برخی از رفتارهای اجتماعی، بحران اجتماعی را موجب می‌شود و جامعه را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد. این دسته از رفتارها را باید در شمار رفتارهای ضد اجتماعی دسته‌بندی کرد. رفتارهای ضد اجتماعی به سبب شدت خطر و بحران آفرین بودن آن، باید ریشه‌یابی شده و اهتمام ویژه‌ای برای پیشگیری و درمان آن انجام داد. از جمله این رفتارهای ضداجتماعی اذیت و آزار دیگران است.
اذیت و آزار اگر به شکل پدیده اجتماعی و فرهنگ درآید، در تضاد با اتحاد، انسجام وهمدلی اجتماعی، اجازه نمی‌دهد تا جامعه از سلامت روانی و رفتاری بهره‌مند باشد و مهم‌ترین عنصر سعادت که آرامش و امنیت باشد از آن سلب می‌شود و نهاد اجتماع مشروعیت وجودی و بقائی را از دست می‌دهد و زمینه تقابل و گریز از مرکز موجب می‌شود تا جامعه دچار فروپاشی درونی شود، بی‌آنکه دشمنان هزینه‌ای کرده باشند، سلطه خود را تحکیم و تامین می‌کنند؛ چنان‌که اذیت و آزارهای دو قبیله شهری مدینه یعنی اوس و خزرج علیه یکدیگر موجب سلطه یهودیان بر جامعه یثرب پیش از اسلام شده بود.
در فرهنگ اسلام، برای حفاظت و دفاع از عناصر راهبردی سعادت یعنی آرامش و آسایش، احکام و قوانینی در قالب احکام دستوری و اخلاقی بیان شده که تضمین‌کننده حفظ و بقای آن و در تقابل با عناصر مخرب و تهدید‌کننده آرامش و آسایش است. از همین روست که از نظر آموزه‌های اسلام، هر گونه آزاررسانی و اذیت مؤمنان و شهروندان مسلمان، حرام و گناه دانسته شده و برای آن با توجه به شدت و ضعف آزاررسانی احکام و قوانینی در ساختار احکام مولوی- دستوری حقوقی و کیفری و نیز احکام و قوانین ارشادی اخلاقی بیان شده است.
بی گمان، ایذاء و تحقیر مؤمن شرعاً حرام و موجب هلاکت ابدی است. خدای سبحان می‌فرماید: «و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمنات بغیر ما اکتسبوا فقد احتملوا بهتانا و اثما مبینا» (احزاب، 58) «کسانی که مردان و زنان با ایمان را برای عملی که نکرده‌اند بیازارند دروغی بزرگ و بزهی آشکار بر گردن خویش دارند.»
اصولاً اسلام به معنای سالم ماندن خود و دیگران است که با تسلیم در برابر خدا و احکامش به دست می‌آید و کسی که آزار می‌رساند در حقیقت دیگران را از سلامت محروم کرده و خودش نیز محروم از سلامت خواهد بود و خشم الهی را به جان می‌خرد. پیامبر(ص) فرموده است: «المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه؛ مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبانش ایمن باشند.» (جامع‌الاخبار، باب 7، فصل 4)
پیشگیری از طریق تبیین آثار بد آزاررسانی
یکی از روش‌های قرآن برای پیشگیری و بازدارندگی از اذیت و آزار دیگران، بیان آثار زشت و بد آزاررسانی است. در آیات قرآن و روایات اسلامی، آثاری برای این حرکت زشت ضد اجتماعی بیان شده که برخی از آنها عبارتند از:
1. ارتداد: از نظر قرآن، آزار و اذیت می‌تواند به ارتداد ختم شود.(صف، آیه 5)
2. انحراف از دین: کسانی که به آزار معصومان(ع) اقدام می‌کنند و با گفته‌ها و رفتارهایشان آنان را می‌آزارند، گرفتار انحراف در دین می‌شود که بازتاب آن در نهایت نیز ارتداد و خروج از دین خواهد بود.(همان)
3. ابطال و تباهی نیکی: هر کار نیکی که همراه با اذیت و آزار به دیگری باشد، بی‌تأثیر و بی‌فایده است؛ چنان‌که گویی هیچ کار خیر و نیکی انجام نگرفته است.(بقره، آیات 262 تا 264) رسول خدا (ص) فرمود: من أحزن مؤمنا ثمّ أعطاه الدّنیا لم یکن ذلک کفّارته و لم یؤجر علیه؛ هر که مؤمنی را غمگین کند، آنگاه دنیا را به او بدهد کفّاره عمل او نخواهد بود و برای این کار پاداشی به او نخواهند داد.(بحارالانوار، ج 75، ص 150؛ لآلئ الاخبار، ج 2، ص 7)
4. محرومیت از هدایت الهی: هر انسانی از دو نوع هدایت می‌تواند برخوردار باشد: 1. هدایت ابتدائی تکوینی؛ 2. هدایت تشویقی تشریعی. کسی که بر اساس هدایت فطری و تکوینی عمل کند به‌طور طبیعی از آزاررسانی و اذیت دیگران پرهیز می‌کند؛ چنین شخصی به سبب تقوای فطری و تکوینی، از تقوای تشریعی و تشویقی برخوردار شده و از هدایت تشویقی تشریعی یعنی هدایت وحی و قرآن بهره‌مند خواهد شد.(بقره، آیات 2 تا 5) اما اگر برخلاف هدایت تکوینی ابتدائی رفتار کند و گام در راه خلاف آن همانند آزاررسانی به دیگران بردارد، از هدایت تشویقی تشریعی محروم خواهد شد.(صف، آیه 5)
5. گناه: از نظر قرآن، اذیت و آزار دیگران گناه است؛ این اذیت و آزار نسبت به مؤمنان بدتر و گناه و حرمت آن شدیدتر است(احزاب، آیه 58) چنان‌که اذیت و آزار معصومان(ع) از جمله پیامبر(ص) نیز بدتر و گناه و حرمت و مجازات آن نیز سخت‌تر خواهد بود.
از همین رو خداوند در آیه 61 سوره توبه آن را جزو گناه کبیره دانسته و مجازات دوزخ و عذاب دردناک را وعده داده است. آزار پیامبر(ص) آزار خدا دانسته شده(احزاب، آیه 57)؛ چنان‌که آزار مؤمن از نظر روایت آزار پیامبر(ص) و خدا دانسته شده است.
6. تهدید: کسانی که آزاری به زنان و مردان مؤمن می‌رسانند مورد تهدید الهی قرار گرفته‌اند و خداوند آنان را به عذاب سخت وعده می‌دهد.(همان) از امام صادق(ع) نقل شده که رسول خدا (ص) فرمود: من نظر إلی مؤمن نظرة لیخیفه بها، أخافه اللَّه عزّ و جلّ یوم لا ظلّ إلّا ظله؛ هرکس به مؤمنی نگاه کند و با نگاه خود، او را بترساند، خداوند او را در روزی که هیچ سایه‌ای جز سایه او وجود ندارد خواهد ترسانید. (الوسائل، ج 8، ص 614؛ الکافی، ج 2، ص 368؛ مجموعة ورام، ج 2، ص 209)
7. محروم از رحمت الهی: از دیگر آثار آزاررسانی محرومیت از رحمت الهی است. از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: من أعان علی مؤمن بشطرکلمة لقی اللَّه عزّ و جلّ یوم القیامة مکتوب بین عینیه: آیس من رحمتی؛ هرکس با جزئی از یک کلمه به زیان مؤمنی کمک کند، روز قیامت خدا را در حالی ملاقات می‌کند که میان دو چشمش نوشته شده است: ناامید از رحمت من!(مجموعة ورام، ج 2، ص 163؛ الکافی، ج 2، ص 368)
8. لعن: اذیت و آزار موجب لعن می‌شود و آزاررسان نفرین شده است. پیامبر خدا (ص) فرمود: مَن آذى مُؤمِنا فَقَد آذاني، ومَن آذاني فَقَد آذَى الله َ عز و جل، ومَن آذَى الله َ فَهُوَ مَلعونٌ فِي التَّوراهًِْ وَالإنجيلِ وَالزَّبورِ وَالفُرقانِ؛ هر كس مؤمنى را بيازارد، مرا آزرده است و هركس مرا بيازارد، بى‌شك، خداوند عز و جل را آزرده است و هرکس خدا را بيازارد، در تورات و انجيل و زبور و قرآن، نفرين شده است.(بحار الأنوار: ج 67 ص 72 ح 40)
9. خواری: آزار رسانی به مؤمنان موجب خواری در دنیا و آخرت می‌شود. از امام رضا(ع)، از پدرانش نقل شده که پیامبر خدا (ص) فرمود: من استذلّ مؤمنا أو حقّره لفقره و قلّة ذات یده، شهره اللَّه یوم القیامة ثمّ یفضحه؛ هر که مؤمنی را به‌خاطر فقر و تهیدستی خوار و کوچک بشمارد، روز قیامت خداوند او را به مردم می‌شناساند و رسوایش می‌کند.(عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 33؛ بحارالانوار، ج 75، ص 142)
برخی روش‌های آزاررسانی
از نظر قرآن، اذیت و آزار دیگران می‌تواند رفتاری و کلامی باشد. پس هرگونه کاری که موجب اذیت و آزار باشد و شخص را رنجیده خاطر کند، گناه و حرام است؛ حال چه با اشاره و ایماء باشد یا کردار زشت و زننده و تحقیر‌آمیز یا با سخنان درشت و اهانت‌آمیز.
در قرآن بخشی از این روش‌های آزاررسانی بیان شده که برخی از مصادیق آن عبارتند از:
1. استهزاء: از روش‌هایی که موجب آزار می‌شود، مسخره کردن است.(حجر، آیات 95 تا 97)
2. افتراء: اتهام‌های ناروا و افتراء موجب اذیت و آزار دیگران است که باید از آن پرهیز کرد.(توبه، آیه 61)
3. تکذیب: کسی که سخن راست و درست کسی را بدون دلیل و برهان تکذیب می‌کند و آن را دروغ می‌شمارد، موجبات اذیت و آزار را فراهم آورده است؛ زیرا چنین رفتاری به معنای آن است که شخص را دروغگو بدانید.(انعام، آیه 33)
4. سخن ناروا: گفتن سخنان ناروا و نادرست موجب آزار است. البته گاه شخص در محضر بزرگی سخنان ناروا بر زبان می‌آورد که با مجلس و محضر سازگار نیست و این‌گونه موجبات آزار را فراهم می‌آورد که باید از آنها پرهیز کرد.(انعام، آیه 33؛ احزاب، آیه 53؛ حجر، آیه 97؛ طه، آیه 130)
5. نشستن بی‌جا: نشستن بی‌جا در نزد اشخاص موجب اذیت و آزار است. اگر میزبان شما را به مهمانی دعوت کرده باید رعایت حال او را کرد و نباید با نشستن بی‌جا و رفتن بی‌موقع او را آزرد.(احزاب، آیه 53)
واکنش نسبت به آزاررسانی
اگر انسان با کسانی مواجه شد که آزاررسانی و اذیت را شیوه رفتاری و گفتاری خود قرار داده‌اند، باید روشی واکنشی برگزیند که موجب تنبیه و تغییر رفتار آنان شود. البته گاه آزاررسانی موردی است، ولی گاه به عنوان ملکه رفتاری و عادت شخص در آمده است که باید فکر اساسی و ریشه‌ای در درمان این بیماری روانی به عمل آورد. در آیات قرآن راه‌هایی در برخورد با آزاررسان بیان شده که برخی از آنها عبارتند از:
1. بی‌اعتنائی: یکی از بهترین واکنش‌ها نسبت به آزاررسانی دیگران، بی‌اعتنایی است. این نوع تعامل با افراد موذی موجب می‌شود تا آنان پیگیر اذیت و آزار نباشند؛ زیرا برخی از افراد برای آنکه خود را مطرح کنند به آزاررسانی اقدام می‌کنند و آزاررسانی برای آنان روشی برای خودنمایی و اظهار وجود است.(احزاب، آیه 48؛ مزمل، آیات 9 و 10) اصولاً این افراد به نوعی دچار بی‌خردی و سفاهت هستند و نمی‌توان با جاهل و بی‌خرد، همان رفتاری را داشت که خود او دارد؛ زیرا واکنش همسان و تقابل به مثل موجب خواری و سخافت خود شخص می‌شود و از مقام و منزلت او می‌کاهد. اصولاً بی‌خیال شدن نسبت به کارها و رفتارهای آزاررسان گاه خود بهترین درمان و پیشگیری از تداوم آن است. از این رو خداوند درباره واکنش نسبت به این افراد توصیه می‌کند و می‌فرماید: واهجرهم هجرا جميلا؛ به زیبایی از آنان کناره بگیر و دور شو!(مزمل، آیه 10)
2. صبر زیبا: انسان وقتی با شخص مردم آزار مواجه شود، باید صبوری کند و واکنش هیجانی نداشته باشد، بلکه با عقل و خرد جوانب را بسنجد و واکنش مناسب نشان دهد.(مزمل، آیه 10؛ ق، آیه 39؛ ص، آیه 17؛ طه، آیه 130)
3. ذکر خدا: وقتی کسی آزار می‌رساند، یکی از بهترین روش‌های مواجهه، یادکرد خداوند است تا دل بدان آرام شود و واکنش منفی و تندی نداشته باشد که موجب تنش یا افزایش آن شود و موجبات گستاخی و تعرضات بیشتر را فراهم آورد. اصولاً یادکرد خدا موجب آرامش دل‌ها است.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130؛ ق، آیه 39)
4. توکل: از مهم‌ترین واکنش‌ها نسبت به آزاررسانی می‌توان به توکل اشاره کرد. توکل به این معنا است که خداوند را وکیل خویش قرار می‌دهد تا خدا از جانبش واکنش نشان دهد و به عنوان وکیل نصرت دهد یا انتقام کشد.(احزاب، آیه 48؛ مزمل، آیات 9 و 10)البته در مواردی که آزاررسانی، جدی و خطرآفرین و مستمر باشد، باید از مجاری قانونی نسبت به تنبیه و مجازات فرد آزاردهنده اقدام کرد تا از جری شدن و تشدید رفتارهای ناهنجار او جلوگیری شود.
