اقسام گناهان و آثار آن از نظر امام سجاد(ع)
خرد ناب و عقول صافی معصومان(ع) که به سبب فنای فی الله و بقای بالله جز به وحی نطق نمی کنند و سخن نمی گویند، زلال اندیشه هایشان جان های تشنگان معرفت را سیراب می کند. شرایطی که امام سجاد(ع) پس از شهادت امام حسین(ع) و حکومت فاسد امویان در آن می زیست، ایشان را بر آن داشت تا در قالب دعا و نیایش به تبیین رویکردهای اسلامی بپردازد و نظریه های اسلامی سبک زندگی را در این قالب بیان کند و یک حرکت فرهنگی و عملی را سامان دهد.
در آیات قرآنی و هم چنین نیایش ها و ادعیه ماثور، برای هر فعلی آثار وضعی بیان شده است. کار خوب و کار زشت آثار در زندگی انسان به جا می گذارد که از آن گریزی نیست. از این روست که برای مثلا صدقه آثار وضعی چون افزایش عمر، دفع بلا، رفع بلا و جلب منفعت و مانند آن بیان شده و یا برای صله رحم آثاری چون افزایش عمر بیان شده و در برابر قطع صله رحم از خویش و اهل بیت(ع) موجب کوتاهی عمر و مانند آن می شود.
امیرمومنان علی(ع) در دعای مشهور به دعای کمیل به دسته بندی کلی گناهان و آثار آن می پردازد؛ ولی مصادیق آن را بیان نمی کند. امام سجاد(ع) در روایتی به تبیین این گناهان و مصادیق آن پرداخته است که نویسنده در این مطلب به آنها اشاره و توضیحاتی را درباره برخی از آن ها بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
گناهان و آثار وضعی آن
اعمال انسانی نه تنها در امور جامعه و تاریخ نقش دارد، بلکه تاثیرات مستقیم و غیر مستقیمی بر محیط زیست بلکه جهان و بلکه هستی نیز به جا خواهد گذاشت. خداوند در آیه 96 سوره اعراف به صراحت بیان می کند که چگونه تقوای آدمی موجب بارندگی و برکات آسمانی خواهد شد. از آیات و روایات بسیاری می توان این معنا را به دست آورد که مثلا عدم پرداخت حقوق مالی و زکات موجب کاهش بارندگی و خشکسالی می شود. به این معنا که هر گناهی آدمی هم چنان که به عنوان یک حکم تکلیفی موجب خشم الهی و کیفر اخروی است، دارای آثار وضعی در زندگی دنیوی است.
به عنوان مثال پیامبر(ص) درباره تاثیر گناهان در مرگ و حیات انسان می فرماید: مَوتُ الانسانِ بِالذُّنوبِ اَكثَرُ مِن مَوتِهِ بِالاجَلِ وَ حَياتُهُ بِالبِرِّ اَكثَرُ مِن حَياتِهِ بِالعُمُرِ؛ مرگ انسانها در نتيجه گناهان، بيشتر از مرگ آنها در نتيجه فرا رسيدنِ اَجَل است و زنده ماندن انسانها در نتيجه نيكىهايشان، بيشتر از زندگى كردنشان به خاطر باقى بودنِ عمر است.(مكارم الاخلاق، ص 362)
امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید: اِذا ظَهَرَتِ الجِناياتُ ارتَفَعَتِ البَرَكاتُ؛ هرگاه گناهان و جنایات آشكار شوند، بركتها از ميان مىرود. (غررالحكم، ح 4030)
اما باید توجه داشت که هر گناهی وضعیتی را موجب می شود که گناه دیگر آن را پدید نمی آورد. شناخت آثار هر گناه به ما کمک می کند تا بتوانیم به علت یابی بپردازیم و زمانی که با مشکل و مصیبتی مواجه شویم، بدانیم که ریشه آن گناهی خاص است که مرتکب شده ایم. پس می توانیم با توبه و استغفار از آن گناه و تغییر وضعیت در رفتار و کردار خودمان، وضعیت خود و جامعه را دگرگون کنیم. خداوند در آیه 53 سوره انفال می فرماید: ذَلِكَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ اين كيفر بدان سبب است كه خداوند نعمتى را كه بر قومى ارزانى داشته تغيير نمىدهد، مگر آنكه آنان آنچه را در دل دارند تغيير دهند، و خدا شنواى داناست.
هم چنین در آیه 11 سوره رعد می فرماید: لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ؛ براى آدمی فرشتگانى است كه پى در پى او را به فرمان خدا از پيش رو و از پشت سرش پاسدارى مىكنند. در حقيقت، خدا حال قومى را تغيير نمىدهد تا آنان حال خود را تغيير دهند. و چون خدا براى قومى آسيبى بخواهد، هيچ برگشتى براى آن نيست، و غير از او حمايتگرى براى آنان نخواهد بود.
در این دو آیه به صراحت خداوند به نقش انسان در تغییر احوالات خود و جامعه اشاره می کند و در آیه 41 سوره روم از نقش اعمال آدمی در محیط زیست و جهان سخن به میان می آورد. پس بسیاری از مشکلات و مصیبت هایی که دچار آن هستیم به سبب همین اعمال و رفتار خودمان است. شناخت علل هر مشکل و مصیبتی از این رو لازم است تا بدانیم چرا گرفتار شده ایم و چگونه می توانیم از آن رهایی یابیم.
در روایات معتبر به علل و آثار هر کار خوب و بد انسان توجه شده و بارها به انسان ها گوشزد می شود که مواظب اعمال و رفتار خودشان باشند. امیرمومنان علی(ع) در دعای مشهور کمیل به دسته بندی کلی گناه می پردازد و از شر آن ها به خداوند پناه می برد. امام(ع) گناهان را به نقمت زا، تغییردهنده نعمت، نازل کننده بلا، حبس کننده دعا و مانند آن دسته بندی می کند.
امام (ع) و هم چنین دیگر معصومان(ع) به تفصیل به دسته بندی گناهان پرداخته و آثار هر یک را در زندگی دنیایی مردم بیان کرده اند. به عنوان نمونه امام صادق(ع) از امیرمومنان علی(ع) نقل می کند که ایشان فرمود: اَلذُّنوبُ الَّتى تُغَيِّيرُ النِّعَمَ البَغىُ وَ الذُّنوبُ التَّى تورِثُ النَّدَمَ القَتلُ وَ الَّتى تُنزِلُ النِّقَمَ الظُّلمُ وَالَّتى تَهتِكُ السُّتورَ شُربُ الخَمرِ وَ الَّتى تَحبِسُ الرِّزقَ الزِّنا وَ الَّتى تُعَجِّلُ الفَناءَ قَطيعَةُ الرَّحِمِ وَالَّتى تَرُدُّ الدُّعاءَ وَ تُظلِمُ الهَواءَ عُقوقُ الوالِدَينِ؛ گناهی كه نعمتها را تغيير مىدهد، تجاوز به حقوق ديگران است. گناهى كه پشيمانى مىآورد، قتل است. گناهى كه گرفتارى ايجاد مىكند، ظلم است. گناهى كه آبرو مىبَرد، شرابخوارى است. گناهى كه جلوى روزى را مىگيرد، زناست. گناهى كه مرگ را شتاب مىبخشد، قطع رابطه با خويشان است. گناهى كه مانع استجابت دعا مىشود و زندگى را تيره و تار مىكند، نافرمانى از پدر مادر است.(علل الشرايع، ج 2، ص 584)
امام صادق(ع) در جایی می فرماید: إذا فشا أربعة ظهرت أربعة إذا فشا الزنا ظهرت الزلزلة و إذا فشا الجور فی الحکم احتبس القطر و إذا خفرت الذمة أدیل لأهل الشرک من أهل الإسلام و إذا منعت الزکاة ظهرت الحاجة»: هنگامی که چهار چیز آشکار انجام شود، چهار چیز ظاهر می شود: هنگامی که زنا آشکار شود، زلزله رخ می دهد. هنگامی که ظلم و ستم در حکومت آشکار شود، باران حبس می شود (نازل نمی شود) و هنگامی که قرارداد (ذمه) بین مشرکین و مسلمانان شکسته شود، اهل شرک بر اهل اسلام پیروز می شوند و هنگامی که زکات پرداخت نشود، نیازمندی آشکار می شود.
در دعای کمیل هم برخی از گناهان را عامل خشکسالی و برخی دیگر را عامل عدم استجابت دعا معرفی می کند. برخی از روایات به جزئیات و مصادیق این دسته بندی ها اشاره می کند و مشخص می دارد که گناهانی که جلوی استجابت دعا را می گیرد کدام گناهان است؛ یا گناهانی که موجب کوتاهی یا افزایش عمر می شود یا گناهان برکت زا، گناهان پیشمان آفرین، یا نقمت زا کدام هاست.
از جمله روایاتی که به این مساله پرداخته ، روایتی است که از امام سجاد(ع) نقل شده است. در کتاب شریف معانی الاخبار در صفحه 270 روایتی از امام سجاد(ع) نقل شده که به تبیین مصادیق هر دسته از گناهان می پردازد.
1. گناهان تغییر دهنده نعمت: برخی از گناهان موجب می شوند که نعمتی به نقمت تبدیل شود و انسان نعمتی را از دست بدهد. امام سجاد(ع) در بیان این دسته از گناهان تغییردهنده می فرماید: الذنوب التي تغيّر النعم : البغي على النّاس ، والزوال عن العادة في الخير واصطناع المعروف ، وكفران النعم ، وترك الشكر ؛ گناهانى که موجب تغییر نعمت الهى مى شوند، عبارتند از: ظلم بر مردم، کار خیرى را که به آن عادت کرده یا عمل معروفى را ترک کند. و کفران نعمت و ترک شکر نماید که خداوند متعال مى فرماید:«خداوند، حال هیچ قومى را دگرگون نخواهد کرد تا زمانى که خود آن قوم، حالشان را تغییر دهند». از امام صادق(ع) نیز روایت است که بغی و تجاوز به حقوق دیگران موجب تغییر نعمت می شود.(علل الشرايع، ج 2، ص 584)
2. گناهان پیشمان آور: برخی از گناهانی موجب می شود تا انسان دچار ندامت و پشیمانی شود. البته در بسیاری از موارد پیشمانی سودی ندارد و به این سادگی نمی توان آن را جبران کرد. این گونه نیست که تنها با عذر و پوزش خواهی و اظهار پشیمانی بتوان آن را جبران نمود و وضعیت را به حالت پیشین آن بازگرداند. امام سجاد(ع) برخی از مصادیق این دسته از گناهان را این گونه بر می شمارد: والذنوب التي تُورث الندم : قتل النفس التي حرّم الله ، قال الله تعالى في قصّة قابيل حين قتل أخاه هابيل فعجز عن دفنه : فأصبح من النادمين ، وترك صلة القرابة حتّى يستغنوا ، وترك الصلاة حتّى يخرج وقتها ، وترك الوصية ، ورد المظالم ، ومنع الزكاة حتى يحضر الموت وينغلق اللسان؛ گناهانی که موجب پیشمانی می شود عبارتند از: کشتن نفسی که خداوند آن را تحریم کرده است. خداوند در داستان قابیل هنگامی که برادرش هابیل را می کشد و از دفن او عاجز و نتوان می شود، می فرماید: پس از پشیمانان شد؛ (مائده، آیه 31)، و ترک صله رحم- در صورتى که قادر بدان باشد-، نماز را نخواند تا وقتش بگذرد، ترک وصیت و رد مظالم، و ندادن زکات تا زمانى که مرگ فرا برسد و زبان بسته گردد».
3. گناهان نقمت آور: برخی از مصادیق گناهانی که نقمت و گرفتاری را موجب می شود عبارتند از: والذنوب التي تُنزل النقم : عصيان العارف بالبغي ، والتطاول على الناس ، والاستهزاء بهم ، والسخرية منهم ؛ معصیت کردن انسان خداشناس (ستم كردن شخص از روى آگاهى)، گردنکشى و تجاوز و دست درازی به مردم و حقوق ایشان و دست انداختن و مسخره کردن مردمان و ریشخند نمودن آنان».
4. گناهان دفع کننده فیوضات الهی: این گناهان عبارتند از: والذنوب التي تدفع القسم : إظهار الافتقار ، والنوم عن العتمة وعن صلاة الغداة ، واستحقار النِعَم ، وشكوى المعبود عزّ وجلّ؛ گناهانى که بهره و نصیب انسان (از فیوضات الهى) را دفع مى نماید، عبارتند از: اظهار فقر و نداری، در وقت نماز عشاء و نماز صبح خوابیدن (و ترک انجام فریضه)، کوچک شمردن نعمتهاى الهى و شکایت کردن از خداوند عزیز و جلیل».
5. گناهان عصمت زدا: برخی از گناهان حرمت و احترام را از شخص می گیرد و موجبات هتک حرمت او را فراهم می آورد و شخص را در جامعه خوار و ذلیل می کند و پرده عصمت و حرمت او را می درد. امام سجاد(ع) مصادیق این دسته از گناهان را این گونه بیان می کند: والذنوب التي تهتك العِصَم : شرب الخمر ، واللعب بالقمار ، وتعاطي ما يضحك الناس من اللغو والمزاح ، وذكر عيوب الناس ، ومجالسة أهل الريب ؛ گناهانى که پرده عصمت را مى درند عبارتند از: شرابخوارى، قمار بازى، انجام دادن کارى که مردم را بخنداند، سخن بیهوده، شوخى کردن، ذکر عیبهاى مردم. و با کسانى که عقاید و اعمالشان مشکوک است، نشست و برخاست داشتن».
6. موجبات نزول بلا: برخی از مصادیق گناهانی که موجب نزول بلا می شود عبارتند از : والذنوب التي تُنزل البلاء : ترك إغاثة الملهوف ، وترك معاونة المظلوم ، وتضييع الأمر بالمعروف ، والنهي عن المنكر؛ گناهانى که موجب نزول بلاست عبارتند از: یارى نکردن کسى که دادرس مى طلبد، کمک نکردن مظلوم، و امر به معروف و نهى از منکر را ضایع نمودن».
7. موجبات پیروزی دشمنان : برخی از گناهان مردم و جامعه موجب می شود تا دشمنان بر جامعه مسلط شوند و جامعه نتواند در برابر دشمنان مقاومت کند و به پیروزی دست یابد. این گناهان چنان که امام سجاد(ع) می فرمایند عبارت است از : والذنوب التي تديل الأعداء : المجاهرة بالظلم ، وإعلان الفجور ، وإباحة المحظور ، وعصيان الأخيار ، والانطباع للأشرار؛ گناهانى که دشمنان را پیروز مى کند عبارتند از: آشکارا ظلم نمودن، علنى مرتکب گناه شدن، حرام را حلال شمرند، در برابر نیکان سرکشى نمودن. و از اشرار و بدان، اطاعت کردن».
8. موجبات تعجیل مرگ : بسیاری از مردم به مرگ عادی نمی میرند یعنی مرگ های آنان مرگ اجل مسمی نیست بلکه اجل معلق است. امام صادق (علیه السلام) می فرمودند: «نعوذ بالله من الذنوب التی تعجل الفناء و تقرب الآجال و تخلی الدیار و هی قطیعة الرحم و العقوق و ترک البر؛ به خدا پناه می بریم از گناهانی که نابودی را جلو می اندازد و مرگ ها را نزدیک می کند و سرزمین ها را خالی می کند و آنها عبارتند از قطع رحم و عاق والدین و ترک نیکوکاری هستند. آن حضرت هم چنین در جایی دیگر می فرماید: مردم، بيشتر از آنكه با عمر خود زندگى كنند، با احسان و نيكوكارى خود زندگى مىكنند و بيشتر از آنكه با اجل خود بميرند، بر اثر گناهان خود مىميرند. (دعوات الراوندى، ص 291، ح 33 )خداوند در آیات3 و 4 سوره نوح، عبادت گریزی و بی تقوایی و اطاعت نكردن از پیامبر الهی را موجب مرگ، پیش از رسیدن اجل مسمی معرفی می كند. به این معنا كه امور سه گانه ترك عبادت، بی تقوایی و عدم اطاعت از پیامبران می تواند مرگ طبیعی آدمی را پیش اندازد و عمر او را كوتاه كند. بسیاری از مردم به مرگ طبیعی نمی میرند بلکه به سبب گناهانی است که موجب پیش افتادن مرگ ایشان می شود. از پیامبر(ص) روایت است که فرمود: مرگ انسانها در نتيجه گناهان، بيشتر از مرگ آنها در نتيجه فرا رسيدنِ اَجَل است و زنده ماندن انسانها در نتيجه نيكىهايشان، بيشتر از زندگى كردنشان به خاطر باقى بودنِ عمر است.(مكارم الاخلاق، ص 362 ) امام سجاد(ع) در بیان عوامل و موجبات این مرگهای زودرس می فرماید: والذنوب التي تُعجّل الفناء : قطيعة الرحم ، واليمين الفاجرة ، والأقوال الكاذبة ، والزنا ، وسدّ طريق المسلمين ، وادّعاء الإمامة بغير حق ؛ گناهانى که موجب تعجیل مرگ مى گردند عبارتند از: قطع رحم نمودن، قسم ناحق خوردن، سخن دروغ گفتن: زنا کردن، راههاى مسلمانان را بستن و به ناحق ادعاى رهبرى داشتن»
9. موجبات نومیدی : برخی از گناهان موجبات نومیدی در انسان می شود و امید را از دل ها بیرون می راند و شخص را به یاس و نومیدی مبتلا می کند. این دسته از گناهان عبارتند از: والذنوب التي تقطع الرجاء : اليأس من روح الله ، والقنوط من رحمة الله ، والثقة بغير الله ، والتكذيب بوعد الله عزّ وجلّ؛ گناهانى که موجب قطع امید مى گردد عبارتند از: مأیوس شدن از لطف خداوند، ناامید گشتن از رحمت خدا، به غیر خداوند متعال تکیه کردن و وعده هاى الهى را دروغ پنداشتن». .
10. گناهان تیره ساز آسمان : برخی از مصیبت ها واقعا به عنوان پدیده های طبیعی بدان نگاه می شود. مثلا زلزله را به عنوان این که فعل و انفعالات طبیعی است در نظر می گیریم ولی باید توجه داشت که واقعا این گونه هست و نیست ؛ چرا که می تواند این فعل و انفعالات چنان آرام و آهسته انجام گیرد که زمین زیرپای ما تکان هم نخورد چه رسد که کشت و کشتار کند و خرابی به بار آورد. حضور ریزگردها و غبارها در آسمان کشور و مانند آن را نیز به همین عوامل طبیعی نسبت می دهیم یا جنگ و هجوم نظامی اشغالگران را به مساله نفت و مانند آن ربط می دهیم ،ولی باید توجه داشت که همه این ها به شکلی به اعمال گناه آلوده ما ربط دارد. امام سجاد(ع) درباره تیرگی اسمان و گرد و غبار آن می فرماید: والذنوب التي تظلم الهواء : السحر والكهانة ، والإيمان بالنجوم ، والتكذيب بالقدر ، وعقوق الوالدين؛ گناهانى که آسمان را تیره مى سازند (و موجب سلب قدرت تشخیص حق از باطل مى گردند) عبارتند از: جادوگرى، پیشگویى، ایمان به ستارگان (بدین معنا که آنها را در سرنوشت انسان مؤثر دانستن)، قضا و قدر الهى را دروغ خواندن و عاق والدین شدن». .
11. گناهان پرده دری : برخی از گناهان موجب می شود تا پرده دری شود. این گناهان موجب نمی شود تا انسان پرده های جهالت و نادانی اش را کنار بزند و چشم برزخی و ملکوتی اش را بگشاید، بلکه موجب می شود تا پرده عصمت و حرمت او دریده شود و در جامعه از احترام مناسب بهره مند نشود. امام سجاد(ع) این گناهان را عبارت از امور زیر می داند: والذنوب التي تكشف الغطاء : الاستدانة بغير نيّة الأداء ، والإسراف في النفقة على الباطل ، والبخل على الأهل والولد وذوي الأرحام ، وسوء الخلق ، وقلة الصبر ، واستعمال الضجر والكسل ، والاستهانة بأهل الدين؛ «گناهانى که موجب پرده درى مى گردند عبارتند از: قرض کردن با این نیت که آن را نپردازد، در مخارج زندگى زیاده روى نمودن، در پرداخت مخارج زندگى خانواده و فرزندان و نزدیکان، بخل ورزیدن، بد اخلاقى، کم طاقتى، بى قرارى و تنبلى. و دینداران را خوار دانستن».
12. گناهان بازدارنده از اجابت دعا: بسیاری از مردم همواره از این که دعایشان مستجاب نمی شود و بی جواب می ماند شکایت و گلایه دارند؛ ریشه این مشکل را می بایست در خودشان بجویند. امام سجاد(ع)در این باره می فرماید: والذنوب التي تردّ الدعاء : سوء النية ، وخُبث السريرة ، والنفاق مع الإخوان ، وترك التصديق بالإجابة ، وتأخير الصلوات المفروضات حتى تذهب أوقاتها ، وترك التقرّب إلى الله عزّ وجلّ بالبرِّ والصدقة ، واستعمال البذاء والفحش في القول ؛ و گناهانى که موجب برگشتن دعا مى شوند عبارتند از: نیت بد داشتن، در باطن، پلید بودن، با برادران دین، دورویى و نفاق نمودن، برادران دینى را با ترک اجابت، تصدیق نکردن، و نمازهاى واجب را به تأخیر انداختن تا وقتشان بگذرد».
13. گناهان باران زدا: باران هر چند که به عنوان یک امر طبیعی دانسته می شود ، ولی این هم مانند زلزله ارتباط با اعمال انسانی دارد. خشکسالی ها بیش از آن که ارتباط به تغییرات آب و هوایی داشته باشد، به گناهان ما بستگی دارد. امام برخی از مصادیق گناهانی که موجب کاهش بارندگی و یا قطع آن می شود را چنین بیان می کند: والذنوب التي تحبس غيث السماء : جور الحكّام في القضاء ، وشهادة الزور ، وكتمان الشهادة ، ومنع الزكاة والقرض والماعون ، وقساوة القلب على أهل الفقر والفاقة ، وظلم اليتيم والأرملة ، وانتهار السائل وردّه بالليل؛ گناهانی که باران آسمان را حبس می کند عبارتند از: جور حاکم شرع در قضا و داوری، و گواهی دروغ، و کتمان شهادت و گواهی، و ندادن زکات و قرض و حقوق مالی، و قساوت قلب نسبت به اهل فقر و نداری، و ظلم در حق یتیم و بیوه زنان، و راندن سائل و برگرداندنش در شب.
