بیتوته شبانه عبادالرحمن

بسم الله الرحمن الرحیم

خداوند بندگان خود را در قرآن به دو دسته اصلی مومن و کافر دسته بندی کرده و سپس کافران را به سه دسته کافر مطلق، مشرک و منافق دسته بندی نموده است. هم چنین مومنان را به دو دسته اصلی اصحاب یمین و مقربان دسته بندی می کند. البته در زیر مجموعه های هر یک از این دو دسته، مجموعه هایی را نام می برد که شامل ابرار، عبادالرحمن، سابقون، متقین و مانند آن هاست. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی به یکی از اعمال عبادلرحمن یعنی چگونگی شب زنده داری آنان پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عبادالرحمان در قرآن

یکی از اصطلاحات قرآنی برای مومنان، اصطلاح عبادالرحمان است. خداوند درباره ویژگی های عبادالرحمن در دو سوره فرقان و زخرف سخن گفته است.

به نظر می رسد که از نظر قرآن «عبادالرحمن» همانند ابرار و مقربان از بندگان ویژه و خاص الهی هستند. از آیات 63 و 74 سوره فرقان بر می آید که عبادالرحمن در زندگی دنیوی خواهان دست یابی به مقامات معنوی و قرار گرفتن در مقام امام متقین هستند؛ یعنی می خواهند به جایی برسند که خودشان به عنوان پیشوایان متقین مطرح شوند. از این روست که دعا و نیایش آنان متوجه این مقام عالی و بلند است. آنان همان طوری که خداوند حضرت آدم(ع) را به عنوان خلیفه «جعل» کرده و فرموده است: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً (بقره، آیه 30) هم چنین عبادالرحمن از خداوند می خواهند چنین «جعلی» را برای آنان به عنوان امام المتقین داشته باشد: واجعَلنا لِلمُتَّقينَ اِماما(فرقان، آیات 63 و 74)

خداوند برای عبادالرحمن خصوصیاتی را ذکر کرده است که شامل استقبال ملائكه و بهشتيان از عبادالرّحمان، با تحيّت و سلام، در بهشت(فرقان، آیات 63 و 75)، انفاق عبادالرّحمان، به دور از افراط و تفريط(فرقان، آیات 63 و 76)، اهل دعا و نیایش(فرقان، آیات 63 و 74) ، خواستاری امامت متقین (فرقان ، آیه 74) ، خواستار رهایی از دوزخ(فرقان، آیه 65)، سخنان خالی از لغو(فرقان، آیه 63)، برخورد کریمانه با جاهلان(همان)، وقار و آرامش در راه رفتن(همان)، اهتمام و توجّه به آيات الهى(فرقان، آیه 73)، باور به یکتایی (فرقان، آیه 68)، ربوبیت (فرقان، آیات 65 و 73 و 74)، برخورد مودبانه (فرقان، ایه 72)، اعتدال و میانه روی در همه کارها به ویژه انفاق(فرقان، آیه 67)، بصیرت به ویژه در هنگام شنیدن آیات الهی(فرقان، آیه 73)، پرهیز از اسراف در هزینه و خرج (فرقان، آیه 67)، پرهیز از زنا و روابط ناسالم جنسی(فرقان، آیه 68)، پرهیز از سخت گیری در انفاق و معیشت (فرقان، آیه 67)، پرهیز از شرک(فرقان، آیه 68)، پرهیز از قتل(همان)، پرهیز از گناه(فرقان، آیه 72) ، پرهیز از دروغ(فرقان، آیه 72)، پرهیز از گواهی و شهادت دروغ (همان)، اهل تقوا(فرقان، آیه 74)، اهل تواضع و فروتنی(فرقان، آیه 63)، اهل تهجد و شب زنده داری(فرقان، آیه 64)، اهل صبر و شکیبایی(فرقان، آیه 75)، اهل خوف از دوزخ و جهنم(فرقان، آیه 65)، اهل عبرت گیری و پند آموزی(فرقان، آیه 73) ، اهل کرامت(فرقان، آیه 72) و مانند آن می شود.

این ها تنها برخی از خصوصیات و ویژگی هایی است که قرآن برای عبادالرحمن بیان داشته است؛ ولی با نگاهی به همین خصوصیات می توان جایگاه آنان را در نزد خداوند و به ویژه خصوصیات اخلاقی و رفتاری خوب آنان را شناخت. اینان نه تنها اهل احسان هستند بلکه فراتر از احسان به مکارم اخلاقی رو آورده و در مکارم اخلاقی نیز به تمامیت آن رسیده اند و در حقیقت خروجی پیام و تربیت پیامبر(ص) و قرآن همین عبادالرحمن هستند.

بیتوته های شبانه عبادالرحمن

خداوند عبادالرحمن را با بیتوته های شبانه اش معرفی می کند. آنان که شیران روز هستند پارسایان شب هستند. کرامت اخلاقی در روز ایشان را می بایست در ترسایی آنان در هنگام شب جست و جو کرد؛ زیرا ترس از خدا و تقوای در قالب حق تقاته (آل عمران، آیه 102) آنان موجب شده تا در روز مکارم اخلاقی خود را به تمامیت نشان دهند و انسان های پارسا و برجسته روزگاران باشند.

خداوند در آیه 64 سوره فرقان به خصوصیت شب زنده داری و تهجد عبادالرحمن توجه می دهد و می فرماید: وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا؛ و آنانند كه در حال سجده يا ايستاده، شب را به روز مى‏آورند.

در حقیقت شب زنده داری ایشان در یک چارچوب الهی سامان می یابد و این گونه نیست که به بزم و جشن و لغو و لهو پرداخته شود؛ چنان که امروز بیش تر مردم شب زنده دار هستند ولی هیچ اثری و بویی از شب زنده داری حقیقی و آسمانی نبرده است.

خداوند در این آیه و نیز آیات دیگر بیان می کند که شب زنده داری حقیقی این گونه است که به نماز پرداخته شود. البته خداوند افزون بر قیام(نماز) بر سجده به خصوص تاکید می کند؛ زیرا سجده در نماز کامل ترین و زیباترین حرکتی است که عبودیت و خضوع و خشوع را نشان می دهد.

البته شب زنده داری می بایست برای ذکر الله باشد که در نماز و سجده به نمایش گذاشته می شود. البته انسان مومن می بایست در همه حال ذاکر خداوند باشد، ولی در شب که همه در خواب هستند و آرامش و سکون همه جا را فراگرفته و از حرکات و سر و صداهای لغو تهی شده، ذکر الله تاثیری بیش تر دارد.

ذکر الهی در قالب تسبیحات اربعه و مانند آن می بایست به عنوان یک همراهی همیشگی آدمی باشد و در هر حال حتی پس از نماز و در خواب نیز ادامه یابد ، چه رسد در بیداری و در روز. خداوند در آیه 103 سوره نساء می فرماید: فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُواْ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا؛ و چون نماز را به جاى آورديد، خدا را در همه حال‏ ايستاده و نشسته و بر پهلو آرميده، ياد كنيد. پس چون آسوده‏خاطر شديد، نماز را به طور كامل‏ به پا داريد، زيرا نماز بر مؤمنان، در اوقات معيّن مقرّر شده است.

خداوند به پیامبران و مومنان خاص فرمان می دهد که تا می توانند بخش اعظم شب را به شب زنده داری و تهجد بگزارنند: إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِينَ مَعَكَ؛ در حقيقت، پروردگارت مى‏داند كه تو و گروهى از كسانى كه با تواند، نزديك به دو سوّم از شب يا نصف آن يا يك سوّم آن را به نماز برمى‏خيزيد.(مزمل، آیه 20)

در همین آیه و آیات دیگر توضیح داده شده که در تهجد شبانه چه کارهایی را انجام دهند. این کار عبارتند از:

1. نماز خواندن: خداوند در آیه 191 سوره ال عمران و آیه 20 سوره مزمل از قیام شبانه سخن گفته که این قیام در روایات تفسیری به نماز تفسیر شده است. هم چنین از آیات 45 و 153سوره بقره این معنا استنباط می شود که انسان در هر کاری می تواند از نماز به عنوان بهترین مددکار برای برآورد حاجات خود استفاده کند. به هر حال، خواندن نماز در هنگام تهجد شبانه از مهم ترین کارهای عبادی است که در آیات قرآنی بر آن تاکید شده است.
2. استغفار کردن: خداوند در آیاتی چند از جمله در آیه 20 مزمل استغفار در هنگام تهجد شبانه را مورد تاکید قرار می دهد. این عمل در تمام شبانه روز مستحب و در شب مستحب موکد است. البته در آیات قرآنی توضیح داده شده که این عمل استغفار اگر در سحرگاهان انجام گیرد خیلی بهتر است؛ یعنی بهتر آن است که پیش از طلوع فجر و اذان صبح استغفار باشد که در آن ساعات خیلی تاثیر گذار است. خداوند در باره مومنان در آیه 17 سوره آل عمران می فرماید: وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالأَسْحَارِ؛ استغفارکنندگان در سحرگاهان. و در جایی دیگر می فرماید: وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ؛ و سحرگاهان آمرزش مى‏خواستند.(ذاریات، آیه 18) بر اساس برداشت از مفهومی از آیه 80 سوره توبه به دست می آید که دست کم انسان هفتاد بار استغفار کند.
3. خواندن قرآن: از آیه 20 سوره مزمل استنباط می شود که یکی از اعمال عبادی مهم در تهجد شبانه خواندن قرآن است. البته از آیه 78 سوره اسراء به دست می آید که بهترین زمان قرائت قرآن هنگام فجر است که قرائت قرآن در زمان مشهود است؛ یعنی فرشتگان شب و فرشتگان روز آن را مشاهده کرده و دوباره ثبت می کنند. البته انسان در طول شبانه روز هر آن اندازه که می تواند قرآن بخوانند بهره مند از آن خواهد شد.(مزمل، آیه 20)
4. تفکر: از دیگر اعمال عبادی که در آیات قرآنی بر تهجد شبانه مطرح شده ، تفکر است. خداوند در آیه 191 سوره آل عمران می فرماید: الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛ همانان كه خدا را در همه احوال‏ ايستاده و نشسته، و به پهلو آرميده ياد مى‏كنند، و در آفرينش آسمانها و زمين مى‏انديشند كه: پروردگارا، اينها را بيهوده نيافريده‏اى منزهى تو! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار.
5. دعا و نیایش : از دیگر اعمال عبادی در تهجد شبانه ، نیایش و دعا به درگاه خداوند منان است. از همین آیه 191 سوره آل عمران این مطلب قابل استنباط است.
6. ذکر الله: ذکر زبانی و قلبی از دیگر عبادات در تهجد شبانه است که در همین آیه مذکور بیان شده است. البته چنان که گذشت ذکر در هر حال بهترین عمل است. ذکر خداوند به معنای بردن اسمای حسنای خداوند و خود را در محضر خدا دانستند بارها در آیات قرآنی مورد تاکید قرار گرفته و آن را عامل اطمینان قلب و افزایش برکت و روزی و بسیاری از امور دیگر دانسته است.(رعد، آیه 28)
7. سجده: خداوند در آیه 64 سوره فرقان بر سجده به عنوان یک عمل عبادی خاص مورد تاکید قرار می دهد و از مهم ترین عمل عبادی در تهجد شبانه را سجده دانسته است. در روایات است که پیشوایان معصوم در تهجد شبانه خویش چنان بر پا می ایستادند که پای آنان آسیب می دید و یا دارای سجده های طولانی بودند. امام چهارم حضرت علی بن حسین(ع) به امام زین العابدین و به ویژه سجاد معروف است؛ زیرا سجده های طولانی داشته است.

تفکر معادل هفتاد سال عبادت

این که گفته شده یکی از اعمال عبادی در تهجد شبانه ، تفکر است، مراد هر گونه تفکری نیست؛ چرا که خداوند تفکری را عبادی می داند که به شناخت ربوبیت و ایمان و عزم قوی به پروردگاری او در قالب تفویض و توکل بیانجامد. به سخن دیگر این که از معصوم(ع) روایت شده که فرمود: تفکـر ساعه خير من عباده سبعين سنه ؛ يک ساعت فکر کردن بهتر از هفتاد سال عبادت است (مستدرك الوسائل، ج2،ص105)

یا امام صادق(ع) می فرماید: فِکرَةُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ اَلفِ سَنَةٍ؛ یک ساعت اندیشیدن در خیر و صلاح از هزار سال عبادت بهتر است.(مصباح الشریعه،ص114؛ بحارالانوار، ج 71، ص 326)

همان تفکری است که خداوند در آیه 191 سوره آل عمران بیان کرده است؛ یعنی تفکری که به این نتیجه برسد که آفرینش هدف مند است و انسان می بایست این هدف را با تفکر به دست آورد و به سمت آن حرکت کند. از این روست که امام علی(ع) در توضیح می فرماید: لا عِبادَةَ کَالتَّفکُّرِ فی صَنْعةِ اللهِ عزّوَجلّ؛ هیچ عبادتی مانند اندیشیدن در صنع (خلق) خدای عزوجل نیست. امالی طوسی، ص 146)

هم چنین امام صادق (ع) نیز می فرماید: اَفضَلُ العِبادةُ اِدمانُ التَّفکُّرفی اللهِ و فی قُدرَتهِ؛ برترین عبادت مداومت نمودن بر تفکر درباره خداوند و قدرت اوست.(الکافی،ج2،ص55)

امام حسن عسکری (ع)) توضیح جالبی دارد. ایشان می فرماید : لَیسَتِ العِبادَةُ کَثرَةَ الصیّامِ وَ الصَّلوةِ وَ انَّما العِبادَةُ کَثرَةُ التَّفَکُّر فی أمر اللهِ؛ عبادت کردن به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه (حقیقت) عبادت، زیاد در کار خدا اندیشیدن است.(تحف العقول، ص442)

یعنی انسان باید با تفکر به این مطلب برسد که حق و باطل چیست و باید سرمایه را کجا و به چه هدفی هزینه کند. از این روست که امیرمومنان (ع) می فرماید: تَمییزُ الباقی مِنَ الْفانی مِنْ أَشْرَفِ النَّظَرِ؛ تمییز دادن و تشخیص امور ماندنی از امور فانی و رفتنی، از برترین اندیشه ‌هاست.(غررالحکم، ح 4494)

زیرا اگر شخص عبادت بکند ولی نداند برای چه است و معبود او کیست و چه جایگاهی دارد و نسبت خود و خدا را نفهمد این عبادت همانند عبادت آن ترساست که در جزیره ای سالها عبادت می کرد. نقل است: مرد عابدی در یک جزیره خوش آب و هوا و سبز و خرم مشغول عبادت بود. فرشته ای از خدا خواست مقام قرب او را در عالم بالا مشاهده کند. وقتی ارایه شد؛ دید مقامی بسیار پست و نازل دارد که تناسب با عبادات شبانه روزی او ندارد! از راز آن جویا شد. دستور رسید به صورت انسانی متمثل شده، نزد عابد برو و با او هم صحبت شود. آمد و گفت: آمده ام اعمال عبادی شما را از نزدیک ببینم. مدتی گذشت و روزی گفت: اینجا چه جای خوب و سبز و خرم و خوش آب و هوا و دارای اشجار و انهار فراوان است! مرد عابد گفت: بله، من خیلی متأسفم که چرا خدای من الاغ خودش را نمی فرستد اینجا بیاید و این همه علف ها را بخورد و ضایع نشود و من هم الاغ چران او باشم! فرشته تعجب کنان گفت: خدا که الاغ ندارد! مرد گفت: عجب این بنده های او همه اسب و استر و شتر دارند و او خودش یک الاغ هم ندارد؟!! فرشته فهمید آن مقام پست هم برای این آدم نابخرد زیاد است. آن همه اعمال به صورت عبادت با این کم عقلی ارزش ندارد.( بحارالانوار، ج1، ص 84)

پس عبادت باید همراه با تفکر باشد، و از همین روست که خداوند در آیه 191 سوره آل عمران همزمان با تاکید بر عبادت و نماز خواندن بر عنصر تفکری تاکید می کند که به خداشناسی برسد. از همین روست که امام صادق(ع) نیز می فرماید: أفضَلُ الْعِبادةِ اِدْمانُ التَّفَکُّرِ فی اللهِ وَ قُدرَتِهِ؛ برترین عبادت، اندیشیدن مداوم درباره خدا و قدرت اوست. (الکافی، ج 2، ص 55

یا درباره ارزش عبادت ابوذر می فرماید: کانَ أَکْثَرُ عِبادَةِ أَبی ذَر أَلتَّفَکُرَ و الْأِعتِبارَ؛ بیشترین عبادت ابوذر(ره) اندیشیدن و پند گرفتن بود. (بحارالانوار، ج 71، ص 323)

امیرمومنان (ع) نیز می فرماید: ألتَّفکُّرُ فی آلاءِ اللهِ نِعمَ الْعِبادَةِ؛ اندیشیدن دربارة نعمتهای خدا، نیکو عبادتی است.(غررالحکم، ح 1792)

حسن الصیقل می گوید : سألت أبا عبد الله (علیه السلام) عما یروی الناس أن تفكر ساعة خیر من قیام لیلة، قلت: كیف یتفكر؟ قال: یمر بالخربة أو بالدار فیقول: أین ساكنوك، أین بانوك، ما [با] لك لا تتكلمین؛ از امام صادق (ع ) پرسیدم: مردم از پیامبر روایت مى كنند كه “اندیشیدن یك ساعت، بهتر از عبادت یك شب است” ، این چه اندیشه‌ای است و چگونه باید فكر كرد؟امام صادق (ع ) فرمود: هنگامى كه انسان از كنار خرابه‌ای مى‌گذرد، بگوید: “آنها كه در تو سكونت داشتند، كجایند؟ آنها كه تو را ساختند كجایند؟ چرا سخن نمى‌گوئى؟

پس آن چه مهم است این که تفکری داشته باشد که به مساله آفرینش و فلسفه آن ختم شود و او را در عبادت عملی تقویت و تحکیم کند و انگیزه را برای عبودیت و عبادت بیش تر نماید و در این امر ثابت قدم دارد.