در مقاله حاضر نويسنده يكي از آثار و كاركردهاي تقوا را مورد بررسي قرار داده كه همان مصونيت يابي در زمينه هاي روحي و رواني و كسب آرامش و رهايي از خود فراموشي و خدا فراموشي و خسران دنيوي و اخروي است . با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
شخص متقي، انسان كامل
تقوا و پرهيزگاري در فرهنگ قرآن و كاربردهاي آن، حوزه گسترده اي را شامل مي شود به گونه اي كه مي توان پاي بندي به قوانين عقلاني و عقلايي و شرعي را از مصاديق عيني تقوا دانست. بنابراين پرهيزگاران در فرهنگ قرآني كساني هستند كه در حوزه بينش و نگرش و كنش و واكنش، همواره پاي بند قوانين و آموزه هاي وحياني، فطري و عرفي هستند كه خردمندان به حكم خردورزي بدان حكم كرده و به عنوان سنت ها، آداب و رسوم از نسلي به نسل ديگر منتقل مي كنند.
مي توان تقوا را به معناي عمل به اصول اخلاقي، حقوقي، شرعي، آداب و رسوم و هنجارهاي پسنديده اجتماعي و عرفي و پرهيز از مخالفت با آن ها دانست؛ زيرا اصول اخلاقي كه شامل اصول اخلاقي فردي و يا اجتماعي است، آن دسته از منش ها و كنش هايي است كه شخص به عنوان فضيلت اخلاقي بدان پاي بند است. بنابراين در منش خويش به گونه اي است كه زيبايي ها و امور پسنديده را بروز و ظهور مي دهد و اهل كرامت و شرافت و عزت است او در كنش هاي هنجاري خويش نيز از اصول اخلاقي و فضيلت هاي هنجاري پيروي مي كند و از نظر روان شناسان اجتماعي برخوردار از شخصيت سالم مي باشد. نسبت به حقوق اجتماعي و قوانين مدون عقلايي همانند اصول اخلاقي برخاسته از حكم عقل، واكنش مثبت و سازنده اي از خود بروز مي دهد و احترام به قوانين و حقوق فردي و اجتماعي ديگران را سرلوحه عمل اجتماعي خويش قرار مي دهد. از سوي ديگر نسبت به آداب و رسوم و سنت هاي عقلايي پاي بندي كامل خويش را به اشكال مختلف نشان مي دهد و برپايه عرف پسنديده ملت و جامعه عمل مي كند. از اين رو مي توان گفت كه شخص متقي در حوزه عمل شخصي انساني كامل است كه از هر نظر به بلوغ و كمال دست يافته و براساس فضيلت هاي اخلاقي عمل مي كند و در كنش هاي اجتماعي نيز رفتار خويش را برپايه اصول اخلاق اجتماعي، مباني حقوقي و بنياد سنت هاي عقلايي و عرف پسنديده تنظيم مي كند. اين مفهومي است كه مي توان از كاربرد متقي و پرهيزگار در آيات قرآني به دست داد. مفهومي كه به يك معنا از محوريت بالايي برخوردار مي باشد و از نظري در شبكه اصول بنيادين دين جاي مي گيرد. اين گونه است كه ميان تقوا و انسان كامل ارتباط استوار و محكمي است و مي توان هر يك را در معنا و مفهوم ديگري به كار برد. به اين معنا كه از نظر مفهومي هرچند به ظاهر دوگانه مي نمايد ولي مصداق بيروني و خارجي آن امري يگانه است . در حقيقت با دو عنوان يك و مصداق بيروني مورد نظر قرار مي گيرد. از اين رو مي توان گفت كه متقي در كابرد قرآني به معنا و مفهوم انسان كامل است.
با اين تفسير و تعبيري كه از مفهوم تقوا و پرهيزگاري ارائه شد مي توان براي آن آثار و كاركردهاي گوناگوني در حوزه هاي مختلف تبيين كرد كه در اينجا فقط به كاركرد مصونيت يابي تقوا اشاره مي شود. با اين همه مصونيت يابي از راه تقوا نيز خود حوزه هاي چندي را شامل مي شود كه به برخي از آن ها به طور جداگانه در اين جا اشاره مي شود.
مصونيت يابي روحي و رواني
قرآن يكي از مهم ترين آثار تقوا را در حوزه روحي و رواني آدمي، مورد بررسي و تحليل قرار مي دهد. تبيين اين گونه از آثار و كاركردها براي آن است تا شخص گرايش و انگيزه اي براي عمل به اصول تقوايي پيدا كند؛ زيرا يكي از راه هاي تشويق اشخاص به عمل به چيزي، تبيين و روشن سازي آثار و فوايد و كاركردهايي است كه آن چيز مي تواند براي فرد و يا جمع داشته باشد. از اين رو قرآن در بسياري از موارد تنها به ذكر قوانين و احكام حقوقي و عبادي و جزايي (كيفري) بسنده نمي كند؛ بلكه ضمن بيان حكم و آموزه هاي دستوري به صورت امر و نهي، به آثار و فوايد آن نيز اشاره مي كند. بر اين اساس كتاب ها و رساله هاي بسياري به عنوان فلسفه احكام و قوانين نوشته شده كه به آثار و علل و حكمت احكام و قوانين آسماني و وحياني مي پردازد. از جمله معروف ترين و نامدارترين اين نوشته ها مي توان به كتاب علل الشرايع فقيه بلند آوازه صدوق اشاره كرد كه در آن به علل، حكمت و فلسفه برخي از احكام شرعي بر پايه روايات و احاديث پرداخته است.
بشارتهاي قرآن بيش از انذارهاي آن
قرآن با تبيين كاركردها و آثار تقوا در حوزه هاي مختلف مي كوشد تا مخاطب و مكلف را به پاي بندي واقعي وادار نمايد. هنگامي كه پزشك، نسخه اي براي درمان مي پيچد اگر شخص به فوايد و آثار آن آگاه شود خود به عنوان مراقب خويش عمل مي كند و همواره مي كوشد تا به درستي نسخه را عمل كند و كوچك ترين ترديدي در عمل به آن نيابد و يا كوتاهي و تساهلي انجام ندهد.آگاهي به آثار و فوايد و حكمت هر چيزي عاملي مهم براي عمل دقيق به آن از سوي اشخاص است. در مسئله قوانين و مقررات جاري كشوري مانند وجوب عمل به بستن كمربند در هنگام رانندگي و يا توقف در پشت چراغ قرمز نيز همين مسئله مطرح مي شود.
هنگامي كه شخص از كاركردها و آثار چيزي آگاه مي شود خود بدان پاي بند مي شود و ديگر نيازي به بهره گيري از احكام و قوانين بازدارنده و كيفري نيست. از اين رو قرآن در بسياري از موارد پس و يا پيش از بيان حكم و قانوني به فوايد وآثار آن توجه مي دهد. قوانين كيفري و بازدارنده آن نيز نسبت به مطالب تبييني و توضيحي آن بسيار كم تر است. به اين معنا كه همواره بشارت و تشويق و پاداش در آموزه هاي قرآني بيش تر از انذار و تنبيه و كيفر مي باشد.
تقوا، عامل رهايي از دلهره
قرآن روشن مي سازد كه تقوا عاملي مهم براي مصونيت يابي انسان از ترس و دلهره است. انسان همواره در جست وجوي امري است كه از آن به فضيلت سعادت و خوشبختي ياد مي كند. سعادت به معناي آرامش روحي و رواني و امنيت اجتماعي و آسايش و رفاه مادي است. از اين رو، سعادت و خوشبختي به عنوان دغدغه انسان مطرح است و حتي تشكيل اجتماع و پديداري دولت ها براي دستيابي به اين مهم مي باشد.
انسان متقي كه به قوانين و آموزه هاي عقلي و عقلايي و شرعي پاي بند است، به نوعي آرامش رواني و روحي دست مي يابد؛ زيرا مي داند كه هر چيزي در طول مشيت و اراده الهي تحقق مي يابد و به توحيد افعالي و توحيد محض باورمند است؛ بنابراين تنها به وظيفه و تكليف خود عمل كرده و از حق و حقوق خود و جامعه اش دفاع مي كند. نتيجه اين گونه بينش و نگرش به هستي و رخدادها و پديده ها موجب مي شود كه نسبت به آينده خويش ترسي نداشته و خود و همه امور زندگي اش را به خداوند و حكمت و تدبير او واگذار و تفويض مي كند. چنان كه نسبت به گذشته خويش نيز اندوه و غمي به دل راه ندهد؛ زيرا مي داند هر چيزي كه به او داده شده و يا گرفته شده به حكمت و تدبير و علم و قدرت الهي بوده است.
تقواي كامل
خداوند در آيه35 سوره اعراف توضيح مي دهد كه تقوا از چنين كاركردي برخوردار مي باشد. البته در اين آيه واژه اصلح نيز به كار رفته است كه با توجه به تفسيري كه از تقوا شد اين واژه در حقيقت تاكيد بخشي از تقواي عملي است. به اين معنا كه شخص گمان نكند تنها تقواي بينشي و نگرشي براي دستيابي به آرامش روحي و رواني كفايت مي كند، بلكه تقواي كامل نياز است كه قرآن از آن به حق تقاته تعبير مي كند.
حق تقوا آن است كه شخص افزون بر بينش مي بايست در عمل نيز كارهاي صالح انجام دهد. بنابراين شخص متقي كامل كه اعمال صالح انجام مي دهد به آرامش دست يافته و از ترس از آينده و اندوه بر گذشته رهايي مي يابد.
لازمه كسب آرامش
دليل بر اين تفسير آن است كه خداوند در آيه 67 و 68 سوره زخرف تنها به تقوا بسنده كرده و مي فرمايد: الاخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدو الاالمتقين يا عباد لا خوف عليكم اليوم و لا انتم تحزنون، در اين آيات آرامش روحي و رواني تنها به پرهيزگاران و متقين وعده داده شده است بدون آن كه قيد اعمال صالح در آن به كار رفته باشد. از اين رو مي توان گفت كه تقوا در اين آيه به همان معناي وسيع خويش به كار رفته و در آيه 35 سوره اعراف تنها از باب توضيح و تاكيد و دفع توهمي قيد اصلاح افزوده شده است تا گمان نشود كه مفهوم تقوا در فرهنگ قرآني تنها اختصاص به تقواي بينشي و نگرشي و يا اخلاق فردي دارد بلكه شامل اخلاق اجتماعي و رفتارها و هنجارهاي پسنديده نيز مي شود. به سخني ديگر تا زماني كه شخص متقي بينش و نگرش درست خود را در عمل و زندگي بروز ندهد نمي توان آن را تقواي كامل دانست كه نتيجه اي چون آرامش داشته باشد. كساني كه در جست وجوي آرامش هستند مي بايست افزون بر تصحيح بينش و نگرش خود در عمل، رفتاري هنجاري و پسنديده داشته باشند.
نقش تقواي اجتماعي
نتيجه اين گونه رفتار، ايمني از توطئه دشمنان و دسيسه هاي آنان است. اين گونه مصونيت يابي از دست دشمنان به حوزه امنيت اجتماعي و سياسي بازمي گردد كه يكي از مهمترين دغدغه بشر مي باشد.
دشمنان هر جامعه اي مي كوشند تا با اختلال در امنيت اجتماعي و سياسي جامعه به اهداف خويش دست يابند. از اين رو جامعه براي رسيدن به امنيت و آرامش جمعي مي بايست راه تقوا را در پيش گيرد. از آنجايي كه تقوا در مفهوم قرآني مفهومي گسترده دارد، به خوبي مي توان دريافت كه چگونه تقوا مي تواند امنيت اجتماعي جامعه را تضمين كند، زيرا جامعه متقي با عمل به قوانين و اعمال صالح، همبستگي و اتحاد خويش را افزايش مي دهد و همدلي و همرنگي در ميان آنان موجب مي شود كه جامعه از استحكام و استواري بالايي برخوردار گردد و از توطئه ها و دسيسه هاي دشمن در امنيت قرار گيرد و مصونيت يابد. (آل عمران آيه 120)
مصونيت از فراموشي
مصونيت از فراموشي به دو شكل خودفراموشي و خدافراموشي از ديگر آثار تقواست. تقوا كه به معناي حضور دائم خداوند در همه عرصه هاي بينشي و نگرشي و كنشي است موجب مي شود كه شخص هيچگاه خدا را فراموش نكند و از فراموشي مصونيت يابد. (حشر آيه 18 و 19) از آنجايي كه در فرهنگ قرآن ارتباط تنگاتنگي ميان خودشناسي و خداشناسي وجود دارد، ذكر خدا به معناي خوديابي نفس است. از اين رو قرآن بيان مي داردكه شخصي كه از خدا فراموشي مصونيت مي يابد از خودفراموشي نيز مصون مي شود. (همان)
اين گونه است كه شخص متقي در دنيا و آخرت از خسران نجات مي يابد و از كساني مي شود كه به حكم سوره عصر از آسيب هاي دنيا مصونيت مي يابد. قرآن در سوره والعصر بيان مي كند كه همه انسان ها به طور طبيعي در خسران و از دست دادن سرمايه اي هستند كه خداوند به ايشان سپرده است و تنها كساني كه از نظر بينشي و نگرش و كنش، خود را ساخته و اهل حق و عمل به حق مي باشند و نيز ديگران را در حوزه بينش و نگرش و كنش راهنمايي مي كنند و به خير و حق سفارش مي دهند. از اين حكم كلي رهايي مي يابند و خسران و زيان نمي بينند (طلاق آيه 9 و 10)
