بسم الله الرحمن الرحیم
آسیب شناسی دین یا دینی به معنای شناخت ریشه ای بی‌نظمی های در دین است. دین همانند پیکره زیستی چون پیکره انسان، مجموعه ای هماهنگ از دستگاه هاست که اگر به درستی در کنار هم قرار نگیرد و یا فعالیت منظم و هماهنگی نداشته باشد، یا رشد یا تکثیرناموزون بیرون از قاعده داشته باشد، همانند سرطان عمل کرده و موجب مرگ می شود. از این زوایه دین همانند یک پیکره زیستی نیازمند آسیب شناسی است تا بیماری شناخته و درمان شود. از همین زاویه است که قرآن به آسیب شناسی دین پرداخته و دستورها را داده است که نویسنده در این مطلب بر آن است تا آن ها را شناسایی و معرفی نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
شناخت علل ناکارآمدی دین یا دین داری
دين در لغت به معناى جزا، اطاعت و انقياد آمده است.( تاج العروس، ج 18، ص 215 و 216، «دين») اطاعت و پيروى را بدين جهت دين ناميده اند كه اطاعت براى جزا و پاداش است.( مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 715) البته دين را نیز به چيزى معنا کرده اند كه معبود به واسطه آن اطاعت مى شود.( معجم الفروق اللّغويّه، ص 299)
اما دین در اصطلاح شرعی، چيزى است كه وضع آن الهى باشد و صاحبان خرد را به اختيار خود به سوى رستگارى در اين دنيا و حسن عاقبت در آخرت هدايت كند و عقايد و اعمال آدمی را تعیین و مشخص می کند.(نگاه کنید: كشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج 1، ص 814 )
از نظر آموزه های قرآنی در طول تاریخ بشریت از سوی خداوند فقط یک دین معرفی شده است که آن اسلام است.(آل عمران، آیه 19) از این روست که جز اسلام دینی از شخصی پذیرفته نیست.(آل عمران، آیه 85) البته این دین اسلام در طول تاریخ بشریت با توجه به مقتضیات زمان و مکان در قالب های شریعت و منهاج ارایه شده است.(مائده، آیه 48) از همین روست که در آیات قرآنی از شریعت اسلامی پیامبران گذشته سخن به میان آمده است.(شوری،آیه 13)
همه پیامبران در شرایع و مناهج گوناگون به اصول اسلام وفادار بوده و به همان اصول دعوت می کردند(شوری، آیه 13) که عبارت از دعوت به توحید و معاد و مانند آن بود.(آل عمران، آیه 46)
این پیکره که از آن به دین اسلام یاد می شود به هدف سعادت بشر در دنیا و آخرت از سوی خداوند نازل شده و به عنوان صراط مستقیم هدایت معرفی شده است؛ چرا که پس از هبوط انسان به زمین بازگشت به مسیر درست کمالی با وجود هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی، جز به هدایت وحیانی الهی شدنی نیست؛(بقره، آیه 38) هر چند که خداوند عقل و فطرتی در ذات انسان گذاشته که همانند چراغ درون می تواند راه را نشان دهد و به سمت آن گرایش یابد، ولی دو عامل درونی و بیرونی می تواند سد استواری در برابر آن باشد و این حرکت را تغییر مسیر داده یا با مشکل و دشواری مواجه سازد.(شمس، آیات 7 تا 10) در این جاست که عنایت و فضل الهی شامل انسان ها شده و هدایت بیرونی مطابق با فطرت به نام اسلام وحیانی نازل شد.(روم، آیه 30)
اما با نگاهی به تاریخ بشریت در می یابیم که این مجموعه نتوانسته است چنان که باید و شاید کارآیی از خود نشان دهد و دین به جای آن که عامل سعادت شود در بسیاری از جوامع و امت به عامل اختلاف و درگیری و بدبختی و شقاوت بشر تبدیل شده است به طوری که برخی از فلاسفه همانند پیشینیان خود دین را افیون جامعه دانسته اند. خداوند گزارش می کند که فرعون بر این باور بود که دین اسلامی که حضرت موسی(ع) در قالب شریعت موسوی ارایه می دهد، عامل تفرقه و بدبختی ملت مصر است.(طه، آیه 63؛ اعراف، آیه 131 و آیات دیگر) حتی قوم حضرت موسی(ع) نیز می گفتند که پیش از آن که خودت و دینت باشد ما در اذیت و آزار بودیم و پس از آن هم نه تنها از اذیت و آزار کاسته نشد، بلکه وضعیت ما بدتر شد.(اعراف، آیه 129)
اختلاف و درگیری در میان شرایع چنان شد که هر یک دیگری را تکفیر می کردند و حتی می کشتند. همین اختلافات حتی موجب آن شد که پیامبران و مصلحان امت را به عنوان عامل دگرگونی و تغییر در دین مرتد و کافر دانسته و به قتل می رساندند. از همین روست که بسیاری از پیامبران بنی اسرائیل به دست یهودیان به ظاهر برای دفاع از دین کشته شدند؛ چرا که تغییراتی را در باورها و احکام دینی شریعت آنان ایجاد می کردند.(بقره، آیه 61)
خداوند در آیات قرآنی گزارش می کند که پس از آن که دین به بشر عرضه شد، اختلافات دینی شروع شد(بقره، آیات 213 و 253؛ یونس، آیه 19؛ نحل، آیه 64) به گونه ای که مثلا یهودی مسیحی را کافر و مسیحی یهودی را کافر دانسته است. پس هر پیروان مذهب و شریعتی خود را حق و دیگری را باطل دانسته و بهشت را تنها از آن هم کیشان خود می دانستند.(بقره، آیه 113)
پرسش این نوشتار این است که چرا و چگونه عامل سعادت خود به یک بیماری و عامل بدبختی و شقاوت انسان و جامعه تبدیل شد؟ چگونه می شود که دین به جای آن که مردم را به سعادت دو سرا برساند سعادت و اتحاد و همدلی در میان مردم را از میان برده و تبدیل به دشمن سعادت بشر شده است؟ چرا انسان ها یک دیگر را به سبب دین طرد می کنند و یا حتی می کشند و نسل کشی مذهبی راه می اندازند؟ چرا در طول تاریخ مسیحیان علیه یهودیان و سپس هر دو علیه مسلمانان عمل کردند و جنگ های صلیبی چند صد ساله راه انداختند؟ چرا امروز در خاورمیانه مسلمانان به جنگ طائفه ای و مذهبی رو آورده اند و کشتارهای جمعی راه انداخته اند؟
آیا اصولا دین ناکارآمد است و کارایی لازم را ندارد، یا آن که علل و عوامل دیگری موجب شده که دین این گونه مورد سوء استفاده قرار گیرد و جوامع بشری را علیه یک دیگر بسیج کند و کشتارهای میلیونی را رقم زند؟
آسیب شناسی دین و دینداری از نظر قرآن
قرآن به عنوان کتاب هدایت و راهنمای بشر به سوی سعادت جمعی دنیا و آخرت، ضمن تبیین عقاید و باورهای صحیح و اصلاح اعمال و رفتارهای ناپسند و ارایه مکارم اخلاقی، به آسیب شناسی دین و دینداری نیز پرداخته است؛ زیرا در سایه چنین روش و رویه ای است که می تواند دین حقیقی اسلام را چنان که پیامبران در طول تاریخ آورده اند، معرفی کند و به نقد دین و دینداری بپردازد که به نام دین و دینداری موجبات بدبختی و شقاوت فردی و جمعی بشر در دنیا و آخرت می شوند.
آموزه های قرآنی از دو منظر به آسیب شناسی پرداخته است: 1. آسیب شناسی دین ؛ 2. آسیب شناسی دینداری. به این معنا که گاه آن چه به عنوان دین اسلام در قالب شرایع ارایه شده است، اصولا آن چیزی نیست که خداوند فروفرستاده است؛ یا آن چه که ارایه شده همان دین واقعی است ولی مشکل در دینداری مردم است که نیمه و ناقص به آن باورداشته یا عمل می کنند.(نساء، آیه 150)
1. آسیب شناسی دین: خداوند در آیات قرآنی گوشزد می کند که تنها یک دین از سوی خداوند در طول تاریخ بشریت برای هدایت نازل شده که همان اسلام است.(آل عمران، آیه 19) البته این دین با توجه به مقتضیات زمان و مکانی و شرایط متغیر هماره در قالب شرایع و مناهج ارایه شده است تا پاسخ گویی نیازهای متغیر در کنار نیازهای ثابت بشر نیز باشد. اما برخی با آن که این را می دانند و در طول تاریخ دیده اند که اسلام در قالب شرایع گوناگون آمده ولی نمی خواهند این تغییرات را بپذیرند. از سویی دیگر، برخی برای خودشان دین وضع می کنند؛ زیرا دین داری یک امر فطری در ذات انسان است و اگر انسان دین حق را نپذیرد به شکل دیگر به آن نیاز پاسخ می دهد و این گونه است که دین های گوناگونی از علمی و فلسفی و خرافی و مانند آن شکل می گیرد که در زمان ما همه این انواع دین ها موجود است. از این روست که دین های موجود به جای آن که بتواند کارآیی و کارآمدی داشته باشد و روح و روان مردم را به آرامش برساند و یا با عمل به آموزه های آن انسان را به آسایش نیز برساند، موجبات نابودی آرامش و آسایش و سعادت بشر شده است. خداوند در آیات قرآنی بخشی از مطالب را به همین مساله آسیب شناسی دین اختصاص داده است. در این بخش می توان مصادیقی زیر را از آیات قرآنی به دست آورد:
الف. تحریف و تجزیه در دین: از جمله آسیب هایی که موجب ناکارآمدی در دین می شود، تحریف و تجزیه در دین است. در طول تاریخ از سوی دشمنان و دوستان، در عقاید و احکام دینی تصرفاتی انجام شده و می شود که موجب نارکارآمدی دین شده و دین را به جای عامل ثبات و وحدت و سعادت به ضد آن تبدیل کرده است. خداوند بیان می کند که در طول تاریخ یکی از عوامل مهم در بروز اختلافات و ناکارآمدی دین همین تصرفات و تحریفات بوده است. دینی که در اختیار مردم قرار می گرفت همان دینی نبود که پیامبران آورده بودند؛ زیرا در معنا و محتوا و گاه حتی در الفاظ آن تصرف شده بود. پس عامل تحریف معنوی و لفظی یکی دیگر از عوامل است.(بقره، آیه 75؛ نساء، آیه 64؛ مائده، آیات 13 و 41) هم چنین تجزیه در دین و پذیرش برخی از عقاید و احکام و انکار برخی دیگر نیز از مهم ترین علل ناکارآمدی دین است.(نساء، آیه 150)
ب. اختلاف در شرایع: اختلاف در شرایع و مناهج یک امر طبیعی است؛ زیرا مقتضیات زمان و مکان و شرایط متفاوت موجب آن است که در برخی از احکام تفاوت هایی باشد. اسلام در طول تاریخ به دو دسته نیازهای ثابت و متغیر توجه داشته است. در شریعت محمدی (ص) نیز این مهم مورد توجه قرار گرفته و از طریق اجتهاد و رد فروعات به اصول و متغیر به ثابت امکان پذیر شده است. اما همین عامل بالندگی خود به یک عامل بازدارندگی وناکارآمدی دین تبدیل شده است؛ زیرا پس از مدتی مردم به امری عادت می کنند و دیگر با تغییر اوضاع و شرایط و مقتضیات حاضر به تغییر نمی شوند. این گونه است که تاکید بر همان گذشته و احکام پیشین پس از نزول حکم جدید موجب ناکارآمدی دین از سویی و اختلاف از سویی دیگر با شریعت و یا حکم جدید می شود. پس می توان گفت که اختلاف در شرایع هم عامل بالندگی و هم ناکارآمدی می شود؛ زیرا امتی حاضر به تغییر نیست که هم اختلاف ایجاد می کند و هم دین را ناکارآمد می سازد؛ در حالی که شرایع به این قصد است تا با توجه به مقتضیات و شرایط احکام و قوانین مناسب بیان شود. (آل عمران، آیه 50)
ج. انحراف از دین: از دیگر عواملی که دین را از حالت طبیعی و کارآمدی آن خارج می کند، انحرافات در دین است که به دست کافران برای رسیدن به اهداف خود(مومنون، آیه 74) و یا توسط عالمان دینی به سبب حسادت یا کسب درآمدهای نامشروع و باطل(توبه، آیه 34 و ایات دیگر) و افراد دیگری چون اهل غلو(مائده، آیه 77) یا افراد ظالم و مانند آنان انجام می گیرد.
2. آسیب شناسی دین داری: بخش دیگری از آیات قرآنی به آسیب شناسی دین داری اختصاص یافته است. به این معنا که خداوند نشان می دهد که کسانی از دین داران به همان اعتقادات خود نیز عمل نمی کنند، بلکه به یک معنا بر خلاف عقاید و باورها رفتار می کنند و به نوعی فسق در عمل دارند.
اگر بخواهیم در همه ابعاد این بخش را تبیین کنیم بسیار مطلب طولانی و ملال آور خواهد شد ولی به اجمال می توان گفت که برخی از افراد به دلایل گوناگونی چون سستی ایمان و باورها، رفتارهای ضد دینی در پیش می گیرند و برخی دیگر نیز به سبب طمع و بهره مندی از دین،دین را بازیچه امیال و آرزوهای خود قرار می دهند. به عنوان نمونه عالمان دینی برای کسب درآمد و یا مقام و رضایتمندی توده های مردم در دین دستکاری می کنند و آن را از حالت سلامت و درستی خارج می کنند. خداوند گزارش می کند که در گذشته اهل کتاب این گونه بودند(مائده، آیه 57) و همین مساله در میان امت اسلام و مسلمانان امروز نیز وجود دارد و برخی از عالمان دینی دین اسلام را بازیچه امیال خود می کنند.
هم چنین از دیگر عوامل ناکارآمدی دینی ایجاد شبهه در دین و عقاید است. این که برخی از عالمان مذهبی مذهب دیگر را به سخریه می گیرند و به عقاید و آراء و رفتار مومنان و پیروان آن دین طعنه زده و اهانت می کنند، زمینه را برای برای اهانت به دین خود نیز فراهم می آورند و نتیجه این رفتار جز این نیست که اصولا دین در جوامع به سخریه گرفته می شود؛ زیرا این گونه رفتار چیزی جز تف سربالا نیست که بر سر خودش می ریزد. از این روست اسلام از هر گونه اهانت به افکار و عقاید دیگران برحذر می دارد و سب و دشنام به بتان را نیز بر نمی تابد تا زمینه مقابله به مثل فراهم نیاید.(انعام، آیه 108)
لزوم پرهیز از اختلافات دینی و تهدید خداوند
برای این که به جامعه دینی و سعادت دو جهان دست یابیم می بایست به حکم عقل و وحی از هر گونه اختلاف پرهیز کنیم و به جای دامن زدن به تفاوت ها و اختلاف نظر و عقیده و مانند آن، به مشترکات توجه کرده و بدان سمت برویم.(آل عمران، آیه 64)
از آیات قرآنی به دست می آید که در طول تاریخ همین اختلافات دینی و مذهبی بوده و تمام هم نمی شود.(هود، آیه 118) جالب این که این اختلافات هم پس از علم و دانش است. به این معنا که اطراف دعوا حق را می شناسند(بقره،آیه 253؛ آل عمران، آیات 84 تا 86 و 105؛ بینه، آیه 4) ولی به سبب تاکید بر باورهای باطل خود ، یا روحیه و خوی تجاوزگری (بقره، آیه 213؛آل عمران، آیه 19؛ شوری، آیات 13 و 14 ؛ جاثیه، آیه 13) و یا علاقه به مکتب و مذهب و آیین حاضر خود نیستند حق را بپذیرند و دست از اختلاف بشویند.(مومنون، آیات 52 و 53)
هم چنین حسادت به ویژه در میان عالمان دینی(بقره، آیه 213؛ آل عمران، آیه 19؛ جاثیه، آیه 17)، ظلم و ستمگری(همان)، هواپرستی و جهالت(روم، آیات 29 تا 32) از مهم ترین عوامل اختلاف افکنی در دین است.
جالب تر آن که همه آنان در حالی با هم اختلاف دارند که میان پیامبران هیچ گونه اختلافی نیست و همه یک حرف را می زنند.(انبیاء، آیات 92 و 93؛ مومنون، آیات 52 و 53)
برای کاهش یا از میان بردن اختلافات می بایست با پیروان مذاهب و شرایع گفت و گوی علمی مبتنی بر دلایل و براهین و جدال احسن در پیش گرفت و بر اتحاد پیامبران در توحید و وحدت آنان در کلیات تاکید کرد.(آل عمران ، آیات 19 و 20 و ایات دیگر)
از جایی که بسیاری از پیروان شرایع و مذاهب به دست برداشتن از اختلافات دینی نیستند، خداوند در ایاتی ایشان را تهدید به عذاب در دنیا و آخرت می کند(انعام، آیه 159؛ انبیاء، آیه 193؛ روم، آیه 32) و به آنان مهلت داده تا پیش از نزول عذاب دست از این گونه اختلافات بردارند وگرنه پس از نزول عذاب دیگر راهی برای رهایی نخواهند یافت.(یونس،آیه 19؛ شوری، آیه 14) شاید بتوان گفت بسیاری از مشکلات کنونی جوامع بشری نتیجه همین عذاب الهی است که به سبب اختلافات دینی دامن گیر بشر شده است.
به هر حال، خداوند به صراحت فرمان می دهد که دست از اختلافات دینی بردارند و از این گونه بحران آفرینی در میان جوامع بشری خودداری ورزند.(انعام،آیه 159؛ روم، آیات 31 و 32؛ شوری، آیه 13)
آثار اختلافات دینی و شبهه ناکارآمدی دین
این که خداوند هر گونه اختلاف دینی را عملی ناپسند دانسته و آن را مورد نکوهش قرار داده و اختلاف انگیزان را تهدید می کند، از آن روست که این گونه رفتار عامل بسیاری از بدبختی ها از جمله شبهه ناکارآمدی دین می شود. ایجاد اختلاف اجتماعی از جمله اختلاف در دین است. یعنی دین به جای آن که عامل وحدت باشد عامل اختلافات اجتماعی می شود. خداوند در آیاتی از بين رفتن وحدت جامعه و تشكيل گروههاى مختلف، بر اساس مذاهب گوناگون را از آثار اختلاف در دين دانسته و نسبت به پرهیز از این گونه اختلافات هشدار می دهد.(انعام، آیه 159؛ روم، آیه 32؛ زخرف، آیات 63 و 65)
