عيد كه به معناي بازگشت است درمفهوم اسلامي وكاربردهاي قرآني به معناي روز جشن و شادماني براي كساني است كه سربلند و سرافراز از آزمون هاي مختلف و سختي بيرون آمده اند و درپيشگاه خدا داراي آبرو و شرافت انساني شده اند. از اين رو عيد در ميان مسلمانان از جايگاه و اهميت بسيار ويژه اي برخوردار است و هركسي مي كوشد تا دراين روز، سرور شادماني خويش را با نوعي فرح مطلوب و معقول نشان دهد.
درهر كشور اسلامي، براي بزرگداشت اين روز آيين ها و آداب و رسوم ويژه اي است كه مبتني بر موقعيت هاي جغرافيايي و تفاوتهاي فرهنگي پذيرفته شده از نظر اسلام است.آنچه در اين نوشتار از سوي نويسنده مورد توجه و تاكيد قرارگرفته آيين ها و آداب آن نيست بلكه جايگاه اين روز در فرهنگ قرآني و علل اهميت و ارزش آن از سوي خداوند است.با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
از نظر خداوند انسان اشرف مخلوقات هستي است و خداوند به سبب اين كه اين موجود از نظر ذاتي ظرفيت و توانايي خلافت و جانشيني خداوند از زمين بركائنات را داراست. برخودآفرين گفته و خود را با عنوان تبارك الله احسن الخالقين ستوده است (مومنون آيه 14 و غافر آيه 64)
از نظر خداوند انسان داراي كرامت و شرافتي است كه هيچ آفريده ديگري از آن برخوردار نمي باشد. با اين همه از آن جايي كه ذات و ماهيت انساني به گونه اي است كه مي تواند در دو سوي اوج و حضيض قرارگيرد، خداوند هشدارهاي جدي به وي داده است. انسان مي تواند به سبب اختيار و انفعال و فعليت خاص خود به دو مسير اوج ها و فرودها به جايي برسد كه از جامدات فروتر گردد و از مقام كالانعام بل هم اضل(همانند چارپايان بلكه فروتر از ايشان اعراف آيه 179 و نيز فرقان آيه 44) پائين تر افتد و نماد پست ترين ها شود و يا اين كه مي تواند دراوج پرواز كند و تا قاب قوسين او ادني (نجم آيه 9) فراتر رود.
بيشتر مردم درميان اين دو حالت سرگردان هستند و درنوسان پاندولي به سر مي برند. (نساء آيه 143) از اين رو احوال و حتي مقامات مختلفي را در دو سوي پستي و بلندي مي پيمايند:
خداوند براي اين كه به مردم فرصت هاي بي شماري دهد تا درمسير كمالي باقي بمانند و يا درهنگام فرو افتادن بتوانند به مسير اصلي سير وسلوك بازگردند، درهاي توبه و استغفار را مي گشايد و با تاكيد بر اعمال صالح و نيك و پسنديده و احسان و نيكوكاري فرصت هاي بازگشت بلكه پرواز مجدد را به آدمي مي دهد.
توبه، راهكار بازسازي انساني
آيات قرآني و آموزه هاي وحياني سرشار از روش ها و راهكارهايي براي توبه و بازگشت و بازسازي اشتباهات و گناهان است. برخي از اين روش ها و راهكارها آدمي را چنان بازسازي مي كند كه گويي هرگز خطايي مرتكب نشده و گناهي از وي سر نزده است.
از جمله فرصت هاي بازسازي براي آدمي و قرار گرفتن در مسير كرامت و شرافت، ماه مبارك رمضان است. در اين ماه آدمي مي تواند دوباره خود را چنان كه هست بيابد و بازسازي كند.
از نظر قرآن اصولا آدمي موجودي اهل تقواست و عقل و فطرت وي، او را از زشتي ها دور مي گرداند و از نقص بيزار مي كند و به سوي كمالات و نيكي ها و پسنديده ها مي كشاند. با اين همه دو عامل الف) غرايز و هواهاي نفساني و تمايلات طبيعي دنيوي بدن انسان و ب)وسوسه هاي بيروني ابليس و شياطين جن و انس موجب مي شود كه آدمي از فطرت و احكام عقلي و عقلايي بيرون رود و در مسير سقوط و هبوط گام بردارد.
به سخن ديگر اگر اين دو عامل دروني و بيروني نبود فطرت و عقل آدمي زمينه هاي طبيعي گرايش به كمال و پرهيز از پلشتي ها و پليدي ها و پستي ها را داشت. با اين همه آدمي در دام مي افتد و فطرت خويش را در فرآيندي از دست مي دهد و يا نقش آن را كم رنگ و آثار آن را بي تاثير مي سازد. از اين رو به جاي اينكه از پلشتي ها و پليدي ها و نواقص پرهيز كند، بدان گرايش مي يابد و كارهائي را انجام مي دهد كه بيرون از دايره حكم عقل و عقلاست. بر اين اساس خداوند چنين افرادي را به نام اهل فجور معرفي مي كند؛ زيرا فاجر كسي است كه از دايره حكم عقل و فطرت بيرون رفته و مرزهاي عقلي و عقلايي و فطري را دريده است. انسان دريده كسي است كه حكم عقل و مرزها و چارچوب هاي آن را دريده و برخلاف آن عمل كرده است.
خداوند براي اين كه انسان بتواند فطرت و عقل خويش را تربيت كند و دوباره در مسير آن قرار گيرد، روزه ماه رمضان را در هر سالي واجب كرده است و اين حكم اختصاص به آموزه هاي وحياني قرآن نداشته بلكه در همه آموزه هاي وحياني كه قرآن از آن به اسلام ياد مي كند وجود داشته است. به اين معنا كه همه شرايع اسلام از گذشته تا اسلام محمدي(ص) در بردارنده آن بوده است.
انسان-ها در اين زمان فرصت مي يابند تا تمرين خودسازي كنند و تقواي خويش را بازسازي يا تقويت كنند؛ زيرا بسياري از مردم در طول سال از مسير احكام عقل و عقلا و فطرت پاك سرشته الهي بيرون مي روند و نيازمند آن هستند تا دوباره خود را در مسير كمالي عقل و فطرت پاك قرار دهند.
رمضان، ماه تقوا
خداوند در آيه 183 سوره بقره كه علت و فلسفه بيان حكم روزه ماه مبارك رمضان را تشريح مي كند به اين مساله توجه مي دهد كه هدف و فلسفه اصلي، دست يابي انسان هاي روزه دار به تقواست. از اين رو ماه رمضان را ماه تمرين تقوا دانسته اند تا شايد انسان در اين شرايط خاص، خود را براي كنترل و مديريت نفس با حكم عقل و فطرت آماده كند. تاكيد قرآن بر كلمه شايد (لعل) به دليل آن است كه اصولا با روزه و روزه داري نمي توان اميد داشت كه شخص مصداق متقين شود و عقل و فطرت وي بر همه اعمال و كردارهاي او حاكم و مدير گردد، بلكه روزه يكي از بهترين و كوتاه ترين و ساده ترين راهي است كه انسان مي تواند در كلاس ها و دوره هاي عملي سخت و فشرده رمضاني، خود را براي دست يابي به تقوا آماده كند و مديريت نفس خويش را به عقل و فطرت بسپارد.
بنابراين مي توان دريافت كه روز عيد فطر كه روز پايان دوره عملي تمرين فشرده تقواسازي است نمي تواند روز دادن صفت متقي به عنوان مدرك نهايي به تمرين كنندگان باشد. از اين روست كه از آن به روز عيد ياد مي شود، زيرا عيد به معناي بازگشت است و در اين جا به معناي بازگشت شخص به تقوا و فطرت مي باشد.
عيدفطر، فصل دوباره شكفتن و زايش
پس آن چيزي را كه شركت كنندگان در دوره آموزش فشرده كلاس رمضان از خداوند دريافت مي كنند، زايش دوباره فطرت و تقواست. به اين معنا كه مدرك نهايي اين كلاس براي انسان ها، بازگشت به فطرت پاك و سالم است و گويي انسان پس از يك ماه تمرين مداوم توانسته است زايش نويي را تجربه كند و مدرك بازتولد و ميلاد مجدد را دريافت نمايد.
براين اساس روزه داران در روز عيدفطر به روزي بازمي گردند كه در آن زاييده شده اند. اين مطلب را مي توان از واژه فطر نيز به دست آورد. واژه فطر در زبان عربي معاني چندي دارد كه مهم ترين و اصلي ترين آن شكفتن است. از اين رو خداوند خود را فاطر آسمان و زمين معرفي مي كند، چرا كه خداوند آسمان و زمين را همانند غنچه اي شكوفا كرده است.
روز عيدفطر به معناي روز شكفتن انسان و زايش دوباره اوست؛ زيرا كسي كه يك ماه در كلاس فشرده عملي تقواسازي شركت داشته، در روز عيدفطر با بازگشت دوباره به فطرت خود و زايش و شكوفايي مجدد، زندگي نوين خويش را جشن مي گيرد و از اين كه توانسته است خود را دوباره پاك و پاكيزه گرداند، بر خود مي بالد و مسرور و شادان مي شود.
پاداش هاي عيدفطر
خداوند براي روزه داران پاداش هاي خاصي در نظر گرفته كه ارتباط تنگاتنگي با مسئله بازگشت به فطرت دارد.
در روز عيدفطر اين ذكرها به عنوان ذكرهاي ماثور و معتبر وارد شده است كه بيان آن مي تواند به توضيح و تشريح سخنان پيش گفته كمك كند.
در ادعيه و اذكار اين روز آمده است: اللهم اهل الكبرياء و العظمه و اهل الجود و الجبروت و اهل العفو و الرحمه و اهل التقوي و المغفره اسئلك بحق هذا اليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا و لمحمد صلي الله عليه و اله ذخرا و شرفا و كرامه و مزيدا ان تصلي علي محمد و آل محمد و ان تدخلني في كل خير ادخلت فيه محمد و آل محمد و ان تخرجني من كل سوء اخرجت منه محمدا و آل محمد صلواتك عليه و عليهم اللهم اني اسئلك خير ما سئلك منه عبادك الصالحون و اعوذ بك مما استعاذ منه عبادك الصالحون.
اين روز چنان كه دعا بيان مي كند روز كرامت و شرافت و نيز ذخيره است، زيرا انسان روزه دار با تمرين عملي تقوا خود را به سوي فطرت و زايش دوباره مي كشاند و دوباره در مسير كرامت و شرافتي قرار مي گيرد كه پيش از اين از آن برخوردار بوده و به اسباب خطا و گناه و اشتباه از آن دور شده بود. اكنون كه تمرين عملي تقوا كرده و به سوي فطرت بازگشته و عيد نموده است، مي تواند خود را دوباره در مسيري بيابد كه پيش از آن به خاطر خطا و گمراهي از آن دور افتاده بود.
اكنون مي تواند اميدوار باشد كه اهل كبريا و عظمت شود و با بهره مندي از عفو و گذشت خداوند، اشتباهات و خطاهاي خويش را جبران كند و با بهره گيري از رحمت و مغفرت و جود الهي، خود را در مسير جود و كرامت و شرافت و كمالات قراردهد و از پلشتي ها و پليدي هاي عقلي و عقلايي و شرعي دوري ورزد.
در آيات قرآن تنها در يك مورد سخن از عيد به ميان آمده است؛ هر چند كه در موارد ديگر از جشن ها و روزهاي شاد ديگري چون يوم الزينه در داستان حضرت ابراهيم(ع) و يا حتي جمع شدن ساحران در داستان حضرت موسي(ع) به نام يوم الحشر سخن گفته شده ولي تنها در يك مورد است كه سخن از عيد است.
خداوند در داستان حضرت عيسي(ع) و خواسته حواريون وي مي فرمايد: قال عيسي ابن مريم اللهم ربنا أنزل علينا مائده من السماء تكون لنا عيداً لاولنا و آخرنا و آيه منك و ارزقنا و أنت خير الرازقين (مائده آيه114)
اين درخواست مائده آسماني و غذاها و خوراك هاي بهشتي از سوي آن حضرت(ع) و يارانش از آن رو بوده كه آن را براي خويش بازگشت به توحيد صرف و ايمان اطميناني قرار دهند.
در داستان حضرت ابراهيم(ع) و پرندگان اين نكته مورد تأكيد قرار گرفته كه انسان به طور طبيعي در دنيا موجودي حس گر است و راه اطمينان به امور عقلي محض و يا امور فرامادي تنها تجسم يابي و نوعي تحقق حسي است. از اين رو آن حضرت(ع) از خداوند مي خواهد كه ايمان وي به رستاخيز را با معاد جسماني پرندگان در همين دنيا نشان دهد و آن پرندگان را از مرگ و نيستي به زندگي عود دهد. در حقيقت معاد را به شكل عود و بازگشت مادي در همين دنيا وسيله اطمينان به ايمان قلبي او قرار دهد.
ياران حضرت عيسي(ع) نيز خواهان ديدن نوعي معاد و عيد بودن تا بتوانند با درك حسي، اطمينان به باورهاي خويش نسبت به معاد و غذاهاي بهشتي و آسماني را افزايش دهند. از اين رو خداوند نسبت به مسئله حساسيت خاصي ايجاد مي كند، زيرا ديدن امور اخروي در دنيا و حسي نمودن آن به معناي دو چيز بيش تر نخواهد بود يا عذاب الهي است و يا اين كه عنايت خاصي كه جز عذاب چيزي را با خود همراه نخواهد داشت. لذا خداوند ياران وي را تهديد مي كند كه با ديدن حسي امري غير حسي بايد ايمان خويش را چنان تقويت كنند كه هيچ كفر و شركي در آن راه نيابد وگرنه به عذاب سخت در دنيا و آخرت گرفتار خواهند شد.
به هر حال اين مسئله و خواسته اتفاق مي افتد تا ياران آن حضرت(ع) به عيد و بازگشت كمال به خدا و معاد برسند. از اينرو عيد ايشان عيد بازگشت به فطرت معادگرا و آخرت جوي بوده است.
اكنون در روز عيد مسلمانان در عيد فطر بايد اين نكات مورد توجه قرار گيرد كه خداوند درهاي توبه و بازگشت و مغفرت وجود و رحمت و مانند آن را گشوده و دوباره فرصت دست يابي به شرافت و كرامت را فراهم آورده است. بنابراين لازم است همانند كسي عمل كنند كه تازه زاده شده و هيچ گناهي نكرده و در دام وسوسه و الهام شيطاني نيفتاده اند.
براي روزه داران موفق و سربلند از آزمون سخت دوره فشرده عملي روزه، پاداش هاي خاصي نيز در نظر گرفته شده كه عبارتند از: آمرزش گناهان (احزاب آيه53)، اجر و پاداش عظيم (احزاب آيه53) و بهشت جاودان و ميوه هاي فراوان و خوردني ها و زندگي دلپسند در آخرت با همه فوايد و بهره هاي آن (توبه آيات 111 و 112 و نيز حاقه آيات22 تا 42)
