راهکارهای قرآنی ا صـلاح خــانــواده

خانواده کوچک‌ترین اجتماع انسانی است که از همسران و گاه فرزندان شکل می‌گیرد. تاثیر این اجتماع کوچک از هر اجتماع دیگری اساسی‌تر و قوی‌تر است؛ زیرا اجتماعات بزرگ‌تر انسانی بر پایه همین اجتماع شکل می‌گیرد؛ پس هر میزان خانواده سالم‌تر باشد به همان میزان اجتماعات دیگر بشری سالم‌تر خواهد بود؛ همچنانکه هر گونه فساد و انحراف در خانواده تاثیر مستقیمی بر انحراف و فساد جامعه به جا می‌گذارد. نویسنده در این مطلب به علل انحراف و فساد در خانواده و راهکارهای اصلاح آن بر اساس آموزه‌های قرآن پرداخته است.
***
ویژگی‌های خانواده صالح قرآنی
خانواده صالح ، خانواده‌ای است که با ویژگی‌هایی خاص شکل می‌گیرد. این ویژگی‌ها عبارتند از :
1- طیب بودن: نخستین ویژگی یک خانواده اسلامی طیب بودن آن است. طیب بودن دارای ابعاد و مصادیق گوناگونی است که می‌تواند شامل پاکی ظاهری و پاکی باطنی، پاکی اعتقادی و پاکی رفتاری و مانند آنها باشد.(نور، آیه 26)
2- ایمان: همسران باید اهل توحید و ایمان به باورهای قرآنی و اسلامی بوده و از هر گونه شرک اعتقادی دور باشند؛(نور، آیه 3)
3- عفت و پاکدامنی: همسران باید اهل عفت و پاکدامنی بوده و از هر گونه ارتباط بیرون از خانواده پیش و پس از تشکیل آن، پرهیز داشته باشند. دوست پسر و دختر نداشته و ارتباط جنسی را در محیط زناشویی داشته و به تعبیر قرآنی باید «مُحصَنـات غَيرَ مُسـافِحـات و لا مُتَّخِذاتِ اَخدان» باشند. احصان به معنای قرار گرفتن در دژی است که خانواده ایجاد می‌کند و ارتباط در درون این دژ و میان همسران باشد بی‌آنکه اهل سَفَح و پرده‌دری شوند یا دوست پسر و دوست دختری بگیرند و ارتباطات جنسی و عاطفی را به بیرون از دایره همسری گسترش دهند.(نساء، آیه 25؛ مائده، آیه 5) از نظر قرآن، ارتباط میان زناکار با پاکدامن و اهل عفت امکان‌پذیر نیست و اگر اتفاق بیفتد دوام نمی‌یابد؛ زیرا ارتباطی غیر طبیعی است و نمی‌تواند باقی و برقرار بماند.(نور، آیه 3)
4- کفویت: همسران باید کفو و هم سطح یکدیگر باشند؛ بنابراین، باید از نظر فرهنگی، اعتقادی، علمی، اقتصادی و حتی از نظر همترازی در سطح یکدیگر باشند.(بقره، آیه 221؛ نساء، آیه 25؛ مائده، آیه 5؛ نور، آیات 3 و 26)
5- تزیین‌گری: همسران قرآنی یکدیگر را تزیین می‌کنند و عیوب هم را پوشیده و جلوه‌هایی از زیبایی به یکدیگر می‌پوشانند؛ زیرا یکدیگر را به تقوا و کارهای صالح و نیک دعوت می‌کنند.(بقره/187)
6- صلح و صفا: خانواده صالح خانواده‌ای است که هماره بر صلح و  صفا است و اگر اختلافی پیش آمد با عفو و گذشت و احسان و ایثار و اکرام اصلاح می‌کنند.(نساء، آیات 128 و 129)
7- احسان و اکرام: روابط عاطفی میان همسران باید بر مدار احسان و بلکه اکرام باشد و همسران نه تنها از حق خویش بگذرند بلکه گاه لازم است تا ایثار کنند.(همان؛ روم، آیه 21)
8- مودت و رحمت: بنیاد خانواده اسلامی بر مودت و رحمت است. بنابراین اظهار عشق و علاقه و محبت از یک سو و مهرورزی از اصول بنیادین خانواده صالح است.(روم، آیه 21)
9- رعایت عرف و معروف: روابط میان همسران بر عرف و امور پسندیده و معروف است. آنان همواره به برترین‌ها و بهترین‌ها توجه دارند و بر آن هستند تا آن را در معاشرت میان فردی اجرایی کنند.(بقره، آیات 231 و 233)
10- عدالت و مراعات حقوق متقابل: اگر شخصی دارای چند همسر است باید میان همسران عدالت را رعایت کند. عدالت معیاری خشک و قانونی است که باید حتما رعایت شود و این هیچ ارتباطی به مسائل عاطفی ندارد؛ زیرا انسان نمی‌تواند از نظر عاطفی میان زنان یکسان خودش را قرار دهد؛ چرا که قلب بیرون از اختیار انسانی و گرایش عاطفی می‌تواند شدت و ضعف داشته باشد؛ پس شکی نیست که در مسائل عاطفی نمی‌توان از عدالت سخن گفت؛ ولی در مسائل دیگر می‌بایست حتما مراعات عدالت شود. خداوند می‌فرماید:و شما هرگز نمى‏ توانيد ميان زنان عدالت كنيد هر چند بر عدالت حريص باشيد؛ پس به يك طرف يكسره تمايل نورزيد تا آن زن ديگر را سرگشته و بلاتكليف رها كنيد؛ و اگر سازش نماييد و پرهيزکارى كنيد؛ يقينا خدا آمرزنده مهربان است. (نساء، آیه ۱۲۹) هم چنین خدا در آیات 1 و 2 سوره طلاق برایجاد روابط سازنده میان همسران و مراعات حقوق متقابل تاکید کرده است؛ چرا که عدم مراعات آن به منزله خروج از دایره عدالت و قرار گرفتن در جرگه ظالمان است.(بقره، آیه 229)
11- مهار و مدیریت: هر یک از همسران بویژه شوهر باید به گونه‌ای در خانه رفتار کند که زندگی در مسیر کمال باشد و هریک از همسران به کمال شایسته و بایسته خویش از نظر معنوی دست یابند. از همین روست که در آیات قرآن به مسئله تربیت توجه ویژه شده است و همسران باید به مسائل تربیتی نگاه و توجه ویژه داشته باشند. خدا می‌فرماید: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، خودتان و خانواده‌تان را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگ‌هاست‏ حفظ كنيد، بر آن آتش فرشتگانى خشن و سختگير گمارده شده‌اند؛ از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى‌كنند و آنچه را كه مامورند، انجام مى‏ دهند. (تحریم، آیه ۶)
12- اطاعت و بندگی: خانواده صالح اهل بندگی و عبودیت بوده و یکدیگر را به آن دعوت کرده و در نیایش خویش نیز خواهان تحقق آن می‌شوند.(فرقان، آیات 63 و 74؛ نور، آیه 58)
البته در آموزه‌های قرآنی ویژگی‌های دیگری نیز برای یک خانواده صالح قرآنی و اسلامی بیان شده  است که در اینجا تنها به اهم آن ‌اشاره شد.
علل انحراف در خانواده
از آنجا که هر انسانی دارای شخصیت و نیز اراده مستقلی است، حق انتخاب و آزادی عملی دارد که در چارچوب شخصیت بروز و ظهور می‌کند. تفاوت شخصیتی امری قطعی است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. هر انسانی از این ظرفیت برخوردار است که از خصوصیات جامدات تا گیاهان یا جانوران تا فرشتگان و بلکه صفات الهی را در خود بروز و ظهور دهد و از نظر رفتاری بی‌احساس و بی‌عاطفه همچون سنگ یا بی‌تحرک همچون گیاه و یا پست و وحشی همچون جانوران یا خوب، بلکه برترین همچون فرشتگان یا خدا باشد. در آیات قرآن از این ظرفیت متنوع و گوناگون هر شخص سخن به میان آمده و خداوند به صراحت از تفاوت شخصیتی انسان‌ها مطالبی را بیان کرده است.(اعراف، آیه 179؛ بقره، آیه 74)
این تفاوت شخصیتی هر انسانی موجب می‌شود تا رفتارهای متفاوتی نیز بروز دهد. بنابراین، نمی‌توان از همسرانی سخن به میان آورد که از همه جنبه همتا و همسان باشند؛ بلکه حتی اگر از هر نظر مشترک و همسان باشند، غیر از تفاوت شخصیتی باید به تفاوت جنسیتی نیز توجه داشت که خود از یک جهت منفی و از جهاتی مثبت است؛ زیرا تفاوت جنسیتی موجب می‌شود تا همسران به‌عنوان مکمل یکدیگر عمل کنند.
به هر حال، به جهاتی از جمله تفاوت جنسیتی و شخصیتی نمی‌توان انتظار همسانی مطلق میان همسران داشت. همین تفاوت‌ها موجب می‌شود که گاه اختلافاتی نیز پدید آید. این اختلافات گاه سلیقه‌ای و گاه فراتر بنیادین است، ولی می‌توان آن را مدیریت و مهار و در شرایط دیگر اصلاح کرد.
از جمله اختلافات میان همسران می‌توان به موارد زیر‌ اشاره کرد:
1. نشوز و ناسازگاری: هر یک از همسران ممکن است نسبت به هم تمکین نکرده و وظایف و واجبات همسری را انجام ندهد؛ مثلا شوهر از پرداخت نفقه خودداری کند یا مهریه و صداق واجب زن را پرداخت نکند؛ یا زن از تمکین جنسی خودداری ورزد و شرایطی را فراهم نیاورد که استمتاع جنسی تحقق یابد.(نساء، آیه 128؛ روم، آیه 21)
2. اعراض و رویگردانی: خداوند در آیه 128 سوره نساء از اعراض و رویگردانی همسر سخن به میان آورده است. چنانکه می‌فرماید: و اگر زنى از شوهر خويش بيم ناسازگارى يا رويگردانى داشته باشد بر آن دو، گناهى نيست كه از راه صلح با يكديگر به آشتى گرايند كه سازش بهتر است؛ ولى بخل و بى‌گذشت بودن در نفوس، حضور و غلبه دارد و اگر نيكى كنيد و پرهيزکارى پيشه نماييد، قطعا خدا به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است.(نساء، آیه ۱۲۸)
3. عدم مراعات حقوق متقابل: پیش از این گفته شد که برخی از همسران ممکن است حقوق متقابل یکدیگر را بر اساس معیار عدالت رعایت نکنند. این‌گونه است که اختلاف ایجاد می‌شود.(طلاق، آیات 1 و 2؛ تحریم، آیه 6)
4. انحراف فکری و اخلاقی: برخی از همسران ممکن است دچار انحراف فکری و یا اخلاقی و حتی جنسی شوند، در این صورت باید به‌گونه‌ای عمل کرد که همسران در مسیر درست قرار گیرند و اصلاح شوند؛ اما اگر اصلاح نشدند، طلاق بهترین راهکار برای درمان است؛ زیرا ادامه این زندگی به فساد بیشتر و گسترش آن به دیگر اعضای خانواده می‌انجامد.(نور، آیات 1 تا 5) در آیات قرآن همسر نوح و لوط(ع) متهم به انحراف فکری و اعتقادی بودند که از سوی خداوند عذاب شده‌اند. باید توجه داشت که انحراف جنسی می‌تواند به بنیاد خانواده آسیب رساند همان‌گونه که انحراف اعتقادی این‌گونه است.(زمر، آیه 15)
5. ظلم و بی‌عدالتی: از دیگر عوامل تأثیرگذار می‌توان به ظلم و بی‌عدالتی‌ اشاره کرد. همسران باید نسبت به حقوق هم شناخت داشته و آن را انجام دهند. هر یک از همسران سهمی ‌از عدالت دارند که باید ادا شود؛ در غیر این صورت موجب بی‌عدالتی و ظلم می‌شود.(طلاق، آیات 1 و 2؛ نساء، آیه 128)
6. بخل: حقوق مالی از مهم‌ترین مباحث در حوزه عدالت است؛ شوهر نمی‌بایست در حوزه اقتصادی بخل ورزد بلکه باید حقوق مالی و نفقات را در حد کفایت بلکه شانیت پرداخت کند. یکی از مهم‌ترین عوامل اختلاف میان همسران بخل ورزی شوهر است.(نساء، آیه 128)
7. سحر و جادو: از دیگر عواملی که موجب اختلاف می‌شود، سحر و جادو و طلسم است که برخی آن را به کار می‌گیرند و موجب جدایی میان همسران می‌شوند.(بقره، ایه 102)
8. دخالت دیگران: از عواملی که موجب اختلاف میان همسران می‌شود، دخالت‌های بی‌جایی است که دیگران در زندگی همسران می‌کنند. گاه این دخالت‌ها به شکل بهره‌گیری از روش‌هایی نامتعارف از جمله طلسم و جادو و سحر و مانند آنها است.(همان؛ نساء، آیه 128)
راه‌های اصلاح خانواده
اما راهکارهای درمانی قرآن برای اصلاح خانواده عبارتند از:
1. توجه به قیامت: اصولا توجه به قیامت مهم‌ترین عامل در اصلاح امور است؛ زیرا بر اساس آیات 1 تا 5 سوره قیامت، کسانی که شبهه علمی‌نسبت به قیامت دارند، به سمت فجور رفته و قوانین و حدود قانونی و شرعی را نادیده می‌گیرند؛ اما توجه به قیامت و‌ترس از بازخواست موجب می‌شود تا شخص حدود الهی را مراعات کند و در حق دیگری ظلم نکند. خداوند در آیات 1 و 2 سوره طلاق، به نقش سازنده ايمان به خدا و روز قيامت در ايجاد رابطه صحيح ميان همسران و رعايت حقوق متقابل آنان در محيط خانواده توجه می‌دهد. بنابراین، یکی از مهم‌ترین راه‌های اصلاح روابط میان فردی از جمله همسران توجه‌یابی یا توجه‌دهی همسران به قیامت است؛
2. تعیین حکمیت: اگر همسران ناتوان از مدیریت بحران اختلاف در خانواده باشند، خویشان نزدیک و خردمند ایشان می‌توانند بهترین افراد به‌عنوان حکمیت باشند تا بحران را برطرف کرده و به اصلاح امور بپردازند.(نساء، آیه 35)
3. تقوا: خداوند در آیات قرآن تقوا را مهم‌ترین عامل در ‌تربیت و اصلاح امور دانسته است. بنابراین با تقوا می‌توان امور فساد را اصلاح کرد.(بقره، آیه 229)
4. احسان و اکرام: از دیگر راهکارهای قرآنی برای اصلاح در خانواده، عفو و گذشت در یک مرتبه و ایثار و خودگذشتگی در مرتبه دیگر است. (نساء، آیه 128)
5. اقدامات پیشگیرانه: از آیات قرآن به دست می‌آید که پیشگیری همواره بهتر از درمان پس از وقوع درد است؛ به این معنا که باید انسان بهداشت را در همه امور از جمله امور جنسی و خانوادگی مراعات کند و حدود الهی را مدنظر قرار دهد تا گرفتار انحراف و اختلاف و فساد نشود؛ بنابراین، همین که احساس شد که فساد و انحراف و اختلافی در حال وقوع است باید اقدام کرد و اجازه نداد تا مشکلی ایجاد شود یا مشکل، بزرگ‌تر و وسیع‌تر گردد. از همین رو خداوند در آیات 34 و 35 سوره نساء، خواهان پیشگیری است و با تعبیر خوف از ایجاد آن، بر آن است تا اقدامات پیشگیرانه انجام شود. از نظر قرآن هرگونه ایجاد شرایط برای انحراف خود و خانواده گناه و زیان بزرگ و روشنی است که انسان در دنیا و آخرت با آن دست به ‌گریبان خواهد شد. پس نباید کاری کرد که دچار چنین زیانی شود و هرگونه اقداماتی را انجام دهد تا از ایجاد چنین وضعیتی پیشگیری شود.(زمر، آیه 15؛ شوری، آیه 45)
6. تعویذ: از راهکارهای درمان نسبت به سحر و جادو و طلسم آن است که همسران به خدا پناه برند و همواره معوذتین یعنی سوره فلق و ناس و آیه 102 سوره بقره بخوانند تا سحر دشمنان ابطال شود.
البته در آیات قرآن موارد دیگری به‌عنوان اختلاف و نیز راهکارهای دیگری برای اصلاح امور خانواده بیان شده که در اینجا به همین میزان بسنده می‌شود.