آزمون تشنگی در سنت الهی

بسم الله الرحمن الرحیم

آب مایه حیات است. خداوند حیات را در آب قرار داد. بنابراین، فقدان یا کمبود آب به معنای فقدان حیات معنا می شود. در ادبیات فارسی، آب نماد، مدنیت و عمران است. از این روست که واژگانی چون آبادی و آبادانی برای بیان اجتماعات بشری و شکوفایی اقتصادی و عمران به کار رفته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا یکی از سنت های الهی یعنی آزمون با آب را بر اساس آموزه های قرآنی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آب، مایه حیات

آب مایه حیات هر موجودی است. خداوند در آیه 30 سوره انبیاء می فرماید: وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ؛ و هر چيز زنده‏اى را از آب پديد آورديم؟ آيا باز هم‏ ايمان نمى‏آورند؟

با نگاهی به آن چه از معنای زندگی می فهمیم به آسانی می توان دریافت که حيات همه موجودات زنده – اعم از گياهان و حيوانات – به آب بستگى دارد. بر اساس آیات قرآنی مبدء و خاستگاه این مایه حیاتی آسمان است؛ چنان که اکنون نیز خاستگاه و مبدء همين آبى بارانى است كه از آسمان نازل می شود.

هم چنین نطفه موجودات زنده نیز آب است. پس از این جهت نیز آب مایه حیات و زندگی بیشتر موجودات زنده است. امروز دانشمندان معتقدند كه نخستين جوانه حيات در اعماق درياها پيدا شده است، به همين دليل آغاز حيات و زندگى را از آب مى دانند، و اگر قرآن آفرينش انسان را از خاك مى شمرد، نبايد فراموش كنيم منظور از خاك همان طين (گل ) است كه تركيبى از آب و خاك است.(انعام، آیه 2؛ اسراء، آیه 61؛ ص، آیه 71)

برپایه تحقيقات دانشمندان در حدود هفتاد درصد یعنی بخش اساسی بدن انسان و بسيارى از حيوانات را آب تشكيل مى دهد. پس مزه آب را باید مزه زندگی دانست؛ چنان که شخصى از امام صادق (ع) پرسيد: آب چه طعمى دارد؟ امام نخست فرمود: سل تفقها و لا تسئل تعنتا؛ به منظور ياد گرفتن بپرس نه به منظور بهانه جوئى ! سپس ‍ اضافه فرمود: طعم الماء طعم الحياة ! قال الله سبحانه: و جعلنا من الماء كل شىء حى؛ طعم آب ، طعم حيات و زندگى است ! خداوند مى گويد: ما هر موجود زنده اى را از آب آفريديم.( مکارم الاخلاق،ج1، ص287)

خشکسالی، آزمونی الهی

از آن جایی که آب مایه حیات و زندگی و بلکه آبادی و آبادانی است و از همین روست که آبادی ها و روستاها و نیز تمدن های بزرگ در کنار رودهای بزرگ و پایدار پدیدار شده اند، انسان هماره از فقدان یا کمبود آب در هراس است؛ زیرا زندگی و حیاتش به آن بستگی دارد و اگر آب نباشد حتی اقتصاد پایدار و شکوفا که قوام جامعه است(نسائ، آیه 5) نیز وجود نخواهد داشت.

انسان هایی که در کنار رودهای بزرگ زندگی می کنند و پیرامونشان را آب گرفته، کم تر اهمیت و ارزش را درک می کنند، اما کسانی که در کویر و بیابان ها زندگی کرده اند ارزش و قدر آب را می شناسند و می دانند. ازاین روست که مردان کویر را مردان قناعت و قنات گفته اند؛ زیرا به سختی و در مسیر کیلومترها می توانند آب را از راه قنات و قنوات به جایی برسانند و آبادی و آبادانی و زندگی داشته باشند.

انسان هنگامى كه انسان در تابستان پس از يك تشنگى طولانى و ممتد در آن هواى سوزان به آب گوارایى مى رسد، با نوشیدن نخستين جرعه هاى آب که به کام فرو مى برد، احساس مى كند كه روح و جان به كالبدش دميده مى شود، آن جاست که ارزش و قدر آب را می داند و می شناسد. به سخن دیگر، قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی چون بی آبی و کم آبی و خشکسالی گرفتار آمده باشد.

هنگامی خشکسالی رخ می دهد، بارندگی کاهش می یابد و رودها دچار کم آبی یا حتی خشکی می شوند. در این زمان انسان ها برای آب آشامیدنی دچار کمبود شدید آب می شوند و کشاورزی از میان می رود یا محصولات و فراورده های کشاورزی به شدت کاهش می یابد،(اعراف، آیه 130) در آن زمان است که مردم ارزش آب و قدرش را می شناسند.

خداوند یکی از آزمون های سخت برای بشر را خشکسالی قرار داده است تا این گونه مردم قدر نعمت آسایش را بشناسند و بدانند و صبر و شکیبایی و بردباری خود را افزایش دهند،(بقره، آیه 155) و از آن پند و عبرت گیرند و به سوی خداوند بازگردند و استغفار و توبه از کارهایی چون کفر و کفران کنند.(اعراف، آیه 130؛ نحل، آیه 112؛ شرک؛ آیات 50 تا 53 و آیات دیگر)

ارزش آب آشامیدنی

البته آب مایه حیات است و تفاوتی میان آب شور و شیرین و تلخ و گوارا و مانند آن نیست؛ اما در این میان آب شیرین و گوارا نقش کلیدی برای حیات و زندگی بسیاری از موجودات زنده به ویژه حیوانات و گیاهان و انسان دارد. خداوند آب آشامیدنی را رزق و روزی الهی بر می شمارد(بقره، آیه 60) و بر لزوم استفاده درست و به جای آن تاکید کرده و هر گونه استفاده و مصرف بی جا و نامناسب را از مصادیق اسراف و گناه دانسته و اهل اسراف را بیرون از دایره محبوبان خود شمرده است.(اعراف، ایه 31)

از نظر قرآن، انسان اگر در همین یک مورد یعنی آب آشامیدنی تدبر و تفکر و نظر کند و به مطالعه در آب آشاميدنى و كيفيت قرار گرفتن آن در دسترس انسان‌ها بپردازد، بسیاری از حقایق هستی از جمله مساله هدفمندی آفرینش و معاد و رستاخیز موجودات برایش روشن خواهد شد.(واقعه، آیات 68 و 69)

خداوند که خود مسئولیت آب رسانی به انسان و دیگر موجودات زنده را به عهده گرفته(حجر، آیه 22؛ فرقان، آیات 48 و 49) از مردمان می خواهد که این نقش را به عنوان یک نقش الهی به عهده گیرند و به دیگران به ویژه افراد نیازمند و عبادت کنندگان آب رسانی کنند؛ از این روست که آب رسانی به حجاج را عملی عبادی و بسیار با ارزش تلقی و تعبیر کرده است.(توبه، آیه 19)

سهمیه بندی آب در شرایط بحرانی از مسایلی است که در قرآن به آن پرداخته شده و گزارش هایی از این عمل مناسب و درست ارایه کرده است. این سهمیه بندی ممکن است میان گروه های بشری و اقوام و قبایل انجام گیرد چنان که میان اسباط و نوادگان یعقوب انجام گرفت(بقره، آیه 60؛ اعراف، آیه 160) و یا ممکن است میان انسان و دیگر موجودات از حیوانات و گیاهان انجام گیرد؛ چنان که این سهمیه بندی به دستور و فرمان خداوند میان قوم ثمود و ناقه و شتر صالح (ع) انجام گرفت.(شعراء، ایه 155؛ شمس، آیه 13)

خداوند در یک فرآیندی آب شور دریا را به آب شیرین تبدیل کرده و آن را سوار بر ابرها و بادها به هر جایی که بخواهد به ویژه بیابان و کوهستان های دور از ساحل می رساند و از میان ابرها آب شیرین را به مردمان فرو می فرستد.(حجر، آیه 22؛ نحل، ایه 10؛ فرقان، آیات 48 و 49) پس انسان نیز باید با استفاده به جا و مصرف درست شکرگزار این نعمت الهی باشد(واقعه، ایات 68 تا 70)

تفکر و تدبر در باره آب های شور و شیرین و مانند آن ها زمینه ساز عبودیت و بندگی و شکر گزاری بشر است. پس انسان لازم است در این امور تدبر کرده و قدر نعمت های الهی به ویژه آب آشامیدنی شیرین را بداند.(فرقان، ایه 53؛ رحمن، آیات 19 تا 21 و آیات پیش گفته)

آزمون تشنگی

انسان اگر در شرایط خاص قرار نگیرد هرگز قدر و ارزش نعمت های الهی را نخواهد دانست. از این روست که خداوند با نعمت های خود انواع و اقسام آزمون ها را قرار داده تا آدمی متذکر و متشکر شود. این آزمون ها به دو شکل دادن نعمت و افزایش آن یا حذف و کاهش نعمت انجام می گیرد.(بقره، آیه 155 و آیات دیگر)

یکی از آزمون های سخت الهی، آزمون با تشنگی است. خداوند همان طوری که با افزایش و کاهش باران و بارندگی آدمی را می آزماید هم چنین با آزمون تشنگی او را می آزماید. این آزمون سخت به اشکال گوناگون انجام می گیرد؛ اما مهم ترین آزمون آن است که به اختیار انجام گیرد و انسان خود را در شرایطی قرار دهد تا اهمیت و ارزش آب آشامیدنی را بداند.

در آیات قرآنی گزارشی درباره مجاهدانی داده شده که برای جنگ آماده و مهیا می شدند. در تعلمیات و آموزش های نظامی آنان برنامه تشنگی قرار داده شده تا میزان و آستانه تحمل و صبر آنان در برابر مشکلات شناسایی و دانسته شود. از این رو، به مجاهدان فرمان داده می شود در کنار رود آب تنها یک مشت آب بنوشند و به حرکت خویش ادامه دهند.(بقره، آیه 249)

پس تشنگی یک آزمون اساسی برای دست یابی به میزان تحمل و صبر افراد است و این گونه می توان افراد سست اراده و ضعیف نفس را شناسایی و از دایره مجاهدان خارج کرد تا در شرایط سخت جنگی با عقب نشینی خود مایه دردسر نیروهای دیگر نشوند؛ زیرا وقتی گروهی سست ایمان در میان سربازان باشند، همین گروه موجب می شود که فرمانده بر روی آنان حساب باز کند و بخشی از میدان را به آنان بسپارد و زمینه شکست و یا ضعف جبهه را فراهم آورد.

از دیگر آزمون های سخت الهی که آن نیز اختیاری است ولی اختصاص به مجاهدان میدان جهاد و جنگ ندارد، آزمون روزه است. این آزمون به دلایلی بسیار سخت است؛ زیرا انسان باید افزون بر ترک نوشیدن از خوردن و امور دیگر نیز خودداری و امساک ورزد که همه آن ها جزو نیازهای ابتدایی و ضروری زندگی دنیوی بشر است و بدان به آن ها نیاز جدی دارد.

البته شکی نیست که انسان بیش از همه به آب این مایه حیات نیاز دارد و انسان نمی تواند بیش از سه روز تشنگی را تحمل کند. حال اگر در شرایط چون بیابان و کار و تلاش و مانند آن باشد این فشار غیر قابل تحمل است. از این روست که در آیات قرآنی از روزه به عنوان صبر تعبیر شده است؛ زیرا واقعا انجام روزه بسیار سخت و دشوار و نیازمند صبر است.(بقره، آیات 45 و 145 و روایات تفسیری)

عطش و تشنگی در کربلا

یکی از آزمون سخت کربلا آزمون عطش و تشنگی بود. ابن زیاد، حرّ را موظف می کند تا کاروان حسینی را به سرزمینی بی آب و علف هدایت کند تا آنها را از لحاظ آذوقه و آب در مضیقه و تنگنا قرار داده باشد. امام حسین(علیه السلام) از او خواست تا اجازه دهد تا کاروان در غاضریه و ـ در شمال شرق کربلا که دارای آب و آبادانی بود ـ و یا نینوا فرود آیند، امّا حرّ طبق ماموریّتی که از سوی ابن زیاد دریافت کرده بود؛ نپذیرفت. قسمتی از متن این نامه عبارتست از: «امّا بعد فجعجع بحسین، حیث یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، و لا تنزله الّا فی العراء فی غیر حصین و علی غیر ماء: كار را بر حسين تنگ بگير، هنگامی که نامه من به تو رسيد و فرستاده ام بر تو وارد شد، فرود نیاور آنها را مگر در بيابان بى آب و آبادى».(انساب الاشراف، الجزء الثالث، خروج الحسین بن علی من مکه الی الکوفه.)

پس از آن نیز عمر سعد از سوی ابن زیاد ماموریّت یافت تا آب را بر روی کاروان حسینی ببندد. طبری نقل کرده که: پس از اینکه پیام ابن زیاد به عمر سعد رسید، او عمرو بن حجاج را با پانصد نفر، مامور و محافظ شریعه کرد و آنها نیز تا سه روز بین کاروان حسینی و آب فاصله انداختند تا اینکه امام حسین(ع) و یارانشان به شهادت رسیدند. «بعث عمر بن سعد عمرو بن الحجاج علی خمس مائة فارس فنزلوا علی الشریعه و حالوا بینه و بین الماء ثلاثة ایام الی ان قتل».( تاريخ‏ طبري، ج‏5، ص:413. تاريخ طبري، (هشت جلد) ج 4، ص 311. منتهي الامال ، ج 1، ص 625، چاپ هجرت.)

طبق نقل ابن شهر آشوب، امام حسین(ع چاهی را در نزدیک خیمه ها حفر کردند که پس از اینکه دشمن از آن آگاه شد و خبر به ابن زیاد رسید، او عمر سعد را مورد خطاب قرار داد و به او گفت: «فقد بلغنی ان الحسین یشرب الماء هو و اولاده و قد حفروا الآبار و نصبوا الاعلام فانظر اذا ورد علیک کتابی هذا فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت و ضیق علیهم و لا تدعهم یشربوا من ماء الفرات قطرة واحدة»؛ به من خبر رسیده است که حسین چاه حفر کرده و آبی مهیّا کرده است. از لحظه ای که این نامه به تو رسید تا می توانی آنان را از حفر چاه منع کن و بر آنان سخت بگیر. حتّی نگذار قطره ای از آب فرات بنوشند.( الفتوح، ج 5، ص 91.)

از عبدالله بن ابی حصین الازدی، نقل شده است که امام حسین(ع) را خطاب کرد و فریاد زد: «ای حسین آیا این آب را می بینی که مانند قلب آسمان صاف است تو یک قطره از آن را نخواهی چشید تا آنکه از تشنگی بمیری».امام حسین(ع) گفت: «خدایا او را از تشنگی بکش و هرگز او را نبخش».( ابن اثير، عزالدين على، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 5، ص 158 و طبرى، محمد بن جرير، تاريخ طبرى، ج 7، ص 3006 و بلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 181 و ابو الفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، مصحح على اكبر غفارى، مترجم سيّدهاشم رسولى محلاتى، نشر صدوق، چاپ تابش، بى تا، ص 118 و مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 88. بحار، ج 44، ص 389)

يزيد بن الحصين نیز که از ياران امام حسين(ع) است، به نيروهاي عمر بن سعد گفت: «اي مردم، اين آب فرات است. سگها و خوکها از آن مي خورند و شما مانع شده اید تا فرزند پيامبر از آن بنوشد. آيا اين انسانيّت است؟ گفتند: سوگند به خدا، حسين بايد تشنه بميرد.»( بحارالانوار، ج 44، ص 318)

نقل شده است که جبرئیل پس از ترک اولای حضرت آدم(ع) و توبه ایشان به مساله عطش اشاره کرده است. او به حضرت آدم(ع) می فرماید: «یُقتَل عَطْشَاناً غَریباً وَحیداً فَریداً ، لَیسَ لَهُ نَاصِرٌ وَ لَا مُعینٌ وَ لَوْ تَرَاهُ یا آدَمُ وَ هُوَ یَقُولُ وَا عَطَشَاهْ وَا قِلَّةَ ناصِراه حَتّی یَحُول الْعَطَشُ بَینَهُ وَ بَینَ السَّمَاءِ كَالدُّخان فَلَمْ یُجِِبهُ أحَدٌ الَّا بالسُّیوفِ وَ شُربِ الْحُتُوف»؛ (كشته می شود در حالتی كه تشنه باشد و بی كس باشد و تنها و فرید باشد و او را ناصری و معینی نباشد. ای آدم، اگر او را ببینی در حالتی كه می گوید: (وا عطشاه، وا قله ناصراه) تا گاهی كه از تشنگی چشمش چنان تاریك می شود كه آسمان را نتواند دید و هیچ كس او را جواب نگوید الا با زبان شمشیر و شراب مرگ).

مام سجّاد(علیه السلام) که خود شاهد صحنه هولناک کربلا بود، در موارد زیادی به مساله عطش اشاره کرده است. پس از حادثه کربلا، در بیان چگونگی دفن پیکر شهدای کربلا نقل شده است که امام سجاد(علیه السلام) نیز؛ هنگامی که بدن مطهّر امام حسین(علیه السلام) را دفن کرد، با انگشت خویش بر روی قبر چنین نوشت: «هذا قَبْرُ الحُسَيْنِ بنِ عَلِيِّ بنِ أبي طالِب اَلَّذِي قَتَلُوهُ عَطْشاناً غَريباً»؛ اين قبر حسين بن على(علیه السلام) است كه او را با لب تشنه و غريب كشتند».( ارشاد مفيد، ص470 و 471، و مقتل الحسين مقرّم، ص320)

همچنین، هنگامی که خبر بازگشت اهل بیت(علیه السلام) ـ از اسارت ـ به محمّد حنفیه رسید، ایشان به استقبال کاروان آمدند. وقتی محمّد حنفیه در مورد امام حسین(علیه السلام) از امام سجّاد(علیه السلام) سوال می کند، ایشان می فرماید: «یا عَمّاهُ! قَتَلُوهُ عَطشاناً و کُلُّ الحَیواناتِ رَیّانٌ: یا عموجان»؛ پدر ما را با لب تشنه کشتند در حالی که همه حیوانات را سیراب می کردند.( ناسخ التواریخ، ج3، ص178)

در سخنی که راوی آن را از امام باقر(علیه السلام) نقل می کند نیز به مساله عطش اشاره شده است: «عن محمد بن مسلم، عن أبي جعفر(ع) قال: إنَّ الْحسينَ صاحِبَ كَرْبَلاءَ قُتِلَ مَظْلوما مَكْروبا عَطْشانا لَهْفانا وَحَقٌّ عَلى اللّه ـ عَزّوجلَّ ـ أَنْ لايَأتِيَه لَهْفانٌ وَلا مَكْروبٌ ولا مُذْنبٌ وَلا مَغْمومٌ وَلا عَطْشانٌ وَلا ذُو عاهَةٍ ثُمَّ دَعا عِنْدَهُ وَتَقَرّبَ بِالْحسينِ عليه السلام إلى اللّه ـ عَزَّوجَلَّ ـ إلاّ نَفَّسَ اللّه كُرْبتَهُ وَأعطاهُ مَسْأَلتَهُ وَغَفَرَ ذُنوبَهُ وَمَدَّ فِي عُمْرِهِ وَبَسَطَ في رِزْقِه. فَاعْتَبِرُوا يا أولِي الأبْصارِ» ؛ حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) مى فرمايند: امام حسين(علیه السلام) همان كه در كربلا است در حالى كه مظلوم و اندوهگين و تشنه و غصه دار بود، شهيد شد. و (کسی) غصه دار و اندوهگين و گناهكار و تشنه و بيمارى به زيارت آن حضرت نيايد و دعا نكند و به واسطه ى آن حضرت به خدا تقرب نجويد، مگر اينكه بر خداست كه حزن و اندوه او را برطرف ساخته و نيازش را برآورده سازد و گناهش را بيامرزد و عمرش را طولانى كند و رزق و روزى اش را وسعت دهد؛ پس اى بصيرتمندان عبرت بگيريد. (كامل الزيارات، باب 69، ص 313؛ مستدرك الوسائل، ج 10، ص 239)

امام صادق(علیه السلام) نیز مساله عطش را از زبان امام سجّاد(علیه السلام) نقل کرده و می فرماید: «اِنَّ زَيْنَ الْعَابِدِينَ بَكَى عَلَى أَبِيهِ أَربَعِينَ سَنَةً، صَائِماً نَهَارَهِ، قَائِماً لَيْلَهُ، فاذا حَضَرَ الاِفطارُ جَاءَ غُلَامُهُ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ فَيَضَعُهُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَيَقُولُ: كُلْ يَا مولاىَ، فَيَقُولُ(علیه السلام): قُتِلَ اِبْنَ رَسُولِ اللَّهِ(صل الله علیه وآله) جَائِعاً ، قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ(صل الله علیه وآله) عَطْشَاناً، فَلَا يَزَالُ يُكَرِّرُ ذَلِكَ وَ يَبْكِى حَتَّى يَبِلَّ طَعَامُهُ بِدُمُوعِهِ ، وَ يُمْزَجُ شَرَابُهُ بِدُمُوعِهِ فَلَمْ يَزَلْ كَذَلِكَ حَتَّى لَحِقَ بِاللَّهِ عَزَّوجَلَّ»؛ امام زين العابدين (علیه السلام) چهل سال براى پدر بزرگوارش گريه كرد، در حالى كه روزش، روزه دار بود و شبش، شب زنده دارى مى كرد. هنگامى كه وقت افطار مى شد غلامش غذا و نوشيدنى براى او مى آورد و جلويش مى گذاشت و مى گفت: بخور، ایشان مى فرمود: فرزند رسول خدا(علیه السلام) گرسنه و تشنه شهيد شد. اين جمله را تكرار مى كرد و گريه سر مى داد تا اينكه غذايش با اشك چشمش مخلوط مى شد. او همواره اينطور بود، تا اين كه به جوار رحمت حقّ شتافت.(مراجعه کنید به: ملهوف (لهوف)، ص233)