اعتبار، سرمايه اصلي زندگي
شايد شما تا به حال با ناهنجاري دغل كاري روبه رو شده باشيد. از اين كه به سادگي فريفته شده و گول ظاهر شخص يا چيزي را خورده ايد، خود را نكوهش و سرزنش كرده باشيد؛ ولي بايد گفت پيش از آن كه شما زيان كرده و دغل كار سود برده باشد، شما سود برده و دغل كار زيان كرده است، زيرا اعتبار خود را نزد شما از دست داده است. اين درحالي است كه اعتبار، مهم ترين سرمايه اجتماعي هر كسي است.
همان اندازه كه انسان ها به اعتبار، به عنوان سرمايه اصلي زندگي وابسته و نيازمند هستند، جامعه نيز بدان وابسته است. از اين رو در آموزه هاي اخلاقي با مباني عقلايي و عقلاني و آموزه هاي ديني با مباني وحياني، نسبت به ناهنجاري ها و رفتارهايي كه تهديدكننده امنيت سرمايه هاي اجتماعي است به شدت مقابله شده است و هنجارشكنان در اين عرصه به اشكال گوناگون مورد نكوهش و سرزنش قرار گرفته و تنبيه شده اند.
در آموزه هاي ديني، تقواي ابتدايي كه بسترساز دين پذيري و ايمان است به اموري مرتبط شده كه ارتباط تنگاتنگي با عرصه هاي ارتباط اجتماعي دارد. در آموزه هاي قرآني، راستگويي، امانتداري، وفاداري، عمل به قول و پيمان و مانند آن به عنوان مصاديقي از تقواي ابتدايي و اساسي هر فرد و جامعه معرفي شده و كساني كه گرفتار ناهنجاري دروغ، دغل، خيانت، غش، فريب، تقلب و مانند آن هستند به عنوان انسان هاي پليد معرفي شده اند.
اصولا از نظر قرآن كساني به خداوند و آخرت ايمان مي آورند كه زمينه اخلاقي رفتارهاي درست و صحيح را داشته باشند و نسبت به قول و عقود و پيمان هاي خويش وفادار باشند. در كارهاي خويش صادق و در رفتار و كردار خود اهل راستي و رستگاري باشند. چنين انسان هاي باشخصيتي مي توانند بار مسئوليت بزرگ خلافت الهي را كه به شكل ايمان، تجلي يافته بر دوش كشند و در مسير ربوبيت الهي گام بردارند.
بي اعتمادي، خطر بزرگ جامعه
در مقابل، انسان هايي كه بي تقوايي را پيشه خويش مي سازند و با رفتارها و كردارهاي هنجارشكن خويش، امنيت اخلاقي و رواني جامعه را با خطر مواجه مي سازند، نمي توانند در مسير الهي ايمان، گام بردارند و مسير سازندگي را در پيش گيرند. اين گونه است كه اهل غش و دغل كاري را نمي توان انسان هاي باورمندي برشمرد كه در مسير تعالي گام برمي دارند. اين افراد نه تنها به خود و سرمايه هاي وجودي خويش ضربه مي زنند و از سرمايه فرصت و وجود، مايه مي گذارند و زيان و ضرر مي كنند و متصف به خسران مي گردند، بلكه موجب مي شوند تا جامعه نيز سرمايه هاي بزرگ اجتماعي خويش را از دست دهد و دچار بحران عدم اعتماد گردد.
بي اعتمادي در هر جامعه اي خطرناك ترين شكل بحران است كه آثار آن در جنبه ها و ابعاد مختلف بروز و ظهور مي كند چنين حالتي ارتباط ميان انسان ها را كاهش مي دهد و تبادل هاي اقتصادي سالم و آسان را با مشكل مواجه مي سازد. ريشه اين بي اعتمادي را بايد در همان رفتارهاي ناهنجاري چون دروغگويي، بي وفايي، خيانت، فريب كاري، غش و دغل كاري جست. از اين رو اسلام و قرآن به مبارزه شديد با اين رفتار ضدهنجاري برخاسته و اشكال گوناگون دغل كاري را محكوم و مردود دانسته است.
بيرون بودن دغلكار از دايره انسانيت و اسلام
از امام رضا(ع) به نقل از اميرمؤمنان علي(ع) روايت است كه فرمود: من غش المسلمين في مشوره فقد برئت منه، من از هر كسي كه در مشورت با مسلمانان دغلكاري كند، بيزارم. (بحارالانوار، علامه مجلسي، ج57، ص99)
اميرمؤمنان علي(ع) با اعلام برائت نسبت به دغلكار، اين معنا را گوشزد مي كند كه چنين رفتاري شايسته هيچ انساني چه رسد مسلماني نيست. حضرت هم چنان كه از شرك و مشرك اعلان برائت مي جويد و مرزهاي اعتقادي خويش را از ديگران اين گونه ترسيم و مشخص مي سازد، نسبت به دغلكاري نيز اين گونه اعلان برائت و بيزاري مي كند و نشان مي دهد كه تفاوتي ميان اين دو دسته از انسان ها نيست، هرچند كه يكي در اعتقاد، به گمراهي رفته و آن ديگري در رفتار و كردار خويش، مسير سقوط و هبوط را مي پيمايد.
آن حضرت(ع) در تعبيري ديگر دغلكاري را از اخلاق فرومايگان برمي شمارد. (غرر الحكم، آمدي، ص64) تا نشان دهد كه دغلكار اصولاً انسان شريف و كريمي نيست كه قابل توجه و اهتمام باشد. به نظر آن حضرت(ع) شرافت و كرامت هر انساني به رفتار و اعتقادات او وابسته است و انساني كه دغلكار است همانند انساني كه ايمان به خداوند ندارد، از شرافت و كرامت انساني بهره اي نبرده است. بنابراين نمي توان وي را انسان مسلمان نيز برشمرد. به يك معنا دغلكار اصولاً از حوزه انسانيت، بهره اي نبرده چه رسد كه از اسلام بهره اي برده باشد.
از اين رو حضرت رضا(ع) از پيامبر(ص) روايت مي كند كه از ما نيست كسي كه با مسلماني دغلكاري كند و از ما نيست كسي كه به مسلماني خيانت نمايد. (بحارالانوار، ج57، ص284)
بنابراين تفاوتي ميان خيانت كار و دغلكار نيست، چنان كه تفاوتي ميان مشرك و دغلكار نيست، زيرا كسي كه از امت پيامبر(ص) نباشد در حقيقت نمي تواند مسلمان باشد و اسلام و مسلماني او تنها لقلقه زبان است كه وي را از مجازات و مشكلات دنيوي در جامعه اسلامي حفظ مي كند، ولي هرگز راه را به سوي بهشت براي او هموار نمي سازد و جايگاه او جز دوزخ و آتش جاويدان آن نيست.
بر اين اساس آن حضرت(ص) مي فرمايد: هر كسي در داد و ستدي با مسلماني دغلكاري (فريبكاري و تقلب) كند از ما نيست و روز قيامت با يهود محشور مي شود، زيرا يهود دغلكارترين مردم با مسلمانان هستند. (همان)
كسي كه دغلكاري مي كند، روشي را در پيش گرفته كه بيانگر دنيادوستي اوست و باور درستي به آخرت و معاد ندارد، چنين اخلاقي همان اخلاق دنياطلبانه يهودياني است كه به ظاهر، سخن از آخرت دارند ولي چنان به دنيا دلبسته هستند كه حاضرند هزاران سال عمر داشته باشند تا از دنيا بهره ببرند. بنابراين ميان دغلكاران و يهوديان مي توان اين وجه شباهت را يافت كه دين و آخرت تنها بر زبان آنان جاري است و هيچ ايماني به آخرت و معاد و حساب آن ندارند، وگرنه حاضر نمي شدند تا براي به دست آوردن مالي اندك، مردم را فريب دهند و نيرنگ به كار برند و اين گونه اعتماد عمومي را سلب و جامعه را با بحران فقدان سرمايه بزرگ اجتماعي به نام امنيت و اعتماد مواجه سازند.
رسول گرامي خداوند مي فرمايد: هر كه با مسلماني دغلكاري كند (او را فريب دهد) يا به او زيان رساند و يا با او نيرنگ نمايد از ما نيست. (همان، ج77، ص146) بنابراين براي حفظ اسلام و ايمان خويش بايد دست از غش و دغلكاري برداشت و امنيت ايماني خويش را همانند امنيت اجتماعي حفظ كنيم و اجازه ندهيم كه به بهايي اندك، سرمايه هاي بزرگ اجتماعي چون اعتماد متقابل از ميان برود.
