… و تو چه دانی شب قدر چیست؟!
یکی از سنتهای ماه رمضان احیای شب قدر است. در روایات معتبر بسیاری بر این آیین تأکید و برای آن فضایل و برکات فراوان بیان شده است. بسیاری از مؤمنان در طول سال به انتظار آن هستند تا این شب را درک کنند. درک این شب همانند درک هر امر معنوی دیگر ارتباط تنگاتنگی با وضعیت معرفتی و روحی و روانی و نیز مراتب تقوایی و ایمانی اشخاص دارد، ولی شکی نیست که درک هر مرتبهای از این مراتب، خود گامی بلند در جهت وصول به حقیقت است.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزههای قرآنی و روایی بر آن است تا اهمیت و ارزش احیای شب قدر را تبیین کند.
شب قدر، شب تقدیرها
طبیعت دنیا اقتضائاتی دارد که نمیتوان از آن گریخت، بلکه باید در چارچوب همان عمل کرد؛ زیرا اینها سنتهای الهی هستند که تحویل و تبدیلی در آن راه نمییابد. (اسراء، آیه 77؛ فاطر، آیه 43)
از جمله سنتهای حاکم بر جهان مادی دنیا، سنت زمان است که هر چیزی را در خود فرو گرفته است و اجازه نمیدهد تا در بیرون آن چیزی تحقق یابد. این مسئله موجب میشود تا در دنیا هر چیزی زمانمند باشد. پس امور مادی در زمان خاصی تحقق مییابد که یکی از مقتضیات تحقق آن است؛ به این معنا که برای تحقق هر چیزی اموری به عنوان مقتضی لازم است که از جمله آنها مقتضی زمان است. بنابراین، زمان به عنوان یکی از شاخصهای مهم در تحقق وجودی چیزها در دنیاست.
اگر فرض کنیم که هر چیزی در جهان در یک چارچوب مشخصی ایجاد میشود که مقدرات آن چیز است، زمان نیز یکی از مقدرات آن چیز خواهد بود. قرآن در آیه 2 سوره فرقان میفرماید که خداوند همه چیز را آفریده و به تناسب حال، آن را اندازهگیری و مقدر ساخته است. این اندازهگیری و تقدیر هر چیز به این معناست که از نظر زمانی نیز محدوده ای که چیزی باید در آن تحقق یابد و به کمال رسد نیز مشخص است. چنانکه مسیری که یک چیز از آغاز تا انجام در کمیت و کیفیت میپیماید تا به کمال برسد، مشخص شده است. (عبس، آیه 19 و آیات دیگر) از اینرو خداوند در آیه 67 سوره زمر میفرماید که خداوند میزان استعداد هر چیز را میسنجد و براساس آن سنجش به او تفضل میکند. پس همانگونه که در کلیات به تقدیر میپردازد و اندازه کلی چیزی را از آغاز تا انجام مشخص و معین میکند، در جزئیات ریز نیز به تقدیر و اندازهگیری میپردازد. پس مثلا اگر بارانی ببارد خداوند حتی اندازه و میزان آبی که در رودها میباید جریان یابد نیز مشخص مینماید. (رعد، آیه 17) همانگونه که منازلی را که خورشید و ماه و دیگر ستارگان و سیارات میباید از آغاز تا انجام و نیز در طول یک مدت زمانی مشخص بپیمایند، تعیین کرده است. (یونس، آیه 5)
از این مطالب و نیز مطالب دیگری که در قرآن بیان شده میتوان این معنا را بهدست آورد که برای هر چیزی دو نوع تقدیر کلی و جزیی است. البته تقدیرات جزیی در چارچوب همان تقدیرکلی صورت میگیرد، اما با همه این نباید فراموش کرد که هر تقدیر جزئی میتواند در تحقق تقدیر کلی نقش اساسی داشته باشد.
از جمله تقدیراتی که برای انسان در چارچوب زندگی دنیایی و مادی در سنت الهی وجود دارد، سنت تقدیر یک ساله است. به این معنا که هر انسانی افزون بر تقدیر کلی و ثابتی که برای او رقم خورده است و از آن به سعادت و شقاوت ابدی مکتوب در امالکتاب و کتاب مکنون یاد میشود، همچنین تقدیرات جزیی و متغیر سالانهای است که در شب قدر رقم میخورد.
از آیات و روایات این معنا به دست میآید که میتوان امیدوار بود که تقدیر ازلی و ابدی آدمی تغییر یابد. در ادعیه طلوع و غروب آفتاب آمده که هر صبح و شام سه مرتبه دعایی را بخواند که از جمله فقرات آن این است: ان کنت عندک فی امالکتاب شقیا فاجعلنی سعیدا فانک تمحو ماتشاء و تثبت و عندک امالکتاب؛ اگر من در علم تو در لوح امالکتاب و قضای حتم، شقی بودهام تو مرا به کرامت خودت سعادتمند گردان که تنها تو میتوانی هر چیزی را محو کنی و به جایش چیز دیگری را اثبات نمایی و لوح امالکتاب قضا و قدر به دست توست.
بنابراین، امکان تغییر در تقدیرات کلی نیز وجود دارد و این تغییر میتواند هر زمانی بویژه در شب قدر انجام میگیرد که مقدرات یک ساله نوشته میشود. خداوند به صراحت در آیات سوره قدر و آیات نخست سوره دخان میفرماید که شب قدر که معادل هزار ماه و بیش از هشتاد و اندی سال است، شب تقدیر است.
ماه رمضان، ماه نزول قرآن
خداوند در آیات سوره قدر بیان میکند که قرآن به شکل دفعی در شب قدر نازل شده و در آیه 185 سوره بقره نیز میفرماید که این انزال دفعی در ماه رمضان اتفاق افتاده است. از ترکیب این آیات به دست میآید که شب قدر نمیتواند بیرون از ماه رمضان باشد. همچنین به اعتبار آیات 3 و 4 سوره فرقان شب قدر که شب تقدیر است، شب مبارکی است که در آن امور براساس حکمت جدا و مشخص میشود. تفسیر برهان از امام باقر(ع) روایت میکند که: «در شب قدر، هر امری از امور بندگان تا شب قدر سال آینده معین میگردد، از خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ و روزی موجودات و هر آنچه در آن سال مقدر گشته حتمی است و خداوند را در آن مشیت است».
در وجه نامگذاری این شب به شب قدر نیز گفتهاند که شب قدر، به این جهت قدر نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال، در آن شب تعیین میشود در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین میگردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن شب مبارکه تفریق و تبیین میشود. (تفسیر نمونه، ج 27، ص 187)
مرحوم علامه طباطبایی میفرماید: ظاهر آن است که مراد از قدر، تقدیر و اندازهگیری است. خداوند در آن شب حوادث یک سال را مقدر میکند از قبیل حیات، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت. (المیزان، ج 20، ص 379)
حال اگر انسانی شب قدر را درک کند به همان میزان معرفت و شناخت خود نسبت به معارف الهی میتواند وضعیت خود را بهبود بخشد. اصولا انسانها وقتی نسبت به چیزی شناخت کاملتری داشته باشند، نوع رفتار و تعامل با آن چیز متفاوت خواهد شد. کسی که شخصیت علمی علامه طباطبایی را نشناسد از او پرسشهای بسیار ساده و بدیهی میپرسد، اما وقتی از جایگاه علمی ایشان آگاه شد، پرسشهای سنگینتری را مطرح میکند و متوقع است تا پاسخهای کاملتری نیز دریافت کند. وقتی انسان جایگاه شب قدر را نسبت به تغییر در تقدیرات و مقدرات الهی بداند، توقع دارد که در این شب آنچه را که سعادت او را رقم میزند به دست آورد. احترام و تکریم و تعظیم نسبت به اشخاص و اشیاء نیز ارتباط تنگاتنگی با معرفت و شناخت انسان نسبت به آنها دارد. پس کسی که شب قدر و جایگاه و منزلت آن را در تقدیر امور زندگی انسان و غیرانسان بداند، سیر و سلوکی دیگر خواهد داشت و خود را برای امری عظیم و بزرگ آماده میکند. این گونه است که آیینها و اعمال خاصی را برای درک واقعی و حقیقی چنین شبی انجام میدهد تا همانند یک منتظر واقعی با آمادگی تمام و کمال به استقبال این مهمان مبارک برود و در خور او از وی پذیرایی کند و از برکات درک حضور شب قدر بهرهمند شود.
احیای شب قدر، تلاش برای درک منزلت قدر
چنان که گذشت شب قدر در ماه رمضان است و نمیتواند در شبی غیر از ماه رمضان باشد.
اما اینکه در چه شبی شب قدر است روایات نخواسته است تا آن را به طور مشخص معلوم دارد تا همگان همه شبهای ماه رمضان را احیا داشته و به تهجد و شب زندهداری و عبادت بپردازند.
البته از آنجایی که پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مصداق رحمت بر جهانیان هستند، از باب فضل و محبت خاص، شبهایی را مشخص داشتهاند تا همگان به فیض این شب و برکات آن دست یابند. از این رو شبهای خاص به ویژه در دهه سوم ماه رمضان را به عنوان شبهای قدر مشخص کردهاند (بحارالانوار، مجلسی، ج 94، ص6، باب لیلهالقدر و فضلها، نیز صحیح مسلم، ج9، ص 43، باب لیله القدر و قیامها، صحیح بخاری، ج3، ص 103، کتاب فضل لیله القدر) که البته تنها یک شب آن همان شب قدر است و احیای همه آن شبها و یا حتی تمامی شبهای ماه رمضان تنها از جهت دستیابی به شب قدر حقیقی و نیل به برکات و آثار آن است.
مشهور و معروف در روایات این است که این شب در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم و یا بیست و سوم قرار دارد. در روایتی از رسول خدا(ص) پرسیدند که شب قدر کدام یک از این شبهاست؟ حضرت فرمودند: «التمسوها فی العشر الاواخر من شهر رمضان)، آن را در دهه آخر ماه رمضان جستوجو کنید. (بحارالانوار، مجلسی، ج 94، ص 10، باب لیله القدر و فضلها) در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که شب قدر بیست و یکم یا بیست و سوم است. حتی هنگامی که راوی اصرار کرد کدام یک از این دو شب؟ حضرت فرمود: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم کدام یک را انتخاب نمایم؟ امام(ع) تعیین فرمود: «ما ایسر لیلتین فیما نطلب»، چه آسان است دو شب برای آنچه میخواهی. (نورالثقلین، ج5، ص625، ح58) همچنین از امام باقر(ع) درباره (انا انزلناه فی لیله مبارکه) سوال کردند. حضرت فرمودند: «نعم لیله القدر و هی فی کل سنه فی شهر رمضان فی العشر الاواخر» بله، این شب، شب قدر است و آن در هر سال در ماه رمضان و در دهه آخر آن است. (فروع کافی، کلینی، ج4، ص 158، باب فی لیله القدر)
هر کسی اگر بخواهد شب قدر را درک کند میبایست به افزایش شناخت خود نسبت به سنتهای الهی در جهان و انسان بپردازد و مطالعاتی را داشته باشد و از آیات و روایات بهره گیرد تا بداند که این شب چرا عزیز و عظیم است و چگونه باید گرامی داشته شود؟
بنابراین، یکی از مقدمات اصلی درک شب قدر آن است که نسبت به آن شناخت و معرفتی به دست آورد. دیگر آن که از نظر روحی و روانی خود را آماده کند و افزون بر جزماندیشی نسبت به آن در مقام اراده دارای عزم باشد و استقامت و پایداری داشته باشد.
پس کسی که به استقبال درک شب قدر میرود باید خود را از نظر معرفتی و نیز در مقام عمل از نظر عزم جدی آماده کند. اگر از نظر جزم باید عقل و ذهن خود را درگیر کند از نظر عزم میبایست خود را از نظر قلبی آماده کند و قلب را با عقل پیوند زند تا آن جزم به عزم تبدیل شده و همت عالی را در وی برانگیزد و او را به اعمال سخت از جمله شب زندهداری و تهجد عبادی وادار کند.
فضیلت احیای شب قدر
احیای همه شبهای ماه رمضان برای درک شب قدر خوب و پسندیده است و بهتر آن است که دست کم شبهای دهه سوم و یا همان شبهای معروف به شبهای قدر را احیا دارد. در روایتی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرمودند: هر کس شب قدر را احیاء دارد و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد تمامی گناهانش آمرزیده میشود. (منهج الصادقین، تفسیر سوره قدر)
همچنین از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که فرمود: من احیا لیله القدر حول عنه العذاب الی السنه القابله، کسی که شب قدر را احیا بدارد عذاب تا سال آینده از او دفع میشود. (بحارالانوار، ج 98، ص 145، روایه 3، باب 7)
از امام باقر(ع) روایت شده: من احیا لیله القدر غفرت له ذنوبه عدد نجوم السما و مثاقیل الجبال و مکابیل البحار، کسی که شب قدر را احیا بدارد گناهانش آمرزیده شود، هر چند گناهانش به عدد ستارگان آسمان و وزن کوهها و مقدار آب دریاها باشد. (همان، ج 98، ص 146، روایه3، باب 7)
مراد و منظور از احیای شب قدر آن است که در این شب بیدار باشد. در سیره امامان معصوم(ع) آمده که ایشان همواره به احیای شبهای قدر اهتمام داشتهاند هر چند که در بیماری به سر میبردند. امام صادق(ع) بیماری سختی گرفت، وقتی شب 23 شد به غلامانش دستور داد که او را به مسجد ببرند، غلامان حضرت چنین کردند و حضرت تا صبح در آن شب در مسجد ماند. (بحارالانوار، ج 95، ص 169)
هر چند که در روایات برای تعظیم شب قدر احیای شب به تنهایی میتواند مطلوب باشد ولی بهتر آن است که این شب زندهداری و احیاء همراه با اعمالی باشد که ارزش عمل را مضاعف و دو چندان کند. از جمله این اعمال تفکر است که خود به اندازه هفتاد سال عبادت است. این تفکر بویژه در مسائل مهمی چون حوزه معرفتشناسی، هستیشناسی، خداشناسی و معادشناسی و مانند آن میتواند مهمتر و ارزشمندتر باشد؛ زیرا این معرفت و معارف است که ارزش عمل را مشخص میکند.
غیر از اینها میتوان به اعمال عبادی دیگر چون تلاوت قرآن، نماز، استغفار و توبه، خواندن ادعیه مشهور چون جوشن کبیر و صغیر، دعای مجیر، دعای عهد، دعای فرج، توسل و نیز قرآن بر سر گذاشتن و اعمال آن اشاره کرد.
امامان(ع) بر احیای شب قدر حتی در حال بیماری سفارش کردهاند. امام صادق(ع) به ابوبصیر درباره اعمال احیای شبقدر میفرماید: در هر یک از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم صد رکعت نماز بخوان و تا میتوانی آن دو شب را تا سپیده صبح شب زندهداری کن. در آن دو شب غسل کن. ابوبصیر عرض کرد: اگر نتوانستم ایستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستی خوابیده بخوان. پرسید: اگر باز هم نتوانستم؟ ایرادی ندارد که سر شب کمی بخوابی و باقیمانده شب را به هر نحوی که میتوانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده است، شیطانها در زنجیرند و اعمال مؤمنان پذیرفته میشود.
از حدیث فوق، میتوان تأثیر فراوان کارهای انسان را بر سرنوشت او ارزیابی کرد. جمله پایانی امام(ع) به عنوان ریشه و علت تأکید و تشویق بر عمل صالح بیان شده است آنجا که فرمودند: و تقبل اعمال المؤمنین؛ اعمال مؤمنان در شب قدر پذیرفته میشود. (وسائل الشیعه، ج10، باب 32، ص354)
عظمت شب قدر اقتضا میکند که از خدا بهترین چیز را طلب کنیم، پیامبر اکرم(ص) در جواب کسی که سؤال کرد: اگر شب قدر را درک کردم از خدا چه بخواهم ؟ فرمود : تندرستی
آن حضرت فرمود: العافیه؛ عافیت و تندرستی. (مستدرک الوسائل، ج7، ص458)
همچنین از حضرت موسی(ع) نقل شده که به خدا عرضه داشت: خدایا! نزدیکی به تو را میخواهم.
خدا فرمود: نزدیکی به من، برای کسی است که شب قدر را بیدار بماند.
حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! رحمت تو را میخواهم.
خدا فرمود: رحمت من، برای کسی است که شب قدر را بر بینوایان ترحم کند.
حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! عبور از صراط را میخواهم.
خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، صدقهای بدهد.
حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! درختان و میوههای بهشتی میخواهم.
خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، تسبیح گوید.
حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! رهایی از آتش را میخواهم.
خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، آمرزش بخواهد و استغفار کند.
حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! خرسندی تو را میخواهم.
خدا فرمود: خرسندی من، برای کسی است که در شب قدر، دو رکعت نماز بگذارد. (بحارالانوار، ج98، ص145، ح3)