آثار اخلاص از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

خلوص و صافی در فکر و عمل در اصطلاح قرآنی به معنای آن است که انسان هر فکر و عملی را تنها برای قربت الهی و تقرب به او انجام دهد و کسی را در چیزی شریک قرار ندهد؛ زیرا هر گونه شرک حتی شرک خفی و نهان در هر فعلی از افعال انسانی می تواند آن کار را بیهوده و بی تاثیر گرداند و از ارزش و اعتبار ساقط کند، به طوری که گویی نه تنها شخص کار نیکی انجام نداده است، بلکه با چنین شراکتی به جنگ خدا رفته است. بنابراین، وضعیت کسی که بدون اخلاص کاری را انجام می دهد و کسی را شریک در آن می گیرد، از کسی که اصلا کاری را انجام نداده بدتر است؛ زیرا کار چنین شخصی به یک معنا دهن کجی به توحیدی است که خدا از طریق پیامبران همگی را بدان دعوت کرده است تا جایی که خدا از هر گناهی می گذرد، ولی از شرک نمی گذرد: إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا ؛ مسلما خدا اين را كه به او شرك ورزيده شود نمى ‏بخشايد؛ و غير از آن را براى هر كه بخواهد مى ‏بخشايد؛ و هر كس به خدا شرك ورزد، به يقين گناهى بزرگ بربافته است. (نساء، آیه ۴۸)

هم چنین در جایی دیگر در همین سوره می فرماید: إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا ؛ خداوند اين را كه به او شرك آورده شود نمى ‏آمرزد؛ و فروتر از آن را بر هر كه بخواهد مى ‏بخشايد؛ و هر كس به خدا شرك ورزد، قطعا دچار گمراهى دور و درازى شده است. (نساء، آیه ۱۱۶)

البته خدا به مومنان هشدار می دهد که بسیاری از آنان به نوعی گرفتار شرک خفی هستند و اخلاص که لازمه پذیرش اعمال صالح و نیک است، در آنان چنان که باید و شاید نمود پیدا نمی کند؛ از همین رو خدا در قرآن نسبت به این فقدان اخلاص و توحید می فرماید: وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ؛ و بيشترشان به خدا ايمان نمى ‏آورند، جز اين كه در آن ایمان خویش با او چيزى را شريك مى‏ گيرند. (یوسف، آیه ۱۰۶)

در روایات از جمله روایات تفسیری ذیل این آیه بیان شده برخی از مومنان گاه چنان به اسباب مادی یا غیر مادی توجه می یابند که تاثیر آن اسباب مانند دارو و پزشک را در عرض خدا قرار می دهند، نه در طول خدا. این گونه است که مومنان نیز به نوعی دچار شرک خفی می شوند و از اخلاص و توحید حقیقی و واقعی باز می مانند. البته هماره برای مومنان این فرصت است تا با توبه و بازگشت به سوی توحید و اصلاح فکر و عمل خویش و اخلاص در دین و دینداری خودشان را با مومنان حقیقی پیوند دهند و در معیت ایشان قرار گرفته و از آثار و برکات دین و ایمان خالصانه بهره مند شوند (نساء، آیه 146) و همانند پیامبران به صفت اخلاص متصف و مخلصانه به پیشگاه خدا در آیند.(مریم، آیه 51)

خدا به پیامبر(ص) دستور می دهد همان طوری که خود مخلصانه عمل می کند، دیگران را به اخلاص در دین دعوت کرده و بدان فراخواند(زمر، آیات 2 و 11 و 14)؛ زیرا بدون اخلاص در دین نمی توان امید به رهایی از عذاب و خسران مبین و دست یابی به کمالات و اتصاف به صفات الهی و مظهریت در آن داشت.

از نظر قرآن، اخلاص و خلوص در انسان یکی از اسرار الهی است که این حالت الهی تنها در قلوب مومنان واقعی ایجاد می شود و نوع رابطه کمالی میان انسان و خدا را به نمایش می گذارد. بندگان محبوب خدا از چنین حالتی برخوردار می شوند و از سر الهی سود می برند.(نگاه کنید: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۴۰۹)

آثار اخلاص در دین

اهمیت و ارزش اخلاص در دین را می بایست از طریق آثار و برکاتی به دست آورد که خدا در قرآن برای اخلاص بیان کرده است. از جمله مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ارزش انسان: از نظر قرآن، ارزش انسان بر اساس قُرب و بُعد او از خدا است؛ بنابراین، هر کسی به خدا نزدیک تر باشد از ارزش بیش تری نسبت به دیگری برخوردار خواهد بود که از خدا دورتر است؛ زیرا کسی به خدا نزدیک تر است که مظهر تجلیات صفات و اسمای الهی خواهد بود و هر کسی از خدا دورتر باشد به همان میزان مظهریت او نسبت به صفات و اسمای الهی کم تر خواهد بود. از همین روست که انسان های کامل و موحد در توحید کامل، به سبب صفاتی که به دست می آورند، از جایگاهی برتر برخوردار هستند و کسی که دور می شود به همان میزان از انسانیت حتی خارج شده و ممکن است در سطح حیوان یا نبات یا جماد در آید.(اعراف، آیه 179) خدا در قرآن به پیامبر(ص) یادآور می شود تا معیار سنجش افراد را همین اخلاص در دین قرار دهد و کسانی که رفتارهای مخلصانه در دین دارند و به عنوان نمونه در تمام شبانه روز خدا را به اخلاص می خوانند و در ذکر و نماز دایم هستند، به عنوان انسان های مومن پذیرا باشد و آنان را به خود نزدیک سازد و ایشان را از دور و بر خویش دور نسازد و طرد نکند.(انعام، آیه 52) بنابراین، نمی بایست جز اخلاص در دین معیاری دیگری برای ارزش انسانی شناخت؛ چرا که این اخلاص در دین است که نشان می دهد شخص تا چه اندازه به خدا نزدیک است؛ پس سرمایه و مال و ثروت نمی بایست مبنایی برای ارزش های انسانی باشد و بر اساس آن قضاوت و رفتاری انجام گیرد.(کهف، آیه 28)
2. آرامش و رهایی از حزن و خوف: از دیگر آثاری که قرآن برای اخلاص در دین بیان می کند، رسیدن انسان به سعادتی است که در آن آرامش وجود دارد و انسان از هر گونه اندوه و حزن نسبت به گذشته و ترس و خوف از آینده رهایی می یابد. البته این اخلاص می بایست در عمل و رفتار انسانی بروز کند، چنان که در آیات پیشین مطرح شده است، تنها اخلاص ذهنی و نظری کفایت نمی کند، بلکه می بایست این اخلاص در عمل و رفتار و سیر و سلوک فرد خود را نشان دهد. از همین روست که خدا می فرماید: بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ؛ آرى! هر كس كه خود را با تمام وجود به خدا تسليم كند و نيكوكار باشد، پس مزد وى پيش پروردگار اوست و بيمى بر آنان نيست و غمگين نخواهند شد. (بقره، آیه ۱۱۲) و هم چنین در جایی دیگر می فرماید: وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا ؛ و دين چه كسى بهتر است از آن كس كه خود را تسليم خدا كرده و نيكوكار است و از آيين ابراهيم حق‏گرا پيروى نموده است و خدا ابراهيم را دوست گرفت.(نساء، آیه ۱۲۵) از این آیات به دست می آید که ارزش انسانی در اخلاص کامل در فکر و عمل است و هر کسی بخواهد در مقام انسانیت در آید می بایست این گونه توحید را در همه هستی خویش تحقق بخشد و در فکر و عمل اهل توحید حقیقی باشد تا بتواند به سعادتی دست یابد که آرامش و آسایش در آن تضمین شده است.
3. رضوان الهی و درجات خدایی: از دیگر آثار اخلاص در دین آن است که انسان به رضوان الهی دست می یابد و درجات و مراتب در نزد خدا را چنان برای خویش فراهم می آورد که نزدیک تر از او کسی نخواهد بود. (ال عمران، آیات 162 و 163) از نظر آیات قرآنی دست یابی به مقام رضایت الهی که مقامی بس بزرگ است، تنها با اخلاص و نیت صادقانه تحقق یافتنی است و هر کسی بخواهد به این مقام دست یابد، چاره ای جز این ندارد که از این راه برود.(فتح، آیه 18)
4. موفقیت و سلامت در همه حال: از دیگر آثار اخلاص در دین، دست یابی انسان به موفقیت و سلامت در هر کاری و در هر حالی است، به طوری که وقتی در کاری وارد یا از آن خارج می شود، موفقیت برایش رقم می خورد و هرگز با شکست مواجه نخواهد شد(اسراء، آیه 80)؛ زیرا «صدق» در آیه همان اخلاص است که موجب می شود تا شخص به چنین مرتبه و درجه ای از کمال و سعادت دست یابد.(نگاه کنید: المیزان، ج 13، ص 176)
5. ارزش عمل صالح: از نظر قرآن، عمل صالح و نیک، کاری ارزشمند است به شرط آن که با اخلاص همراه باشد؛ زیرا عملی که در آن نیت خیر و اخلاص وجود ندارد، از ارزشی برخوردار نیست تا انسان را به خدا نزدیک سازد و از ارزش برخوردار باشد. پس اگر کسی بخواهد از عمل صالح و آثار و برکات آن از جمله قرب الهی بهره مند شود و صفات الهی در وی تجلی و ظهور یابد، می بایست عمل صالح خویش را با اخلاص همراه سازد و از هر گونه شرکی پاک نگه دارد.(کهف، آیه 110)
6. رهایی از ظلم: از نظر قرآن، شرک ظلم بزرگی است که انسان می بایست از آن رهایی یابد.(لقمان، آیه 13) بنابراین کسی که بخواهد از ظلم نسبت به خدا رهایی یابد می بایست به جای شرک اهل توحید و اخلاص در دین باشد و همه چیز را برای خدا انجام دهد و قرب الهی را بخواهد.(کهف، آیه 110)
7. تقوای الهی: از نظر قرآن، هر کسی بخواهد به تقوای الهی دست یابد و از خشم و غضب الهی در امان ماند، می بایست اخلاص در دین را در خویش ایجاد کند.(شعراء، آیه 26) کسی که به تقوای الهی دست یابد بی گمان از مراتب سه گانه یقین برخوردار خواهد بود(تکاثر، آیات 5 و 7؛ واقعه، آیه 95) و هم چنین در شرایط سخت راه برونرفت از مشکلات را خدا در پیش روی او می گذارد.(طلاق، آیات 2 و 3)
8. راه مطمئن: خدا اخلاص را راه مطمئن الهی معرفی می کند که انسان را به سر منزل مقصد و مقصود می رساند. از نظر قرآن، اخلاص و توجه کامل به خدا در امور، نشانه تمسک به ریسمان محکم و قرار گرفتن در راه مطمئن الهی است.(لقمان، آیه 22)
9. قبولی عذر: انسان گاه در شرایطی قرار می گیرد که نمی تواند عمل صالح و نیکی را انجام دهد. از نظر قرآن زمانی ترک عمل صالح از کسی پذیرفته و عذرش موجه دانسته می شود که شخص دارای اخلاص و نیت صادقانه باشد. در این صورت است که عذر پذیرفته و موجه خواهد بود.(توبه، آیه 91) گفتنی است که واژه «نصح» در آیه به معنای اخلاص و خلوص در دین و نیت است.