پرسش با توجه به انگیزه ها و اهداف، دارای انواع و اشکال گوناگونی است. با این همه تنها شماری اندک از پرسش ها، همه آن ها دارای جنبه مثبت و مفیدی هستند. از این روست که در میان مردم این جمله تکرار می شود که پرسش عیب نیست، ندانستن عیب است.
پرسش در آموزه های قرآنی به عناوین مختلف و انگیزه ها و اهداف گوناگون مورد توجه قرار گرفته است؛ چرا که یکی از بهترین روش های انتقال مفاهیم بلند و مهم ترین ابزار تبلیغ و رسالت است.
در قرآن با دو دسته پرسش مواجه می شویم؛ گاهی پرسش ها از سوی مردم مطرح می شود و قرآن در مقام پاسخ گویی از آن ها برآمده است؛ و گاه دیگر، این قرآن و پیامبر(ص) است که پرسش می کند و از مردم می خواهد تا پاسخگو باشند.
نویسنده در این مطلب به بخش دوم این پرسش ها یعنی پرسش های قرآن و پیامبر(ص) توجه داده و کوشیده تا اهداف و انگیزه های این پرسش را ردگیری و آثار آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
پرسش دریچه ای به سوی دانایی
بی گمان انسان تشنه دانستن است و این تشنگی و عطش بی پایان و سیری ناپذیر را در کودکی به خوبی نشان می دهد. پرسش های پیاپی و بی پایان از هر چیز، شاید بسیاری از والدین را کلافه و خسته می کند، ولی می بایست دانست که این پرسش ها، دریچه ای به سوی دانایی است و کودک از طریق آن می تواند خود و دنیای پیرامونش را بشناسد و با آن ارتباط درست و منطقی برقرار کند و شخصیت خود را در بستری مناسب بسازد.
هر پرسش به معنای کنار زدن پرده ای جهالت و نادانی و دست یابی به موقعیتی بهتر و قدرت و توانایی بیش تر و شناسایی هدف و مقصد به شکل کامل تر و روشن تر است. بارها شاید این جمله را شنیده باشید که اطلاعات قدرت است؛ ولی باید دانست که دانش و اطلاعات نسبت به چیزها نه تنها قدرت است بلکه ضامن رستگاری و خوشبختی آدمی است؛ چرا که با شناخت هر چیز از خود و بیرون به شکل درست و راست می توان توانایی ها و ناتوانی های خود را شناخت و موقعیت دیگران را تحلیل کرد و خود را در موقعیت واقعی شناسایی کرد و مسیر و هدف حرکت را دانست و به درستی با بهره گیری از ابزارها و توانایی ها به اهداف ابتدایی تا میانی تا غایی رسید.
بخش بزرگی از آموزه های وحیانی در کنار دانش های عقلانی، گزاره هایی هستند که به آدمی شناخت درست و راست می بخشند؛ چرا که انسان بی دانش و شناخت، هیچ است. از این روست که زمانی انسان مسجود فرشتگان و همه هستی قرار گرفت و در تحت اطاعت و تسخیر وی در آمد که به دانش اسمایی رسید؛ چرا که دانش اسمایی او را از دیگر آفریده ها متمایز ساخت و در آزمونی که خداوند در آغاز آفرینش انسان انجام داد به دیگران ثابت کرد که آن چه انسان دارد دانش و شناخت کامل به چیزهایی است که دیگران از آن بهره مند نیستند. این گونه است که دانش و شناخت آدمی به عنوان محور اطاعت، تسخیر و سجده مطرح می شود تا این نکته دانسته شود که ملاک برتری در نزد خداوند و آفریده های هستی، علم و دانش و شناخت است و هر کسی از دانش بیش تری برخوردار باشد و این دانش جزو ذات وی باشد، از قدرت و توانایی بیش تری برخوردار بوده و مسجود دیگران می شود.(بقره ، آیات 30 تا 34)
از نظر آموزه های قرآنی، هر چند انسان دارای شناخت و دانش کامل از همه هستی است؛ چرا که همه اسمای الهی به معنای همه دانش و علم نسبت به آفریده ها و موجودات، در انسان به ودیعت گذاشته شده است، ولی این دانش به شکل قوه است و نیازمند فعلیت یابی می باشد. برای فعلیت بخشی به این توان و قوت سرشته شده می بایست از روشی بهره برد که از آن به عبودیت طریقی و یا طریقت شریعت یاد می شود. اما رسیدن به این طریقت شریعت در حد تمام و کمال خود، نیازمند ابزارها و امکانات و اموری است که یکی از آن ها، پرسش گری است.
پرسش دریچه ای است که آدمی از طریق آن با نور اسمایی ارتباط برقرار می کند و زمینه های شناخت و دانایی را در خود فراهم می آورد و اجازه می دهد تا دانش درون و بیرون یعنی دانش ذاتی سرشته با دانش القایی الهی به هم پیوند بخورد و ذات کمالی فعلیت یابد و اسمای الهی چنان که هست در آدمی بروز و ظهور کند.
پرسش های پیامبری
پرسش های که انسان با آن مواجه می شود، بخشی پرسش های عقلانی است که انسان در مواجه به خود و جهان بیرون آن را مطرح می سازد و بخشی دیگر پرسش هایی است که از سوی وحی بیرون مطرح می شود تا اهداف خاص و مشخصی از طریق آن به دست آید.
در آیات قرآنی، با هر دو دسته از پرسش های عقلانی و وحیانی مواجه هستیم. البته ناگفته نماند که برخی از پرسش های درونی وجود دارد، که نمی توان از آن ها به پرسش های عقلانی یاد کرد؛ چرا که برخی از پرسش ها از روی عناد، تحقیر، توهم و مانند آن انجام می گیرد که انگیزه ها و اهداف غیر عقلانی در پس آن وجود دارد. در حقیقت نمی توان این پرسش ها را پرسش های حقیقی دانست، بلکه پرسش های باطل و یا شبه پرسش هستند که به حق آمیخته اند.
به سخن دیگر، می توان پرسش ها را به پرسش های حقیقی و باطل دسته بندی کرد. آن چه در این جا مورد توجه و دسته بندی قرار گرفته است و همان پرسش های حقیقی می باشد.
با بررسی آیات قرآنی می توان پرسش هایی را شناسایی کرد که از سوی مردم مطرح شده و از خدا و پیامبرش خواسته شده تا بدان ها پاسخ دهند. این پرسش ها درباره خدا(فرقان، آیه 59) صفات و خصوصیاتش (بقره، آیه 186)، حقانیت ادعای پیامبر(ص) درباره قرآن، نبوت، شریعت، بعث ، حشر ، عذاب و قیامت(یونس، ایه 53) ، احیای انسان پس از مرگ و رستاخیز آنان(اسراء، ایات 49 و 51 و نیز یس، ایه 78)، سرنوشت کوه ها در آستانه قیامت(طه، ایه 105) زمان قیامت(اعراف، ایه 187)، حقیقت روح و روح انسانی (اسراء، آیه 85)، نزول فرشتگان (حجر، آیات 6 و 7)، قیاس معبودانی چون بت با حضرت عیسی (زخرف، آیات 57 و 58)، احکام شرعی از حلیت خوردنی ها(مائده، آیه 4)، حیض(بقره، ایه 222) صید با سگ شکاری(مائده، آیه 4)، ارث، نساء، آیات 127و 176)، انفاق(بقره، آیات 215 و 219)، حقوق زنان(نساء، آیه 127)، حکم شراب(بقره، آیه 219)، قمار(همان) حج تمتع در هر سال(مائده، آیه 101)، ازدواج یتیمان(نساء، آیه 127) و داستان های تاریخی چون داستان ذوالقرنین(اسراء، آیه 85) و مانند آن است.
قرآن به همه این پرسش های مطرح شده پاسخ های کامل و دقیقی ارایه می دهد؛ چرا که بخشی از وظایف پیامبری در راستای هدایتگری به سوی خلافت انسانی و ربوبیت تحت عبودیت، پاسخ گویی به این پرسش هاست.
اما در قرآن، پرسش هایی نیز وجود دارد که از سوی خدا و پیامبر(ص) مطرح شده و از مخاطبان خود می خواهد تا به این پرسش ها پاسخ دهند. با بررسی و تحلیل این پرسش ها می توان دریافت که پرسش در چه جایگاهی از اهمیت و ارزش قرار دارد و نقش آن در زندگی بشر و رسیدن به کمالات چیست. از این رو، در این جا به بررسی و تحلیل و تبیین این دسته از پرسش ها پرداخته می شود.
این پرسش ها با انگیزه و اهداف گوناگونی انجام می گیرد که از آن جمله می توان به پرسش هایی اشاره کرد که به هدف تبلیغ معارف و تعالیم الهی صورت گرفته است.(بقره، آیات 80 و 91 و 139 و 140 و 211 و نیز آل عمران، آیات 15 و 20 و نیز مائده، آیات 60 و 75 و آیات بسیاری دیگر)
از جمله فلسفه پرسش ها می توان به پرسش هایی اشاره کرد که به انگیزه و هدف اصلاح اعتقاد و باورهای غلط مخالفان انجام می گیرد. به عنوان نمونه برای اصلاح اعتقاد و باورهای غلط یهودی و مسیحی درباره ادعای فرزندی و دوستی با خدا، این پرسش مطرح می شود که چگونه فرزند و دوست خدایید ولی همین خدا شما را در دنیا و آخرت عذاب می کند؟ به این معنا که اگر باورشان درست است، نمی بایست همین خدا جز مهر و محبت با ایشان رفتار کند ولی چرا آنان را به عذاب و خشم می گیرد؟(مائده، آیه 18)
در حقیقت پیامبر(ص) در قالب پرسش، پاسخی به پندار باطل مخالفان می دهد و آنان را به این نکته رهنمون می سازد که برخلاف آن چه باور دارند، چرا گرفتار عذاب الهی هستند و همان خدا ایشان را گرفتار کرده است؟ بنابراین، آن باور نمی تواند درست باشد؛ زیرا نشانه ها همه برخلاف باورشان است.
به سخن دیگر، یکی از کارکردهای مهم پرسش گری بیان تناقض گویی است که در کلام مخالفان است تا از این طریق به اصلاح اعتقادات و باورهای آنان اقدام کند. از آیه 91 سوره انعام بر می آید که پیامبر(ص) به این قصد و هدف، پرسش هایی را مطرح می ساخت تا مخالفان از جمله یهودیان به بطلان اعتقادات خود برسند. وی با توجه دادن یهود به تناقض گویی نسبت به اعتقاد نبوت حضرت موسی(ع) و ادعای عدم نزول وحی بر بشر، بر آن شد تا اعتقادات آنان را در این زمینه اصلاح و تصحیح کرده و آنان را به حقیقت وحی و امکان آن آگاه سازد. به این معنا که اگر وحی هرگز بر بشر نازل نمی شود، پس چرا بر حضرت موسی(ع) نازل شده و آنان به پیامبری و نزول وحی به آن حضرت(ص) اعتقاد دارند. این تناقض گویی از طریق طرح پرسش روشی است که می تواند مخاطب را به تفکر افکند و او را نسبت به درستی و نادرستی باورهایش آگاه سازد.
هم چنین خداوند در آیاتی از جمله 82 تا 85 سوره مومنون با روش پرسش گری می کوشد تا به اصلاح اعتقادی منکران رستاخیز و معاد بپردازد و آنان را نسبت به بطلان عقایدشان متنبه و بیدار کنند؛ چنان که همین روش اصلاح گری از طریق پرسش را نسبت به مشرکانی که معتقدند خداوند دختران را برای خود برگزیده و پسران را برای ایشان، این پرسش را مطرح می کند که اگر دختر خوب است چرا وقتی بر خلاف آن عمل می کنید و این که شما در زمان آفرینش فرشتگان که دختران خداوند می پندارید، حضور داشتید؟ دلیل و برهان قاطع شما بر این انتخاب و گزینش چیست؟ این پرسش ها در حقیقت، پاسخی درخور و مناسب به عقاید باطلی است که بر پایه توهمات و به دور از برهان قاطع و دلیل عقل پسند گذاشته شده است.
از دیگر کارکردها و فلسفه پرسش می توان، به نقش افشاگرانه پرسش اشاره کرد. خداوند در آیاتی از جمله 59 و 60 سوره مائده با روش پرسشگری دست به افشای چهره و سوابق بد و سوء یهود می زند و آنان را به گذشته شوم هم کیشان آنان توجه می دهد تا راه خویش را تغییر داده و از مسیر گمراهی باز گردند. خداوند در این آیات این پرسش را مطرح می کند که اگر راه شما حق است، چرا مضغوب خداوند شدید و خداوند برخی از شما را به شکل بوزینه و خوک و بندگان شیطان مسخ نمود و در بدترین جا و مکان قرار داد؟
اقرار گرفتن از مخاطب از دیگر اهداف، فلسفه ها و کارکردهای پرسش گری است که از سوی خداوند و پیامبر(ص) به کار گرفته شده است. خداوند در آیه 101 سوره اسراء ، پیامبر(ص) را مامور می کند تا از یهودیان معاصر خود این پرسش را مطرح کند که آیا فرعون در برابر معجزات روشن حضرت موسی(ع) فردی حق پذیر بود؟ آنان با اقرار بر حق ناپذیری فرعون در برابر معجزات نه گانه حضرت موسی(ع) در حقیقت چهره واقعی خود را نشان می دهند؛ زیرا یهودیان معاصر پیامبر(ص) هم مانند فرعون افرادی حق ناپذیرند؛ چرا که مانند فرعون در برابر معجزات روشن قرار می گیرند و آن را با این که حق می شناسند نمی پذیرند و معجزه پیامبر(ص) را همانند فرعون و فرعونیان سحر می شمارند. بنابراین، با اقرار گیری از طریق پرسش می توان حقیقتی را اثبات کرد و مخالف را نسبت به موضع گیری باطلش متنبه ساخت.
بی گمان مهم ترین کارکرد و نقش پرسش را می توان در افزون بر شناخت حقیقت و رسیدن به حقایق و از میان بردن جهل و نادانی، در ایجاد زمینه های تفکر و تدبر دانست. آموزگاران و مربیان می بایست به این نکته توجه کنند که با طرح پرسش های مناسب و به جا می توان ذهن مخاطب را درگیر کرد و او را نسبت به خود و محیط برانگیخت و توجه داد.
پیامبر(ص) به عنوان بزرگ ترین معلم و مربی الهی که برای تعلیم و تزکیه بشر ماموریت داشت، از این روش به خوبی بهره گرفت. بر اساس آیات بسیاری از قرآن از جمله آیات 8 و 9 سوره زمر، پیامبر(ص) با پرسش های گوناگون از مخالفان و کافران، بر آن بود تا فکر و اندیشه ایشان را بر انگیزد و آنان را به تحقیق و پژوهش و تدبر در خود و محیط فراخواند و تشویق نماید تا این گونه با به کارگیری خرد و خردورزی به حقیقت دست یافته و در مسیر آن حرکت کنند.
آیاتی دیگر از جمله آیات 26 سوره انعام و 71 و 72 سوره قصص نمونه های دیگری از بهره گیری پیامبر(ص) در برانگیختن فکر واندیشه و ایجاد زمینه های تفکر و پذیرش حقیقت را از طریق پرسش گری بیان می کند. در این آیات پیامبر(ص) با طرح پرسش هایی می کوشد تا زمینه تفکر و پذیرش باورهای درست نسبت به خدای یگانه را در مشرکان بر انگیزد و ایجاد نماید.
تبیین معیارها و ملاک های پرسش از دیگر کارکردهایی است که می توان از آیه 34 سوره یونس آن را به دست آورد. در این آیه ملاک پرسش و معیار آن بیان شده است؛ چرا که با طرح پرسش و پاسخ آن به مخاطب می فهماند که معیاری که برای استحقاق معبودیت برگزیده شده نمی تواند درباره بتان صادق باشد؛ زیرا معیار معبود بودن آن است که آن معبود توانا بر آفرینش جهان و برپایی دوباره آن باشد، در حالی که بتان از چنین توانایی برخوردار نمی باشند. از این رو، نمی توان بت را معبود دانست، پس می توان ثابت کرد که معبود حقیقتی تنها خداوندی است که توانا به آفرینش ابتدایی و اعاده آن است.
ایجاد شناخت و برطرف کردن جهل و موانع شناختی از دیگر اهداف و کارکردهای پرسش است که از آیات 9 تا 14 سوره زخرف می توان آن را به دست آورد. پیامبر(ص) با طرح پرسش درباره آفریدگار آسمان ها و زمین، زمینه و بستر مناسبی برای طرح مسائلی جهت شناخت هر چه بهتر خداوند در هنگام پاسخ گویی فراهم می آورد.
در حقیقت طرح پرسش برای این است که شخص هنگامی که در پاسخ پرسش وا ماند، با بیان پاسخی درست او را به حقیقت مساله آشنا کرد. این روش بارها در کلاس ها از سوی استادان و مربیان و معلمان به کارگرفته می شود.
همین روش از سوی خدا و پیامبرش درباره ایجاد اعتقاد و شناخت درست درباره خداوند نسبت به رزاقیت، حیات بخشی ، تدبیر مطلق جهان و پروردگاری خداوند در آیات 28 تا 32 سوره یونس به کار گرفته شده است؛ چرا که پس از طرح پرسش و ناتوانی مخالفان در جواب، خود به پاسخی دقیق و کامل، شناخت درستی را نسبت به خداوند به مخاطب می دهد.
خداوند از همین روش در آیات 22 تا 24 سوره سباء، برای ایجاد شناخت از توحید ربوبی و پروردگاری خداوند و در آیات 32 و 33 سوره اعراف برای بیان و توجه دادن مردم به شناخت واقعی از منشاء حلیت و حرمت چیزها یعنی خداوند، بهره جسته است.
تهدید از طریق پرسش گری از دیگر کارکردهای پرسش است که از آیه 211 سوره بقره می توان آن را به دست آورد؛ زیرا خداوند با طرح پرسش می کوشد تا یهودیان را نسبت به فرجام شوم رفتارشان هشدار دهد و آنان را با اشاره به عملکرد و فرجام بد پیشینان آنان، تهدید کند.
مبارزه با هر گونه بدعت و توهمات و اوهام بشری از دیگر کارکردهای پرسش است. خداوند نیز در آیه 32 سوره اعراف از این روش برای توجه دادن انسان به اصل کلی حلیت در استفاده از مواهب دنیا و مبارزه با هر گونه بدعت ها و تحریم های ناشی از اوهام بشری سود جسته است؛ زیرا با طرح پرسش و پاسخ مناسب بر آن شد تا این مساله را به خوبی تبیین و روشن نماید.
اعتراف گیری و اقرار گرفتن از طریق طرح پرسش (عنکبوت، آیات 61 تا 65) ، بیدار کردن وجدان خفته(انعام، آیات 50 و 51) ، تقریر(انعام، آیه 71) ، احتجاج (یونس، آیات 28 تا 32) از دیگر کارکردهای طرح پرسش و سوال است که در آیات قرآنی بیان شده است.
هر چند که بیان همه کارکردها و فلسفه و اهداف پرسش را نمی توان در این جا بیان کرد، ولی با بهره مندی از همین کارکردهای که از قرآن استنباط شده می توان به درستی با طرح پرسش و پاسخ به اهدافی مهم در حوزه تربیت و تعلیم دست یافت. باشد با بهره گیری از روش های قرآنی، جامعه را به سمت و سوی هدایت الهی رهنمون سازیم و ملتی مومن و امتی بیدار و هوشیار و متفکر و متدبر داشته باشیم.
