زندان، پاسخی به هنجارشکنی اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

قوانین و مقررات سامان دهنده نظم اجتماعی است؛ زیرا بدون نظم اجتماعی نمی توان از فلسفه اجتماع و اهداف آن سخن گفت و سعادت و خوشبختی را برای افراد آن تصور کرد. قوانین زمانی می تواند چنین نظمی را به وجود آورده و سعادت را تحقق بخشد که دارای ضمانت اجرایی باشد. الزامات قانونی تنها با ضمانت های اجرایی است که می تواند مفید و تاثیرگذار باشد. در هر نظام اجتماعی، ضمانت هایی اجرایی برای الزامات قانونی تعیین و پیش بینی شده که از جمله آن حبس و زندان برای قانون شکنان است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، به موضوع زندان و زندانی از منظر قرآن پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ضمانت های اجرایی برای الزامات قانونی

برخی تفاوت باید و نبایدهای اخلاقی با بایدها و نبایدهای قانونی را در ضمانت هایی اجرایی دانسته اند که برای قوانین و مقررات وضع می شود؛ زیرا کسی که باید و نبایدهای اخلاقی را مراعات نمی کند و آن را زیرپا می گذارد، با پاداش و تنبیه مواجه نمی شود؛ اما در باید و نبایدهای قانونی هر گونه تخلف از قوانین و مقررات مجازات ها و کیفرهایی دارد که قانونگذار آن را وضع و قانونگزار به اجرا در می آورد. این گونه است که نهادهایی چون نیروی انتظامی و دستگاه قضایی عهده دار اجرای قوانین و به عنوان کارگزاران عمل می کنند تا در صورت هر گونه تخلف از قوانین مجازاتی را با توجه به درصد تخطی و تخلف به اجرا در آورده و متخلف را مجازات کنند.

ضمانت اجرا عبارت از هر ابزار مستقيم يا غيرمستقيم براي انجام دادن الزامات قانوني (اعم از امر و نهي) و يا جبران زمان زيان‌ديده است.

عبارت ديگر، ضمانت اجرا، ابزاري است كه از طرف قواي عمومي در جامعه برای اجراي موثر قواعد حقوقي به كار گرفته می شود و التزام قانونی از سوی افراد جامعه را تضمین می کند.

باید گفت ضمانت اجرا وجه امتياز حقوق از ساير قواعد اجتماعي است و اثري است كه در نتيجه مخالفت با قانون دامن گير شخص مي شود. در قديم حق انتقام، خون بها و جبران خسارت ، حق حبس يا فروش شخص بدهكار به عنوان برده و مانند آن ها جزو ضمانت های اجرایی قوانین موضوعه بوده است.

البته طرد اجتماعی یکی از مهم ترین شیوه هایی بوده که ضمانت اجرایی قوانین حتی شفاهی را تضمین می کرد؛ زیرا شخصی که از جامعه و قبیله ای طرد می شد توانایی بقا و زندگی را از دست می داد و از آسایش و آرامش محروم می شد. از این رو، مهم ترین و اساسی ضمانت اجرایی قوانین شفاهی و مکتوب همان طرد اجتماعی از جامعه و قبیله بوده است.

باید توجه داشت که حتی قوانین شفاهی در جوامع و بلکه حتی آداب و رسوم اجتماعی که به عنوان قوانین شفاهی در هر جامعه مطرح بوده و هست، دارای ضمانت های اجرایی است که طرد اجتماعی مهم ترین ابزار برای تضمین آن بوده است.

هدف از ضمانت های اجرایی آن است تا قوانین و مقررات قادر به حصول هدف در تنظيم روابط در جامعه باشد. الزام آوری و اجباري بودن قواعد آن بی هیچ تردیدی همراه بودن آن با ضمانت اجرا را ضروري می کند؛ پس نمی توان از قوانین الزام آور سخن گفت در حالی هیچ ابزار ضمانتی در کار نباشد. این که بسیاری از قوانین و قطعنامه های سازمان ملل تاثیری در روابط بین المللی ندارد، به دلیل آن است که بسیاری از آن ها فاقد ضمانت های اجرایی است.

شکی نیست که قوانین و مقررات و اعلاماتي كه همراه تكليف و اجبار نباشد و یا فاقد جنبه حقوقي باشد فاقد ضمانت های اجرایی نیز است؛ اما اگر بخواهد قوانین صبغه الزام آوری داشته باشد باید در کنار آن ابزارهای مناسبی برای اجرا در قالب ضمانت های قانونی وضع و به کار گرفته شود.

برخی به طور كلي دو نوع ضمانت اجرایی را قابل تميز از هم دانسته و بیان کرده اند:

1ـ ضمانت اجراي كيفري يا جزائي يا عقوبتي كه در نتيجه آن نوعي مجازات و يا جريمه بر عامل تخلف تحميل مي كند. نقصان و يا تاوان بر دارایي، آبرو و اعتبار افراد يا اعمال محدودیت ها بر زندگي و آزادي و تمتعات او از جمله ضمانت های اجراي موضوع حقوق جزا است.

2ـ ضمانت اجراي مدني يا حقوقي يا ترميمي و اعاده وضع سابق: هدف از اين نوع ضمانت اجرا اعاده وضع سابق ؛ یعنی وضع قبل از انجام خلاف قانون است. گاهي اعاده وضع با اعمال زور توام و همراه است؛ و گاهي دیگر چنين نيست، بلكه تنها صرف بطلان يا الغائ آثار اجتماعي عملي آن است كه نتيجه مطلوب بدان حاصل می شود.

به طوری کلی و اجمالی، اجباري كه با قواعد حقوقي همراه است به صورت هاي زير متجلي مي شود :

اول: مجازات شخص متمرد: این مجازات های شامل اعدام، حبس، تبعيد درباره فرد و غرامت، مصادره اموال در رابطه با اموال و دارایي وي است؛

دوم: اجراي مستقيم به وسيله قواي عمومي: حكم دادگاه به اخراج غاصبي كه ملك ديگري را به زور تصرف كرده و يا دادن مال بدهكار ممتنع از ايفاي دين به بستانكار يا بازگرداندن كودك كه خانه پدري را ترك كرده به اقامتگاه قانوني خود از جمله این موارد است؛

سوم : اعمال حق از طريق بطلان اعمال خلاف: در اين گونه موارد دادگاه صالح، حكم بطلان را صادر مي کند.

چهارم: جبران ضرر حاصل از تجاوز: از جمله روش ها و رویه هایی که در این زمینه به کار گرفته می شود جبران ضرر حاصل از تجاوز قواعد حقوقي مسئوليت ايجاد شده وسيله اجبار به اطاعت از قانون است . لازم به تذكر است كه درپاره‌اي موارد تجاوز از قواعد حقوقي با دو يا چند وسيله گوناگون تضمين مي شود: مثلا در مجازات سرقت ضمن اجرای تعزیر یا حدود یا حبس، استرداد مال نیز در دستور کار قرار می گیرد.(نگاه کنید: علی عبدی، تعریف ، معنا و مفهوم ضمانت اجرا)

به هر حال، ضمانت های اجرایی شامل مجموعه ای از مجازات ها می شود که در صورت تخلف و مخالفت با قوانین در قانون شکنان اجرا می شود. این مجازات ها شامل حبس و زندان، مجازات های نقدی، مجازات های بدنی مانند حدود و تعزیرات و مانند آن ها می شود. ضامن اجرایی قوانین، همان «نیروی الزام کننده ای است که افراد جامعه را وادار به پذیرش و عمل مطابق قانون می کند».

اجتماع زمانی نظم می یابد که نه تنها دارای قوانین مدون و مکتوب قابل استنادی باشد که همگان از آن آگاه هستند، بلکه باید دارای ضمانت های اجرایی و دستگاه های مرتبط با ضمانت های اجرایی باشد که افراد جامعه را ملتزم به رعایت آن کرده و در صورت تخلف و قانون شکنی مجازات های مناسب را اعمال و به مورد اجرا در آورد.

انواع ضمانت های اجرایی قوانین در اسلام

ضمانتهای اجرایی که دستگاه های اجرایی و قانونگزار از آن برای اعمال قانون و اجرای آن بهره می گیرند و متخلفان را مجازات می کنند از یک منظر به انواع ضمانت های اجرایی اداری، کیفری، مدنی و مانند آن تقسیم می شود.

هم چنین این ضمانت های اجرایی را می توان به دو دسته ضمانت های مادی و معنوی تقسیم کرد. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مهم ترین ضمانت اجرایی قوانین همان ضمانت های معنوی است که در درون هر کسی نهادینه شده است. در حقیقت تقوای الهی مهم ترین ضمانت اجرایی قوانین است؛ زیرا کسانی که به قیامت و آخرت ایمان دارند و از محاسبه الهی در آخرت هراسان هستند، به طور طبیعی هیچ اقدام خلاف احکام و قوانین اسلامی را انجام نمی دهند. از این روست که در آموزه های اسلامی بر دو اصل اساسی ربوبیت و پروردگاری خداوند به معنای حکمت خلقت و فلسفه آن از یک سو، و اصل معاد و رستاخیز به معنای روز محاسبه افعال و افکار در آخرت تاکید بسیار می شود. خداوند در آیات 1 تا 5 سوره قیامت در بیان علل تشکیک و شبهه افکنی در اصل معاد و رستاخیز به شهوت فسق و فجور افراد اشاره می کند و می گوید کسانی که در امر قیامت شبهه می کنند در حقیقت دنبال آن هستند که جلوی خویش را باز گذارند و بتوانند هر دریدگی و قانون شکنی داشته باشند؛ زیرا اگر قیامتی باشد باید پاسخ گوی رفتار و کردار و افکار خودشان باشند. بنابراین، مهم ترین نیروی بازدارنده و ضامن اجرایی قوانین و احکام و حدود الهی همان باور به ربوبیت و رستاخیزی است که در آن انسان باید پاسخ گویی مثقال ذره خوب و بد اعمال خود باشد.

خداوند در آیات قرآنی پس بیان احکام و قوانین به عنوان شریعت و حدود الهی که باید آن را مراعات کرد و هیچ گونه تخلفی نسبت به آن روا نداشت، به تقوای الهی و رستاخیز توجه می دهد. پس کسی که از تقوای الهی برخوردار است، از حدود و قوانین الهی تخطی نمی کند و قانون شکنی روا نمی دارد. این مهم ترین ضامن اجرایی قوانین شریعت اسلام است.

البته باید توجه داشت که خداوند برخلاف ضمانت های اجرایی قوانین وضعی از سوی مردم، تنها از مجازات های بازدارنده استفاده نمی کند، بلکه افزون بر بیان مجازات های دنیوی و اخروی، به پاداش ها توجه می دهد تا کسانی که به الزامات قانونی ملتزم می شوند با انگیزه ای مضاعف پای بندی خود را نسبت به قوانین و احکام داشته باشند. از این روست که پس بیان حدود الهی و فرمان به الزام آوری آنها و وجوب التزام از سوی مردم، به مجازات ها و پاداش ها توجه می دهد.(نساء، آیه 13؛ بقره، آیه 237 ؛ مائده، آیه 8؛ انعام، آیه 152؛ طلاق، آیه 1)

اما ضمانت های ظاهری و مادی دنیوی شامل مجموعه ای مجازات ها و پاداش هایی است که نصیب ملتزمین و عدم ملتزمین به قوانین و احکام می شود. از نظر قرآن، کسانی که به قوانین الزام آور شریعت عمل می کنند، نه تنها در آخرت از پاداش الهی برخوردار می شود، بلکه در همین دنیا به سبب آن که با عمل به قوانین و اجرای آن تقوای الهی خویش را نشان داده اند از سعادت و برکات الهی برخوردار خواهند شد.(اعراف، آیه 96؛ ابراهیم، آیه 7)

هم چنین کسانی که به قوانین الزام آور شریعت ملتزم نبودند، باید خود را برای مجازات های کیفری دنیا و آخرت آماده سازند. از جمله مجازات های دنیوی می توان به اجرای حدود مانند حد زنا، حد سرقت، حد قذف، حد لواط، حد قصاص و مانند آن ها و نیز اجرای تعزیرات در قالب حبس و شلاق و مانند آن اشاره کرد.(نور، آیات 1 تا 6؛ مائده، آیه 38؛ نور، آیه 4؛ بقره، آیات 178 و 179 و آیات دیگر)

از مهم ترین ضمانت های اجرایی در دنیا و به شکل ظاهری، اجرای حدود الهی است. در اجرای حد باید دیگران حاضر باشند و به عنوان شاهد نظارت داشته باشند؛ چنان که اجرای آشکار آن خود به عنوان یک بازدارنده عمل می کند و ضمانت اجرایی قانون ازدواج در چارچوب شرعی را تقویت می نماید.(نور، آیه 2)

تعزير در اصل به معناى تأديب و منع و بازگرداندن است. یکی از مجازات های اسلامی به عنوان ضمانت های اجرایی قانون، تعزیرات اسلامی است. در فرهنگ اسلامی به شلاّق زدن مجرم به كمتر از حدّ شرعى تعزير مى‌گويند، زيرا اجرای تعزیر موجب تأديب و بازگرداندن مجرم از گناه خويش مى‌شود. البته ریشه آن «عزر» به معناى بزرگ داشتن و نیز يارى نمودن با شمشير آمده است. در حقیقت با اجرای تعزیر قوانین عزیز و بزرگ داشته و ضمانت اجرایی آن تقویت می شود.( لسان‌العرب، ج‌9، ص‌184.)

زن و مرد جوانی که با هم زنا می کنند، تعزیر می شوند تا دست به این عمل نزنند(نساء، آیه 16) این برداشت بنا بر اين است كه مقصود از «اللّذان» مرد و زن و مرجع ضمير «يأتيانها» «الفاحشة» باشد. گفتنی است اين آيه پس از نزول آيه 2 سوره نور نسخ شده است. (مجمع‌البيان، ج‌3‌-‌4، ص‌34) البته در روايتى از امام صادق(عليه السلام)در تفسير آيه نقل شده است كه مقصود از «اللّذان» مرد و زن بى‌همسر است. (تفسير نورالثقلين، ج‌1، ص‌456) بنابراین، این آیه نسخ نشده است و می توان نسبت به این افراد تعزیر را به اجرا در آورد.

برخی مراد از آن را تعزیر هم جنس گرایان دانسته اند. به سخن دیگر حد تعزیر در حق کسانی اجرا می شود که برخلاف قوانین اسلام ، گرفتار هم جنس گرایی و لواط می شوند؛ زیرا «اللّذان» موصول مذكّر تثنيه است. پس مراد از آن لواط است. البته برخی آن را به مساحقه زنان نیز تعمیم داده و زنان مساحقه گر را نیز تعزیر می کنند.

به هر حال، در آموزه های قرآنی ضمانت های ظاهری و ضمانت های باطنی و نیز دنیوی و اخروی در نظر گرفته شده تا به افراد جامعه ملتزم به الزامات قانونی شده و به احکام شریعت پای بند و بر اساس آن رفتار کنند.

از مهم ترین ویژگی ضمانت های اجرایی اسلام، توجه به پاداش در کنار انواع مجازات ها است؛ زیرا اگر مجازات های کیفری به عنوان بازدارنده عمل می کند، ولی پاداش هایی که اسلام به عنوان ضمانت های اجرایی در نظر گرفته به عنون موتور محرکه و تشویق کننده افراد جامعه بوده و آنان را از درون ملتزم به عمل می کند. این گونه است که یک پاسبان و دستگاه نظارتی درونی هماره مراقبت می کند تا قوانین به اجرا در آید و کسی با آن ها مخالفت نکند.

در دستگاه نظارتی و مراقبتی اسلام افزون بر دستگاه های خاصی چون نیروی انتظامی و دستگاه قضایی که بر حسن اجرای قوانین و عدم تخلف از آن نظارت دارد، هر یک از افراد جامعه به عنوان اولیای اجتماعی نظارت همگانی بر حسن اجرای قوانین و عدم مخالفت را به عهده دارد. این نظارت همگانی در قالب فریضه بسیار واجب امر به معروف و نهی از منکر سامان یافته است.(توبه، آیه 71؛ آل عمران، آیه 104؛ عصر، آیات 1 تا 3)

از نظر قرآن، احترام به قانون نه تنها محدود به قوانین اسلامی نمی شود، بلکه لازم است تا قوانین دیگر اجتماعات به شرط آن که مخالف با عقل و نقل نباشد مراعات شود و احترام قوانین آنان حفظ شود.(یوسف، آیه 76)

حبس و زندان مجازاتی قانونی و بازدارنده

یکی از مهم ترین مجموعه ضمانت های اجرایی در نظام قانونگذاری اسلام، مجازات حبس و زندان برای مجرمان و قانون شکنان است.

زندان جايى است كه متّهمان و محكومان را در آن نگاه دارند. معادل عربى آن سجن و محبس است. البته در قرآن از واژه هایی چون «سجن» و مشتقّات آن و نيز «حصير»، «امسكوا» و «يثبتوا» برای بیان این مفهوم استفاده شده است.

هدف از زندان کردن ایجاد محدودیت برای قانون شکنان و مجازات آنان و نیز اصلاح ایشان در یک فرآیند اعتزال از اجتماع و بستر عمل مخالفت است. البته با توجه به روحیات افراد نمی توان امید داشت که همگان از این مجازات به شکلی بیرون آیند که هنجار گرا و قانون گرا باشند؛ اما بسیاری با ترس از زندان و هم چنین گروهی با زندان تنبیه و مجازات می شوند و به اصلاح عملکرد و رفتار خویش می پردازند.

یکی از اهداف زندان کردن قانون شکنان تحقیر و خوار کردن ایشان است (یوسف، آیه 32)، چنان که رهایی از محیط های قانون ستیز نیز از دیگر اهداف زندان است(همان، آیه 34)؛ زیرا جدا شدن از محیط های قانون ستیز به فرد کمک می کند تا حرکتی خلاف قوانین نداشته باشد و بتواند به اصلاح خویش بپردازد.(همان) حضرت یوسف(ع) برای دوری از محیط گناه حاضر می شود تا مدتی در زندان باشد تا از آلودگی در امان بماند.(همان)

البته دوری و اعتزال که خود نوعی حبس و زندان اختیاری است، امری است که از سوی اصحاب کهف برای رهایی از قانون شکنی و کفر گرایی انتخاب می شود.(کهف، آیه 16 )

خداوند دوزخ را به عنوان زندان کسانی می داند که بر خلاف قوانین شریعت اسلام عمل کرده اند.(اسراء، ایه 8) هم چنین زندانی کردن زنان زناکار برای تعیین وضعیت آنان نیز یکی از رویه هایی است که در اسلام به عنوان ضمانت اجرایی قوانین مطرح شده است.(نساء، آیه 15)

البته زندان می تواند با حصر خانگی و اعمال محدودیت ها برای فرد خاطی و قانون شکن عملیاتی و اجرایی شود؛ چنان که حصر خانگی زنان زناکار یکی از این موارد است.(همان)

باید گفت که زندان همانند دستشویی برای یک خانه لازم و ضروری است؛ زیرا هر خانه ای دست کم به دو چیز مهم یعنی آشپزخانه و دستشویی نیاز دارد. زندان حکم دستشویی برای خانه را دارد. بنابراین، نمی توان جامعه ای بدون زندان را تصور کرد؛ زیرا لازم است تا جایی باشد تا قانون شکنان را در آن محبوس و محدود کرد. وجود زندان در هر جامعه و آشکار بودن آن در برابر دیدگان همگان این ظرفیت را به جامعه می بخشد تا نوعی ترس در افراد ایجاد کرده و افراد را از انجام قانون شکنی باز دارد. به سخن دیگر، عامل تهدید و بازدارنده ای است که باید به این عنوان نیز به زندان نگاه کرد.(شعراء، آیه 29)

زندان برای هر گونه قانون شکنی می تواند مطرح باشد ؛ چه این قانون شکنی اجتماعی یا سیاسی یا اقتصادی باشد، می توان شخص قانون شکن و مجرم را به زندان انداخت و محدودیت هایی را برای او اعمال کرد.(همان)

در آموزه های وحیانی قرآن از زندان ابد یعنی زندان کردن شخص تا زمان وفات نیز مطرح شده است. این مجازات پیش از نسخ در باره زنان زناکار اعمال می شده است.(نساء، آیه 15)