بسم الله الرحمن الرحیم
شاخص ها در حکم میزان سنج برای جامعه عمل می کنند. با شاخص ها می توان دریافت که در چه وضعیتی قرار داریم و تا چه میزان از اهداف دور یا بدان نزدیک شده ایم؟ هر جامعه ای برای خود بر اساس اهداف زندگی، شاخص هایی را انتخاب می کند. جوامع مادیگرا شاخص های مادی توسعه و رشد را در نظر می گیرد؛ چنان که جوامع اسلامی نیز می بایست بر اساس اهداف اسلامی، شاخص های پیشرفت و رشد را تعیین کند.
پس می توان به صراحت گفت که شاخص ها هرگز بی طرفانه نیست، بلکه بر اساس اهداف و ارزش های هر جامعه ای تعیین و تعریف شده است. شاخص های توسعه ای که جوامع غربی بر اساس بینش ها و نگرش های مادیگرایانه خود سامان داده اند، مبتنی بر ارزش های غربی شکل گرفته است. در حقیقت شاخص ها مبتنی بر اهداف و ارزش هایی تعیین می شود که هستی شناختی و جهان بینی و بینش ها و نگرش های آن جامعه بدان معتقد است.
به سخن دیگر، شاخص ها هرگز بی طرفانه نیست بلکه در بسترهای خاص نشات گرفته و حاوی توصیه ها و دستورهای ارزشی و هنجاری است. بنابراین، شاخص ها تنها یک خط کش یا ابزار ساده اندازه گیری نیست،بلکه دارای نقشی فراتر از است.
به عبارت دیگر، شاخص ها محمل ارزش هایی مبتنی بر خاستگاه آن هاست. اگر خاستگاه شاخص ها، اومانیسم و فلسفه های مادی غربی و اقتصاد آزاد و مکاتب آن باشد، بی تردید حاوی ارزش های مبتنی بر اهداف مادی آن جامعه،همراه با حرص و طمع سرمایه داری و مادیگرایانه است.
شاخص های تمدن اسلامی در حوزه های مختلف می بایست برخاسته از هستی شناسی و فلسفه زیست انسانی باشد. اگر سبک زیست انسانی می بایست اسلامی و حیات و مرگ هر کس و جامعه ای مبتنی بر حیات و مرگ پیامبر(ص) و سبک زیست این اسوه برتر باشد، می بایست شاخص هایی را برگزید که اسلام و پیامبر(ص) در حوزه های اقتصادی،فکری،فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، بهداشت و مانند آن برگزیده و تعیین و معرفی کرده است. به سخن دیگر،لازم است تا شاخص های اسلامی رشد و پیشرفت در زندگی را بر اساس اهداف و ارزش های اسلامی و زندگی پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) تعیین و تدوین کنیم.
شاخص های اسلامی مبتنی بر فلسفه تاریخ
اسلام دارای فلسفه تاریخ است. به این معنا که از نظر اسلام، جامعه و تاریخ انسانی،دارای سنت ها و قوانینی همانند سنت ها و قوانین فیزیک و شیمی است که می بایست کشف و بر اساس آن زندگی اجتماعی انسان مدیریت شود. این سنت ها و قوانین تکوینی در حکم قوانین جبری عمل می کنند هر چند که این انسان است که تسلط سنتی را تعیین می کند؛ زیرا جامعه و تاریخ گرفتار سنت و قانونی می شوند که جوامع انسانی با افکار و اعمال خویش انتخاب می کنند.
بر اساس آموزه های معرفتی و شناختی اسلام، اصل حاکم بر هستی از جمله تاریخ و جامعه، عدالت است. جامعه بشری نیز در نهایت می بایست به این جا ختم شود و عدالتی فراگیر بر روابط جامعه انسانی حاکم شود. اصولا پیامبران آمده اند تا زمینه اجرای عملی عدالت قسطی و مشهود از سوی توده های مردم را فراهم آورند.(حدید، آیه 25)
از نظر اسلام، عدالت همان حق ثابتی است که در برابرش باطلی به عنوان ظلم و بی عدالتی قرار می گیرد. این حق و عدالت است که در نهایت پیروز است و باطل و ظلم از میان می رود.(اسراء، آیه 81)
بر پایه فلسفه تاریخ اسلامی، غلبه و چیرگی حق علیه باطل و تحقق عدالت جهانی امری ثابت و سنت حقی است که دیر یا زود به دست می آید. پس می بایست جامعه انسانی حق وعدالت را به عنوان مهم ترین آرمان بشری در نظر گیرد و شاخص های زندگی خود را بر مدار آن سامان دهد و میزان دوری و نزدیکی خود را در این چارچوب تعیین و مشخص کرده و برای رسیدن بدان برنامه ریزی کند. بر این اساس می توان گفت که شاخص های رشد و پیشرفت در جامعه انسانی از منظر اسلام، تنها مبتنی بر حق و عدالت تعیین خواهد شد. پس در میزان پیشرفت و رشد، می بایست به تبیین وضعیت مطلوب (حق و عدالت) توجه یافت و با تحلیل وضعیت موجود و ترسیم راهبردهای حرکت میزان دوری و نزدیکی به شاخص پیشرفت را معلوم و مشخص کرد.
از نظر اسلام نمی توان شاخص هایی که غربی ها بر اساس هستی شناختی و اعتقاد و جهان بینی مادی خود انتخاب کرده اند،به عنوان شاخص پیشرفت ورشد تعیین و بر اساس آن به ارزیابی و تحلیل وضعیت کنونی جامعه و ترسیم راهبردهای حرکت اقدام کرد؛ چرا که شاخص های اسلامی و غربی حامل مبانی، ارزش ها و اهداف هستند و این گونه نیست که تنها در مقام کارکرد توصیفی باشند، بلکه بی هیچ تردیدی در درون و باطن این شاخص ها توصیه هایی مبتنی بر اهداف و مبانی و ارزش ها وجود دارد که می بایست به آن ها توجه کرد. شاخص های اسلامی رشد و پیشرفت مبتنی بر اهداف اسلامی و ارزش های آن شکل می گیرد و در بطن خود توصیه هایی را ارایه می دهد که بیانگر میزان قرب و بعد جامعه کنونی از وضعیت مطلوب یعنی همان عدالت و حق است.
به سخن دیگر، شاخص های اسلامی افزون بر کارکرد توصیفی از وضعیت کنونی دارای کارکردهای توصیه ای هستند و موجب جهت گیری حرکت ها و فعالیت های کنونی و آینده جامعه اسلامی می شود.
به عنوان نمونه در شاخص های فرهنگ تنها به سرانه سینما، کتاب، سالن های ورزشی، سفر و گردشگری و مانند آن بسنده نمی شود، چرا که شاخص های ارزنده تری در این مقوله است که می بایست آن ها را مقدم دانست و بر آن ها تاکید کرد و دریافت که مثلا جامعه تا چه اندازه نسبت به شاخص های اصلی فرهنگ یعنی کرامت، احسان، ایثار، انفاق،عدالت ، صله رحم، حسن همسایه داری، تکافل اجتماعی و مانند آن نزدیک یا دور است؟ ما باید جامعه را رسد کنیم که در حوزه فرهنگی نسبت به این شاخص های فرهنگی اسلامی تا چه اندازه دور و یا نزدیک است و سپس راهکارها و سیاست ها و برنامه هایی را برای دست یابی به آن امور به عنوان مطلوب نهایی در حوزه فرهنگی تعیین و حرکت های راهبردی و سیاست ها را بر مدار آن سامان دهیم.
در حوزه های دیگر چون شاخص های نظم و انضباط اجتماعی و هم چنین ارتباطات اجتماعی و شهرسازی و معماری اسلامی و مانند آن نیز می بایست شاخاص های اسلامی مبتنی بر عدالت و حق تعیین و بر اساس آن میزان پیشرفت جامعه اندازه گیری شود.
فلسفه تاریخ اسلامی به ما می گوید هر چه جامعه نسبت به شاخص های اصلی به ویژه عدالت دور باشد و گرایش به ظلم داشته باشد به همان میزان سنت های الهی عذاب بر جامعه حاکم خواهد شد و جامعه گرفتار فقدان امنیت و آرامش و آسایش می شود و برکات و نعمت های اقتصادی از جامعه سلب می شود. به همان میزان اگر به سوی عدالت و حق گرایش و میل داشته باشد به همان میزان نیز از امنیت و آرامش و آسایش اقتصادی بهره مند خواهد شد.(نحل، آیه 112 و آیات دیگر)
از نظر اسلام ماهیت جامعه به گونه ای است که انسان ها نقش کلیدی در تغییرات و تحولات اجتماعی دارند. الگوهای رفتاری عدالت محور انسان که در نظم و انضباط هنجاری سامان می یابد، موجب می شود تا سنت ها و قوانین حاکم بر جامعه و تاریخ نیز بر مدار حق و عدالت به یاری انسان آید و او را به سمت کمال و رشد و پیشرفت سوق دهد.
باید توجه داشت که از نظر اسلام نقش جامعه بسیار مهم است. از این روست که متفکران اسلامی سعادت را در جامعه و نظم و انضباط اجتماعی عادلانه معنا می کنند.(المیزان، ج 16، ص 287) الگوهای رفتاری و عملی جامعه که به شکل قانون و مبتنی بر پای بندی بر هنجارهای اجتماعی منضبطی تحقق می یابد، آینده بشریت را شکل می دهد.
انسان و جامعه انسانی می تواند آگاهانه و با ارادی به دور از هر جبر ظالمانه ای، نظم و انضباط ارزشی عدالت محوری را سامان دهد که موجبات پیشرفت انسان است. از نظر اسلام نظم اجتماعی ماهیتی اخلاقی و ارادی و مبتنی بر آگاهی و علم است هر چنت که به طور کامل از نظم تکوینی جدا نیست؛ چرا که افراد و جامعه در یک دیگر تاثیر متقابل می گذارند.(اعراف، آیه 95)
به سخن دیگر، هر نظمی در جامعه انسانی و تغییری در تاریخ بشری، از طریق اراده انسان ها به عینیت می رسد و نظام حاکم بر جامعه و تاریخ بشری، تحمیلی و غیر انسانی نیست(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53) و این انسان است که مسیر تغییر و حرکت تاریخ را تعیین می کند و میان انسان و تغییر اجتماعی و تاریخی ارتباط علی و معلولی وجود دارد(سنت های تاریخی در قرآن،محمد باقر صدر،ص 137)پس همه تحولات تاریخی و نظم های اجتماعی آگاهانه ، ارادی و اختیاری است(آل عمران،ایه 137؛نساء،آیه 26) از این روست که خداوند در این آیات هر گونه تغییری در جامعه بشری را به عمل عاملان نسبت داده و خواهان عبرت گیری جامعه بشری از سنت های حاکم بر جهان و تاریخ و جامعه سخن به میان می آورد؛اما این نظم اجتماعی و تغییرات هرگز از نظم تکوینی جدا نیست؛ چنان که در آیه 95سوره اعراف به آن توجه داده می شود.
پس اگر جامعه انسانی نظم عدالت محور و حق را انتخاب کند،امنیت،آسایش و رشد اقتصادی را برای خود رقم می زند(نمل، ایه 112) و اگر بر خلاف آن رود، گرفتار بدبختی می شود. (همان)
نکته ای که نمی بایست از آن غافل شد این که ساختارهای اجتماعی و سنت های حاکم بر جامعه هرگز اراده عامل را از میان نمی برد،بلکه این اراده عامل است که در نهایت تصمیم می گیرد که چه تغییری در جامعه و تاریخ انسانی رخ دهد.(روم، ایه 41) پس می توان گفت که بشر در جامعه از حالت نیمه استقلال و نیمه آزاد برخوردار است(مطهری،مجموعه آثار، ج 21، ص 428) و در حقیقت انسان نه مجبور و نه آزاد کامل بلکه در مدار امر بین الامرین و منزله بین المنزلین سیر می کند چنان که بینش شیعی برخاسته از تفکر معصومان(ع) و قرآن این است.
به هر حال، مسلمانان و جامعه اسلامی می بایست شاخص های خود را بر اساس فلسفه زندگی اسلامی تدوین و تعریف کنند و نظم اجتماعی مطلوب را مبتنی بر حق و عدالت سامان دهند و پیشرفت و رشد خود را در این چارچوب تعریف کرده و شاخص های آن را تدوین و بازسازی و بومی سازی کنند و به شاخص های غربی به عنوان شاخص های بی طرف و فاقد توصیه ننگرند؛ چرا که شاخص ها همواره دارای مبانی هستی شناختی، انسان شناختی، ارزشی و هدفدار هستند و نمی توان شاخص های غربی رشد و توسعه را برای جامعه اسلامی در نظر گرفت که خواهان پیشرفت و رشد در مسیر ارزش های دینی و الهی و نظم حق مدارانه و عادلانه جهانی است.
