سوختن و ساختن در ماه رمضــان
ماه مبارک رمضان، در میان ماه‌های سال از چنان ارزشی برخوردار است که می‌توان آن را ماهی دانست که به انسان کمک می‌کند تا به فطرت خویش بازگردد و با انواع شرک سوزی در قول و فعل به جایگاه خلافت الهی را بازیابد و از وحی الهی در تمامیت کمالی آن بهره‌مند شود. این ماه دارای شبی عظیم به نام شب قدر است که در آن انسان نه تنها می‌تواند یک شبه ره صد ساله را برود، بلکه تنها با ادراک شبی در طول عمر دنیوی خویش، ابدیت را برای خویش بسازد و در توحید محض و فی فناء‌الله و بقای بالله، همه اعضا و جوارح او، مصادیق عین‌الله، یدالله و سمع‌الله شود تا جایی که فرقی میان اسم الله و مسمای آن نماند. در مطلب حاضر این موضوع بیشتر واکاوی شده است.
***
ویژگی جمالی و جلالی نام رمضان
براساس آموزه‌های اسلام، «رمضان» اسمی از اسماء‌الله است. این واژه که فقط یک بار در قرآن آمده(بقره، آیه 185)، بر اساس فرهنگ نامه‌های عربی، از ریشه «رمض» است که به معنای گرماى سخت و سوزان اوج تابستان و نیز باران قبل از فصل پائيز است كه در اوج گرما بر روى زمين گرم فرود آيد.
بر اساس روایات، یکی از اسماء الله، اسم مبارک «رمضان» است. امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: لَا تَقُولُوا رَمَضَانَ وَ لَکِنْ قُولُوا شَهْرُ رَمَضانَ فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ مَا رَمَضَان؛ مگویید: رمضان، بلکه بگویید ماه رمضان؛ زیرا شما نمی‌دانید رمضان چیست؟(الکافی، ج4، ص،؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص69 و 172؛ بحارالانوار، ج 96، ص 377)
در این روایت تنها به این بسنده شده که رمضان را بدون «شهر» به کار نبرید، بلکه بگویید شهر رمضان یعنی ماه رمضان؛ زیرا شما درباره خود «رمضان» چیزی نمی‌دانید.
البته امام باقر(ع) در تبیین کاملی مشخص می‌کند که علت این نهی امیرمومنان علی(ع) چیست؛ آن حضرت می‌فرماید: لا تقولوا: هذا رمضان، و لا ذهب رمضان و لا جاء رمضان؛ فان رمضان اسم من اسماء الله عزّوجلّ لا یجیی و لا یذهب، و انما یجیی و یذهب الزائل؛ و لکن قولوا: شهر رمضان! فالشهر المضاف الی الاسم و الاسم اسم الله و هو الشهر الذی انزل فیه القرآن، جعله الله تعالی مثلا و عیدا و کقوله تعالی فی عیسی بن مریم (علیهما‌السلام) و جعلناه مثلا لبنی اسرائیل؛ مگویید: این رمضان است؛ و همچنین مگوئید: رمضان رفت و یا آمد؛ زیرا رمضان نامی از اسماء الله است که نمیرود و نمیآید؛ چرا که شی زائل و نابود شدنی میرود و میآید؛ بلکه بگویید: ماه رمضان، پس ماه را در تلفظ به این اسم اضافه کنید؛ چرا که این اسم، اسم الله است؛ و ماه رمضان ماهی است که قرآن در او نازل شده است، و خداوند آن را مَثَل و عید قرار داده است، همچنانکه پروردگار بزرگ عیسی بن مریم(ع) را برای بنی‌اسرائیل مَثل قرار داده است.(بحارالانوار، ج 96، ص376)
بنابراین، اگر رمضان نام خدای سبحان باشد، هر دو معنای پیش گفته درباره این اسم الهی محتمل است؛ به این معنا که خدای سبحان با این نام خویش، هر چیزی که غیر الله باشد در دل و قلب انسان می‌سوزاند؛ یا در اوج نومیدی و یاس، رحمتی را همچون باران بر دل انسان می‌فرستد تا دلش زنده شود. براین اساس، «سوختن و ساختن» دو ویژگی نام رمضان است که تجلّی دو وجه جلالی و اکرامی اوست(الرحمن، آیات 27 و 78)؛ به این معنا که خدا با وجه جلالی‌اش چون واحدیت و قهاریت، غیر را در هر شکل و شمایلی می‌سوزاند و اجازه نمی‌دهد تا غیر جلوه‌گری داشته باشد؛ و وجه اکرامی و جمالی‌اش چون اکرام تفضلی، رحمانیت رحیمی، توابیت و غفوریت و مانند آنها، دل مرده را زنده می‌کند و با بنده‌اش از در مهر و عفو و بخشش وارد می‌شود و دلش را باز‌سازی می‌کند تا دوباره فطرت دفینه شده، جلوه‌گری کند و رخ بنمایاند.
خدا در قرآن، در عظمت ماه رمضان به هر دو وجه جلالی و اکرامی نام مبارک «رمضان» اشاره دارد؛ زیرا از یک سو، با وضع حکم تشریعی روزه، انسان را در شرایطی قرار می‌دهد تا در مراتب سه‌گانه تقوا فراتر از تقوای عام و خاص، در مقام تقوای اخص و مقام محسنین قرار گیرد: إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ در صورتى كه تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و كارهاى شايسته كنند سپس تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند آنگاه تقوا پيشه كنند و احسان نمايند، و خدا محسنان و نيكوكاران را دوست مى‌دارد (مائده، آیه 93)؛ و از سوی دیگر، مهم‌ترین جلوه فضل و تفضل الهی یعنی هدایت وحیانی قرآن در این ماه نازل شده است؛ چنان که خدا با محدود و زنجیر کردن شیاطین، شرایط آرمانی ایجاد می‌کند تا انسان در شب قدر که شب تغییر سرنوشت و تبدیل شقاوت به سعادت است، خود را برای ابدیت در امان بدارد.
توضیح اینکه: انسان در ماه مبارک رمضان باید فراتر از عمل به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات، مباحاتی چون زناشویی، خورد و خوراک را بر خود حرام کند. پس اگر در تقوای عام انسان تنها به واجبات و محرمات توجه دارد و در تقوای خاص به واجبات و مستحبات و محرمات و مکروهات اهتمام می‌ورزد، در تقوای اخص که مقام محسنین است، حتی مباحات را برخود حرام می‌کند و عبادتی در سطح محسنین انجام می‌دهد.
از نظر قرآن، انسان با روزه گرفتن و ترک مباحات بر آن است تا در کارگاهی قرار گیرد که بستر مناسبی برای تقوای الهی است.(بقره، آیات 183 تا 187) این تقوای الهی در چارچوب روزه داری، انسان را از هرگونه امور نادرست دور می‌کند و نفس انسانی را به تعلیم الهی و تزکیه الهی چنان می‌سازد که در مقام احسان قرار گیرد.
وجه جلالی نام الهی «رمضان» در همان سوختن غیرالله در فکر و عمل و تن و روان خودنمایی می‌کند و انسان نه تنها به سوی خدا فرار می‌کند(ذاریات، آیه 50)، بلکه در مقام «انابه»، به انقطاع دست مییابد(روم، آیات 31 تا 33) تا جایی که در تجلی قهاریت و واحدیت، غیر از انسان می‌سوزد و مسما با اسم یکی می‌شود و دوباره این معنا در دل انسان ظهور و تجلی می‌کند که هستی چیزی جز نورالله(نور، آیه 35) و اسم الله (بقره، آیه 31) نیست. پس در این حالت است که انسان رمضانی، نه تنها در ماه مبارک رمضان بلکه در همه ماه‌های دیگر عمرش، به این حقیقت می‌رسد که خود و هستی، همان اسم الله و نور الله است؛ و نیز این حقیقت را در مییابد که:«وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ الله رَمَى؛ و تو تیر نینداختی وقتی تیر‌انداختی، بلکه خدا تیرانداخت»(انفال، آیه 17)؛ و همچنین حقیقت اینکه بیعت با رسول‌الله عین بیعت با خدا است و این دست رسول‌الله، همان یدالله است؛ زیرا «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ؛ دست خدا بالای دستهایشان قراردارد.»(فتح، آیه 10)
خدای سبحان با اسم «رمضان» در جلوه جلالی‌اش، چنین کاری را با انسان می‌کند که «غیر» را در دل انسان می‌سوزاند؛ چنانکه گرمای سوزان خورشید در اوج تابستان هر گیاه و جانوری را می‌سوزاند و بیابان را بی‌آب و علف و چرنده و پرنده و خزنده می‌کند.
اما خدای سبحان با همین اسم «رمضان» تجلیاتی در وجه اکرامی و جلالی دارد؛ به طوری که در همان اوج سوختن غیر الله از دل، باران رحمتی را فرو می‌فرستد که کویر تفتیده وجود انسان را جانی تازه و دوباره می‌بخشد. این گونه است که انسان هابط در زمین دنیوی را از شقاوتی که بدان گرفتار آمده (طه، آیات 117 تا 121) به تفضل الهی، هدایتی دیگر می‌بخشد (بقره، آیه 38) و بر او منت می‌نهد و «قرآن» را بر انسان به عنوان نورالله می‌فرستد؛ چنانکه خدا به صراحت می‌فرماید: ماه رمضان همان ماه است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است؛ كتابى كه مردم را راهبر و متضمن دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است.(بقره، آیه 185)
تفضل و منت خاص الهی به انسان با وجه اکرامی نام الهی «رمضان» به این خلاصه نمی‌شود که قرآن را در آن ماه و شب قدرش نازل کرده است (قدر، آیه 1)؛ بلکه شبی عظیم در آن قرار‌داده که انسان می‌تواند در آن شب یک‌شبه ره صدساله را بپیماید و به جایی برسد که ابدیت را برای خویش بسازد؛ چنان که خدا می‌فرماید: شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است؛ در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى كه مقرر شده است، فرود آيند؛ آن شب تا دم صبح صلح و سلام است.(قدر، آیات 3 تا 5)
امام باقر(ع) می‌فرماید: قَالَ کَانَ رَسُولُ اللهِ(ص) یُقْبِلُ بِوَجْهِهِ إِلَى النَّاسِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ غُلَّتْ مَرَدَةُ الشَّیَاطِینِ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ وَ غُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ وَ اسْتُجِیبَ الدُّعَاءُ وَ کَانَ لِلهِ فِیهِ عِنْدَ کُلِّ فِطْرٍ عُتَقَاءُ یُعْتِقُهُمُ الله مِنَ النَّارِ وَ یُنَادِی مُنَادٍ کُلَّ لَیْلَةٍ هَلْ مِنْ سَائِلٍ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ أَعْطِ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً… رسول خدا (صلّى‌الله عليه وآله) همواره رو به مردم مى‌كرد و مى‌فرمود: اى گروه مردمان! آنگاه كه هلال ماه رمضان طلوع كند شياطين سركش به زنجير كشيده مى‌شوند، درهاى آسمان، بهشت‌ها و رحمت گشوده مى‌شود، درب‌هاى دوزخ بسته مى‌گردد، دعا به اجابت مى‌رسد و خداى را در هر افطارى آزادشدگانى است كه آنها را از آتش آزاد مى‌سازد. در هر شب منادى ندا مى‌دهد: آيا سائلى هست؟ آيا آمرزش‌خواهى هست؟ خدايا! انفاق‌كنندگان را جایگزين ده و اموال خوددارى‌كنندگان از انفاق را تلف و نابود ساز…(ترجمه فروع کافی؛ ج ۳ ص ۱۶۷)
امام صادق(ع) نیز فرمود: «ان أبواب السماء تفتح فی رمضان، و تصفد الشیاطین، و تقبل أعمال المؤمنین، نعم الشهر رمضان؛ در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده می‌شوند، شیاطین به بند کشیده می‌شوند و اعمال مؤمنان پذیرفته می‌شود. رمضان، خوب ماهی است! (کافی، ج ۴، ص ۱۵۷، ح ۲)
بازگشت به فطرت الهی در ماه مبارک رمضان
با درنگ در آنچه بیان شد، می‌توان دریافت که انسانی که در طول عمر یا دست کم در طول یکسال قبل از ماه مبارک رمضان، اگر با وسوسه‌های ابلیسی و هواهای نفسانی خویش، فطرت الهی و هدایت شده (طه، آیه 50) خویش را دفن کرده و اجازه ظهور و بروز اسماء الله را در خویش نداده (شمس، آیات 7 تا 10)، با شرایطی که اسم رمضان با دو وجه جلالی و اکرامی برای انسان فراهم می‌آورد، می‌تواند به تزکیه نفس بپردازد و آن را باز‌سازی کند و تحت تعلیم و تزکیه الهی فطرت از دست رفته را بازیابی کند تا دوباره تجلیات کامل و تمام خود را داشته باشد.
از همین رو ماه مبارک رمضان را با ماه خود‌سازی و تزکیه و تعلیم دانسته‌اند که انسان با نور قرآن، نور ایمان و نور اعمال صالح و نور الله اولیای الهی، منور و روشن می‌شود.(بقره، آیات 183 تا 187؛ قدر، آیات 1 تا 5؛ دخان، آیات 1 تا 4)
خدا در این ماه با نام رمضان خویش، در وجه اکرامی با نام غفور (بخشنده) بر انسان ظهور می‌کند، از همین رو پیامبر(ص) در خطبه خویش پیش از آمدن ماه مبارک رمضان می‌فرماید: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونهًْ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ وَ ظُهُورَکُمْ ثَقِیلَهًْ منْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لَا یُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ؛ ای مردم، جان‌هایتان در گروی اعمال شماست؛ پس با استغفار و طلب آمرزش از خدا، آنها را از گرو خارج کنید. پشت شما از بار گناهان سنگین است، پس با طولانی کردن سجده‌ها، آن را سبک کنید؛ و بدانید که حق تعالی به عزت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده‌کنندگان در این ماه را عذاب نکند و در روز قیامت آنها را از آتش دوزخ در امان دارد. (بحارالانوار، ج 96، ص 157)
از نظر قرآن، استغفار، یکی از بهترین راهکارها برای زدودن این دست گناهان از زندگی انسان مؤمن و یکی از راهکارهای مهم برای برون‌رفت از مشکلات است؛ ضمن آنکه در آیات قرآن تأکید فراوانی بر آن شده است، چنانکه خداوند در قرآن می‌فرماید: اما (ای پیامبر) تا تو در میان آنها هستی، خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد؛ و (نیز) تا استغفار می‌کنند، خدا عذابشان نمی‌کند.» (انفال، آیه 33)
همچنین بنا بر آیات 10 الی 12 سوره نوح استغفار کردن علاوه‌بر جلوگیری از عذاب و بلا باعث ازدیاد روزی و تزریق برکت به زندگی خواهد شد؛ چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: پس به آنان گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره بسیار آمرزنده است، تا بر شما از آسمان باران پی‌در‌پی و با برکت فرستد و شما را با اموال و فرزندان یاری کند، و برایتان باغ‌ها و نهرها قرار دهد.»
خدا در قرآن می‌فرماید بهره‌مندی از همه‌گونه حسنات دنیوی و اخروی و همچنین بهره‌مندی از همه تفضلات الهی که موجب رشد انسان تا تمامیت ظهور در اسماء الله می‌شود، در گرو استغفار است؛ چنانکه خدا به این راز الهی (نوح، آیات 9 و10) به عنوان محکم‌ترین حکمت‌های الهی اشاره کرده و می‌فرماید:
این قرآن کتابی است دارای آیاتی محکم که از جانب خدایی حکیم و آگاه به تفصیل و بسیار روشن بیان گردیده است. (دعوت من این است) که: جز «اللّه» را نپرستید! من از سوی او برای شما بیم دهنده و بشارت دهنده‌ام! و اینکه: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید؛ سپس بسوی او بازگردید؛ تا شما را تا مدّت معیّنی، (از مواهب زندگی این جهان،) به خوبی بهره‌مند سازد؛ و به هر صاحب فضیلتی، به مقدار فضیلتش ببخشد! و اگر (از این فرمان) روی گردان شوید، من بر شما از عذاب روز بزرگی بیمناکم! (هود، آیات ۱ تا ۳)
به هر حال، بهار دوباره انسان همین ماه رمضان به‌ویژه شب قدر است؛ زیرا انسان با باران رحمت الهی که در قالب قرآن و غفران و اکرام برانسان نازل می‌شود، گویی رستاخیزی برای زمین مرده در تابستان سوزان است که بارانی به هنگام ببارد و آن را بهاری کند و جانی تازه گیرد؛ امام محمد باقر(ع) در این باره می‌فرماید: لکل شیء ربیع و ربیع‌القرآن شهر رمضان؛ هرچیز بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. (اصول کافی، ج۲، «کتاب فضل القرآن» «باب نوادر» حدیث۹ و ۱۰) در این راستا در روایات درباره ختم قرآن در این ماه تأکید شده و مثلاً امام رضا(ع) در این باره فرمودند: من قرا فی‌شهر رمضان آیه من کتاب الله کان کمن ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ هرکس در ماه رمضان یک آیه از کتاب خدا را قرائت کند مثل این است که در ماه‌های دیگر تمام قرآن را بخواند. (بحارالانوار ج۹۳، ص۳۴۶)
