بسم الله الرحمن الرحیم
در زمانی که دشمنان و بیگانگان بر امت اسلام سلطه یافته اند و می کوشند تا تنها نقاط مقاومت را سرکوب کرده و نابود سازند، حرکت های عادی و معمولی نمی تواند دشمنان را از میدان به در کرده و آنان را مایوس سازد، بلکه لازم است تا حماسه های آفریده شود و دشمن را وادار به عقب نشینی کند. از آن جایی که اتحاد و انسجام فکری و سیاسی امت اسلام بزرگ ترین مانع در راه تسلط بیگانگان است، ایجاد حماسه سیاسی برای نشان دادن اقتدار و عزت جامعه اسلامی لازم است تا زمینه برای حماسه های اقتصادی و مانند آن فراهم آید و تحول بنیادین در جامعه پدیدار و دشمن را نه تنها به عقب براند بلکه ترس و رهب و رعب در آنان افکند.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا اندیشه سیاسی اسلام را درباره نقش حماسه آفرینی سیاسی امت را در رهایی از تسلط و رفع و یا دفع سلطه بیگانگان و دشمنان را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
لزوم مقاومت در برابر سلطه طلبی مستکبران
سلطه، هر گونه رابطه آمیخته به قدرت میان دو فرد، گروه ، ملت یا دولت است که موجب اقتدار و تسلط یکی بر دیگری می شود.(فرهنگ علوم سياسى، ص 126) از این رو واژه تنها کاربرد در حوزه سیاسی ندارد، بلکه در حوزه حقوقی و اجتماعی نیز معنا و مفهوم پیدا می کند. به عنوان نمونه رابطه زن و شوهر اگر به گونه ای باشد که یکی بر دیگری تسلط یافته و قدرت بی چون و چرایی بیابد، این رابطه را سلطه آمیز می گویند.
در حوزه رابطه ملت ها و دولت ها نیز ممکن است چنین رابطه ای پدید آید و یکی بر دیگری سلطه و سلطنت یابد. چنین رابطه ای موجب می شود تا یکی همواره فرماندار و دیگری فرمانبر باشد. البته واژه سلطنت در برخی از کاربردهای سیاسی به عنوان سلطه یک فرد یا طبقه بر ملت و جامعه نیز به کار رفته است. از این قبیل می توان به سلطنت های پادشاهی و اشرافی اشاره کرد. در عربی گاه از حاکمیت مشروع نیز به سلطان تعبیر می شود. از این روست که کتب اسلامی درباره چگونگی رابطه میان حاکم اسلامی و امت اسلامی نوشته شده که با عناوینی چون «احکام سلطانی» همراه است.
اما از آن جایی که در اندیشه سیاسی قرآن، نظام سیاسی در چارچوب ولایت تعریف شده است، کم تر این اصطلاح در فرهنگ و معارف اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به کار رفته است. از این روست که درباره وظایف اولوا الامر و هم چنین امام و امت در چارچوب اندیشه سیاسی اسلام مطالبی تبیین شده است.
عوامل بسیاری موجب می شود تا سلطه بیگانگان تحقق یابد که یکی از مهم ترین آن ها، پذیرش فکری و فرهنگی سلطه بر اساس بینش ها و نگرش های ملت ها و افراد و گروه هاست. به این معنا که برخی از نظر بینشی و نگرشی پذیرای سلطه دیگری یا گروه ها و ملت ها هستند و خود را برای فرمانبری آماده و تربیت کرده اند.
از آن جایی که معنای منفی سلطه قوی تر از بار مثبت آن است، می بایست گفت که اسلام به شدت مخالف پذیرش سلطه از سوی مسلمانان است. اگر بخواهیم از سلطه بی چون و چرا در نظام اسلامی سخن بگوییم، باید گفت که مسلمانان تنها موظف هستند در چارچوب عقل و وحی تنها از سلطه حاکم اسلامی دارای عصمت تبعیت کنند؛ زیرا چنین شرایطی مقتضی آن است که سلطان تنها در راستای کمال فرد و جامعه است که حکمی را صادر می کند و امت موظف به اطاعت هستند.(حشر، آیه 6) اولویتی که خداوند برای پیامبر(ص) نسبت به هر فرد مسلمان بیان می کند در همین راستاست.(احزاب، آیه 6)
به هر حال، سلطه پذیری از نظر اسلام به جهت بار منفی آن مردود است؛ چرا که هر فردی دارای ولایت متقابل است و این گونه نیست که شخصی همیشه فرماندار و دیگری فرمانبر باشد. ایمان چنین اجازه ای نمی دهد که انسان خردمندی بی چون و چرا از دیگری اطاعت محض داشته باشد، مگر آن که پیش از آن در کلیت یا جزئیات، فایده مثبت این فرمانبری اثبات شده باشد.
آموزه های قرآنی بر آن است تا انسانی را پرورش دهد که بر اساس عقل و منطق و تفکر، به ارزیابی و داوری بپردازد. از این روست که سلطه پذیری به ویژه درباره کسانی که بیرون از دایره اسلام و ایمان است را توجیه ناپذیر می داند. نگره هستی شناختی و انسان شناختی و جهان بینی اسلامی موجب می شود که هر مسلمانی واکنش منفی نسبت به سلطه دیگری داشته باشد؛ چرا که حتی درباره ولایت گفته شده که هیچ کسی را بر کسی ولایتی نیست مگر این که با دلایل قطعی و یقینی از عقل و وحی، ولایت او اثبات شده باشد. بنابراین، به طریق اولویت سلطه مورد پذیرش نخواهد بود.
آموزه های قرآنی و اسلامی مسلمانی را پرورش می دهد که به طور طبیعی نسبت به سلطه به ویژه بیگانگان واکنش منفی نشان می دهد؛ چرا که خداوند در آیات بسیاری از قرآن پذيرش سلطه بيگانگان از سوى مسلمانان را امرى ناپسند و ناروا شمرده است.(آل عمران، آیه 28؛ نساء، آیات 97 و 141 و 144؛ مائده، آیات 57 و 80؛ ممتحنه، آیات 1 و 9 و 13)
خداوند با اشاره به آثار منفی سلطه و سلطه پذیری، مسلمانان را به گونه ای واکنسه می کند تا هیچ گونه گرایشی به سلطه دیگران نداشته باشند. اصولا سلطه کسانی که شایسته و لیاقت عقلی و شرعی، سلطه و ولایت بر دیگران را ندارند، جز ذلت(نمل، آیه 34)، تباهی (همان)، شقاوت و بدبختی(مریم، آیه 32)، عصیان گری(مریم، آیه 14) و مانع حق و اجرای آن(یونس، آیه 83؛ هود، آیه 59) چیزی را به دنبال ندارد. از این روست که خداوند از مومنان می خواهد که با سلطه گری مخالفت و مبارزه کنند و از نظر فکری و فرهنگی زمینه ای برای پذیرش سلطه در ایشان فراهم نیاید، بلکه خود و جامعه را نسبت به چنین امری واکنسه کنند.
هیچ شکی نیست که سلطه در بهترین و مثبت ترین صورت و وجه آن، بهره مندی از دیگران است. خداوند در آیه 32 سوره زخرف بیان می کند که نوعی سلطه طبیعی میان بشر وجود دارد که البته متقابل است و این گونه نیست که یک سویه باشد. در چنین سلطه متقابلی هر یک از دیگری بهره می گیرد. چنین بهره برداری نوعی سنت الهی است. البته برخی از موارد است که سلطه یک سویه است و شخص دیگری را به تسخیر خود آورده و او را برای منافع خود مورد استفاده قرار می دهد. (همان)
به هر حال، اسلام هر گونه سلطه و تسخیر یک سویه را نفی کرده و به مسلمانان هشدار می دهد که این گونه فرهنگی را در جامعه نهادینه کرده و اجازه ندهند که سلطه ای بیگانگان مورد ترغیب و تشویق قرار گیرد و مبتنی بر توجیهات و فلسفه های باطل در جامعه گسترش یا نهادینه شود.
عوامل سلطه پذیری
این که گفته شد برخی سلطه گری و سلطه پذیری را ترغیب و تشویق کرده و آن را توجیه فلسفی کرده و مشروعیت می بخشند، ریشه در تفکرات و بینش ها و نگرش هایی دارد که از نظر اسلام باطل است.
به عنوان نمونه برخی برای اثبات سلطه مردان بر زنان از نظر حقوقی و اجتماعی، به فضلیت مردان بر زنان اشاره می کنند؛ چرا که خداوند در آیه 34 سوره نساء بیان می کند که مردان قوام بر زنان هستند؛ زیرا خداوند این گونه مردان را بر زنان فضلیت بخشیده است.
از این آیه نمی توان سلطه مردان را اثبات کرد. آن چه در آیه مورد توجه و تاکید است، قوام بودن مردان است. به این معنا که مردان از نظر ساختار فیزیکی به گونه ای هستند که می تواند ستون خیمه خانواده و جامعه باشد و زنان و کودکان و ناتوانان دیگر بر آنان تکیه و اعتماد کرده و سرپا بیایستند. این برتری و فضلیتی که برای مردان در این آیه اثبات شده به معنای سلطه نیست که زنان و کودکان فرمانبران محض باشند؛ بلکه از آیه به دست می آید که نوعی رابطه مثبت میان مرد و زن وجود دارد تا این گونه زنان نیز در خانواده بتوانند تاثیرگذار باشند. چنین رابطه مثبت همان رابطه ای است که میان امت و امام و دارندگان ولایت نسبت به متولی عنه وجود دارد. ولایتی که پدر نسبت به فرزند دارد ولایت سرپرستی همراه با محبت و عشق است. رابطه میان زن و شوهر نیز بر اساس مودت و محبت و رحمت و احسان در راستای سکونت و آرامش تعریف شده است.(روم، آیه 21 و آیات دیگر)
از نظر قرآن مهم ترین عوامل سلطه و ولایت بی چون و چرا شخص یا گروه یا دولت وملتی بر دیگری، تمرد و عصیان(اعراف، آیات 162 تا 167)، ظلم و ستم(انعام، آیه 129)، افساد و فسادگری این افراد و یا ملت ها و دولت هاست.(اسراء، آیات 4 تا 6)
وابستگی اقتصادی و ترس روانی از اختلال در نظام مهم ترین عامل سلطه پذیری
یکی از مهم ترین عوامل سلطه وابستگی های اقتصادی است. از آیه 34 سوره نساء به دست می آید که یکی از علت هایی که موجب شده تا مردان افزون بر فضلیت ذاتی در فیزیک و اندام، از عنوان قوامیت سود برند، مساله وابستگی اقتصادی زنان به مردان است؛ زیرا این مردان هستند که موظف به تامین هزینه خانواده هستند. برای همین مسئولیت قوام بودن برای آنان اثبات شده است که البته چنان که گفته شد به معنای سلطه نیست.
اما از همین آیه به دست می آید که وابستگی اقتصادی جامعه عامل مهمی است که می تواند این ارتباط متقابل و مثبت را به ارتباط سلطه گری و سلطه پذیری تبدیل کند. به سخن دیگر، ارتباط تا زمانی که در چارچوب بهره مندی متقابل و یا سودرسانی بر اساس تکلیف و وظیفه عقلی و شرعی باشد، مشکلی ایجاد نمی کند ولی هرگاه این ارتباط از مسیر متعادل و قانونی خارج شود می تواند به شکل دیگری در آید که همان سلطه منفی است.
مسلمان در صدر اسلام از ارتباط با ملت ها و امت های دیگر سود می بردند، ولی زمانی رسید که دشمنان از این ارتباط برای تسلط و سلطه منفی استفاده کردند. این جا بود که خداوند خواهان قطع ارتباط میان امت اسلام و دشمنان ایشان شد.(توبه ، آیه 28)
از نظر آموزه های قرآنی نيازمندى اقتصادى، زمينه وابستگى همه جانبه به بيگانگان را موجب می شود(همان) از این روست که در همین آیه قطع وابستگى اقتصادى به بيگانگان، مورد تشويق خداوند قرار می گیرد. این در حالی است که مسلمانان از هر گونه قطع ارتباط اقتصادی با بیگانگان هراسان بوده و آن را موجب اختلال در نظام اقتصادی جامعه و کاهش قدرت خرید مردم و نابسامانی اقتصادی می دانستند. از این رو، به شدت با هر گونه قطع ارتباط اقتصادی و یا زمینه سازی برای تحریم ها و اجرای آن از سوی بیگانگان و دشمنان مخالفت می ورزیدند.(همان)
بنابراین، می بایست گفت که وابستگی اقتصادی و یا ترس از اختلال در نظام اقتصادی و بروز بحران های اقتصادی یا حتی توهم آن مهم ترین عاملی است که موجب پذیرش سلطه بیگانگان و عقب نشینی از مواضع اصولی است.
حماسه سیاسی تقویت روحیه سلطه ستیزی
اسلام و آموزه های قرآنی به شدت بر آن است تا روحیه سلطه ستیزی را در میان مسلمانان بلکه جوامع بشری ایجاد و تقویت کند. از این روست که به اشکال گوناگون خواهان طرح مطالبی می شود که از نظر فکری و فرهنگی جامعه را نسبت به هر گونه سلطه پذیری به ویژه به سبب فشارهای اقتصادی باز دارد. این جاست که ضمن طرح مطالبی چون تقدیر و قسمت الهی در قدرت بخشی، رزق و روزی بخشی و مالکیت و سلطه بی چون و چرا خداوند بر هستی و ربوبیت و مالکیت خود،بر آن است که این روحیه ایجاد و تقویت شود و به جای آن که اقتدار و عزت را در سلطه بیگانگان بجویند آن را در ارتباط تقوایی با خداوند بیابند.
از آن جایی که تحریم و قطع وابستگی های اقتصادی و احتمال اختلال در نظام اقتصادی و معیشت مردم، می تواند اتحاد و انسجام مردم و جامعه را مورد تهدید قرار دهد، خداوند بارها در آیات قرآنی به مسلمانان آموزش و هشدار می دهد که قدرت و عزت و ثروت و حکومت در مشیت و اراده اوست. پس هیچ کسی بیرون از مشیت الهی قدرت و ثروت نمی یابد و اگر مسلمانان به خداوند تکیه کنند و با تقوا و اجرای حدود الهی می توانند رحمت واسعه خداوندی را معطوف خود وجامعه اسلامی نمایند.
از نظر اسلام برای این که اقتصاد در جامعه رشد کند و موجبات قدرت و عزت جامعه اسلامی شود، لازم است که از همه منابع انسانی و غیر انسانی به درستی استفاده شود. در این میان ایجاد هیجان سیاسی برای افزایش قدرت و اقتدار جامعه و دولت اسلامی لازم است. از این روست که خواهان تعاون و همکاری در همه زمینه ها و افزایش ارتباط میان خود به جای ارتباط با بیگانگان می شود و از مسلمانان می خواهد به جای دوستی و ارتباط با بیگانگان حتی از اهل کتاب، به سوی مسلمان بروند و اتحاد و انسجام خود را با تعاون و افزایش همکاری ها تقویت کنند.(مائده، آیه 2؛ نساء، آیات 141 و 144 و آیات دیگر)
برای این که جامعه اسلامی نسبت به سلطه گری بیگانگان حرکت بنیادی و اساسی داشته باشد،می بایست با غرقه سازی فکری و فرهنگی نسبت به آثار منفی سلطه دیگران به ویژه دشمنان، هیجان حماسی در میان ملت ایجاد شود تا هر بیش تر از پیش با هم متحد و منسجم شوند و با حرکت در پشت رهبری نظام اسلامی، جامعه را به چنان عزت و اقتداری برسانند که دشمن هوس تجاوز و سلطه به خود ندهد. این گونه است که امنیت فراگیری در جامعه ایجاد می شود و فضا برای حماسه اقتصادی و کارآفرینی و تولید باز می گردد.
در زمانی که سلطه گران بر آن هستند تا با تحریم ها و ایجاد مشکلات اقتصادی ، نظام سیاسی اسلامی را تضعیف یا از میان برداشته و بر آن سلطه یابند، لازم است تا امت اسلام با حضور و مشارکت بالا قدرت و عزت و اقتدار دولت اسلامی را به نمایش گذارند. خداوند در آیه 60 سوره انفال به مسلمانان فرمان می دهد تا با فراهم آوری همه آن چه در استطاعت و توان دارند از عده و عده(نفر و تجیهزات) و بسیج آن ها اقتدار دولت اسلامی را به نمایش گذارند تا ترس و رهب در دل های دشمنان افکنده شود و اجازه نیابند تا اهداف سلطه جویی خود را عملی سازند.
حماسه سیاسی از نمونه ها و مصادیق بارز بسیج توانمندی های است که برامت اسلام است تا آن را فراهم آورد. هر حرکتی جمعی و اجتماعی امت اسلام در برابر دشمنان آنان را به هراس افکنده و قدرت مانور و عمل را ایشان سلب می نماید. پس لازم است که این گونه عمل شود برای اقتدار و عزت اسلام و مسلمین، با اتحاد و انسجام بیش تر در هر حرکت سیاسی و اجتماعی حضوری جدی و قوی داشته باشیم تا دشمنان مایوس و سرافکنده شده و امکان مانور بیش تر در تحریم ها و فشارها را نداشته باشند.
