رؤیا و خواب نما در قرآن

شاید انسان تنها موجودی باشد که خواب نما می شود و در هنگام خوابیدن رویا می بیند. در آیات قرآنی برای خواب نما شدن انسان واژگان و تعابیری بیان شده که توجه به آن ها برای فهم و اهمیت و ارزش آن می تواند بسیار مفید و کارساز باشد. از جمله واژگانی که در این باره در قرآن به کار رفته عبارتند از:

1. رویا: خداوند می فرماید: وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلاَّ فِتْنَةً لِّلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي القُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلاَّ طُغْيَانًا كَبِيرًا؛ و [ياد كن‏] هنگامى را كه به تو گفتيم: «به راستى پروردگارت بر مردم احاطه دارد.» و آن رؤيايى را كه به تو نمايانديم، و [نيز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز براى آزمايش مردم قرار نداديم و ما آنان را بيم مى‏دهيم، ولى جز بر طغيان بيشتر آنها نمى‏افزايد.(اسراء، آیه 60) و نیز می فرماید: قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ رؤيا [ى خود] را حقيقت بخشيدى. ما نيكوكاران را چنين پاداش مى‏دهيم.(صافات، آیه 105) و نیز می فرماید: لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا؛ حقّاً خدا رؤياى پيامبر خود را تحقّق بخشيد [كه ديده بود:] شما بدون شك، به خواست خدا در حالى كه سر تراشيده و موى [و ناخن‏] كوتاه كرده‏ايد، با خاطرى آسوده در مسجد الحرام درخواهيد آمد. خدا آنچه را كه نمى‏دانستيد دانست، و غير از اين، پيروزى نزديكى [براى شما] قرار داد.(فتح، آیه 27) و نیز می فرماید: قَالَ يَا بُنَيَّ لاَ تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُواْ لَكَ كَيْدًا إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلإِنسَانِ عَدُوٌّ مُّبِينٌ؛ [يعقوب‏] گفت: «اى پسرك من، خوابت را براى برادرانت حكايت مكن كه براى تو نيرنگى مى‏انديشند، زيرا شيطان براى آدمى دشمنى آشكار است.(یوسف، آیه 5) و نیز می فرماید: وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنبُلاَتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِن كُنتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ؛ و پادشاه [مصر] گفت: «من [در خواب‏] ديدم هفت گاو فربه است كه هفت [گاو] لاغر آنها را مى‏خورند، و هفت خوشه سبز و [هفت خوشه‏] خشگيده ديگر. اى سران قوم، اگر خواب تعبير مى‏كنيد، در باره خواب من، به من نظر دهيد.»(یوسف، آیه 43) و نیز می فرماید: وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّواْ لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَا أَبَتِ هَـذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِن قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بَي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَجَاء بِكُم مِّنَ الْبَدْوِ مِن بَعْدِ أَن نَّزغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِّمَا يَشَاء إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ؛ و پدر و مادرش را به تخت برنشانيد، و [همه آنان‏] پيش او به سجده درافتادند، و [يوسف‏] گفت: «اى پدر، اين است تعبير خواب پيشين من، به يقين، پروردگارم آن را راست گردانيد و به من احسان كرد آن گاه كه مرا از زندان خارج ساخت و شما را از بيابان [كنعان به مصر] باز آورد- پس از آنكه شيطان ميان من و برادرانم را به هم زد- بى‏گمان، پروردگار من نسبت به آنچه بخواهد صاحب لطف است، زيرا كه او داناى حكيم است.»(یوسف، آیه 100)
2. رویت و دیدن در خواب: در قرآن برای خواب نما شدن تعبیر «أَرَى فِي الْمَنَامِ» رویت و دیدن در خواب آمده است: فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ؛ و وقتى با او به جايگاه «سَعْى» رسيد، گفت: «اى پسرك من! من در خواب [چنين‏] مى‏بينم كه تو را سر مى‏بُرَم، پس ببين چه به نظرت مى‏آيد؟» گفت: «اى پدر من! آنچه را مأمورى بكن. ان شاء اللَّه مرا از شكيبايان خواهى يافت.»(صافات، آیه 102)
3. دیدن و رویت: إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ؛ [ياد كن‏] زمانى را كه يوسف به پدرش گفت: «اى پدر، من [در خواب‏] يازده ستاره را با خورشيد و ماه ديدم. ديدم [آنها] براى من سجده مى‏كنند.»(یوسف، آیه 4) ولی با استفاده از آیه 5 معلوم می شود که مراد از دیدن همان خواب دیدن و رویا است. همین عبارت در آیه 43 سوره یوسف بیان می شود ولی در همان آیه با تعبیر از رویا معلوم می شود که مراد از  دیدن همان رویا است. در آیه 31 سوره یوسف از رویت با عنوان ارانی تعبیر شده که به معنای نمایاندن است.
4. الاحلام: قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الأَحْلاَمِ بِعَالِمِينَ؛ گفتند: «خوابهايى است پريشان و دسته دسته، و ما به تاویل و تعبير خوابهاى آشفته دانا نيستيم.»(یوسف، آیه 44) واژه الاحلام جمع حلم است. این واژه در عربی به چیزی برآمده از پوست مانند نوک پستان و کرم بر آمده از پوست اطلاق می شود. سپس به بردباری و تحمل شدید در برابر فشار بر محور عقلانیت اطلاق شد ؛ زیرا می تواند دردهای شدید را تحمل کند و هیجانات او را به کارهای عاطفی و غیر عقلانی سوق ندهد؛ فردی که خواب می بیند ؛ نیز به سبب فشاری که بر بدن او وارد می شود، حلیم می گویند و متحلم آن است که در خواب جنب شود و چیزی از وی خارج شود همان گونه که کرم از زیر پوست خارج می شود. پس به هر خواب و رویایی حلم و احلام گفته نمی شود، بلکه خواب و رویایی است که آثار آن در بدن آشکار شود و موجب ترس یا شادی و یا جنابت و آنان شود و آثاری به جا گذارد. از همین روست که در آیات قرآنی ، از خواب پیامبران به رویا و رویت یاد شده است که تعبیر از دیدن و رویت است.
5. احادیث: وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ؛ و از تاویل و تعبير خوابها به تو مى‏آموزد.(یوسف، آیه 6 و نیز یوسف، آیه 21) امین الاسلام طبرسی می نویسد: «احاديث»: اين واژه جمع حديث مى‏باشد كه به مفهوم بيان يك رويداد و يا ماجراست، و از آنجايى كه انسان خواب خويشتن را براى ديگران باز مى‏گويد، به طور كنايه در مورد خواب به كار مى‏رود.(مجمع البیان، ذیل آیه)

 با نگاهی به این آیات دانسته می شود که برای خواب نما شدن و خواب دیدن دو اصطلاح و تعبیر اصلی وجود دارد که همان رویا و رویت در خواب است. واژه رویا از ریشه رویت و دیدن است. پس از نظر آموزه های قرآنی، آن چه انسان در خواب می بیند از مصادیق دیدن و رویت است که البته با چشم ظاهری چنین دیدن و رویتی انجام نمی گیرد؛ بلکه باید آن را از مصادیق رویت باطنی با چشم دل و باطن دانست؛ همان طوری که عوالم غیب را  انسان با چشم باطنی می بیند و در آیات قرآنی از آن به رویت تعبیر شده است.(تکاثر، آیات 5 و 7) خداوند درباره رویت ملکوت از سوی ابراهیم(ع) که به ارایه و نمایاندن خداوند شدنی شده است می فرماید: وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ؛ و اين گونه، ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نمايانديم تا از جمله يقين‏كنندگان باشد.(انعام، آیه 75)

از نظر قرآن، این دیدن و رویت که در خواب اتفاق می افتد بر خلاف رویت در بیداری که برای حضرت ابراهیم (ع) نسبت به ملکوت اتفاق افتاده، نیازمند تعبیر و تصدیق و تاویل است.

در حقیقت تعابیری در قرآن نسبت به رویا و رویت در خواب بیان شده که باید به آن ها نیز توجه شود تا درک درستی از حقیقت خواب داشته باشیم. این تعابیر عبارتند از:

1. عبور و تعبیر: أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِن كُنتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ؛ اگر برای خواب عبور مى‏كنيد، در باره خواب من، به من نظر دهيد.»(یوسف، آیه 43) واژه عبور به معنای گذر کردن از ظاهر است. به کلام روشن، اشک و سرشک و پند نیز عبرت می گویند؛ چنان که مکان کم عمق رود که قابل گذر است، معبر می گویند. فتوا و افتا به معنای نظر جدید و تازه  و تازه جوانه زده است. در عربی و فارسی تعبیر خواب و رویا به معنای عبور از ظاهر خواب و تبیین و روشن کردن حقیقتی است که باطن آن را شکل می دهد.
2. تاویل: وَقَالَ يَا أَبَتِ هَـذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِن قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا؛ گفت: «اى پدر، اين است تعبير خواب پيشين من، به يقين، پروردگارم آن را راست گردانيد. (یوسف، آیه 100؛ و نگاه کنید: یوسف، آیه 44) واژه تاویل از اول به معنای بازگردان است. در حقیقت کسی که تاویل رویا می کند، آن ظاهر را به حقیقت آن باز می گرداند، چنان که راسخون در علم متشابهات را به محکمات و ام الکتاب باز می گردند و حقیقت را آشکار می سازند.  امین الاسلام طبرسی می نویسد: اين واژه در اصل به مفهوم باز گرداندن چيزى به معناى نهانى آن است و هر كار يا سخن و يا خوابى كه به هدف نهايى برسد، به آن تأويل مى‏گويند.(مجمع البیان، ذیل آیه 6 سوره یوسف)
3. علم تاویل: قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الأَحْلاَمِ بِعَالِمِينَ؛ گفتند: «خوابهايى است پريشان و دسته دسته، و ما به تاویل و تعبير خوابهاى آشفته دانا نيستيم.»(یوسف، آیه 44) در این آیه سخن از علم تاویل احلام است. پس باید آن را دانشی دانست که زمینه تاویل را فراهم می آورد.
4. صدق: لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ؛ حقّاً خدا رؤياى پيامبر خود را صادق و راست کرد. (فتح، آیه 27) واژه صدق در برابر کذب به معنای راست در برابر دروغ است. از همین جا اصطلاح رویای صادق و رویای کاذب مطرح شده است. البته مراد از صدق در این آیه تحقق بخشیدن خارجی دیده ها در رویا در عالم واقع و خارج است چنان که ادامه آیه بر آن دلالت دارد و در ترجمه ها نیز به معنای تحقق بخشیدن آمده است. پس صدق الهی نسبت به رویا به معنای تحقق بخشیدن آن و وقوع خارجی رویا است.
5. تصدیق: قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ بدرستى كه آن خواب را راست كردى. همانا ما نيكوكاران را چنين پاداش مى‏دهيم.(صافات، آیه 105) تصدیق از واژه صدق در برابر تکذیب است. تصدیق به معنایی صادق و راست دانستن سخن یا کاری است؛ چنان که تکذیب به معنای دروغ دانستن آن است. پیامبران هماره یک دیگر را تصدیق می کردند و هر کتابی از آن تصدیق کتاب دیگر بوده است.(بقره، آیات 41 و 89 و 91 و 97 و 101 و آیات بسیار دیگر) تصدیق به معنای تحقق بخشیدن و عمل بر اساس مفاد و محتوای رویا است. این دیگر به معنای تاویل نیست؛
6. فتوا: فتوا از واژه فتی به معنای جوان است. نظر و رای جدید را فتوا می گویند چون از ذهن و قلب شخص جوانه می زند و سخنی تازه و جوان بی پیشینه و سابقه است. در آیات قرآنی تعبیر و تاویل خواب به عنوان فتوا دادن یاد شده است.(یوسف، آیات 43 و 41 و 46) حضرت یوسف(ع) تعبیر خواب به عنوان فتوا یاد کرده و فرموده است: يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِن رَّأْسِهِ قُضِيَ الأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ؛ اى دو رفيق زندانيم، اما يكى از شما به آقاى خود باده مى‏نوشاند، و اما ديگرى به دار آويخته مى‏شود و پرندگان از [مغز] سرش مى‏خورند. امرى كه شما دو تن از من جويا شديد و طلب فتوا کردید، تحقق يافت.(یوسف، آیه 41)
7. نباء و انباء: وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَاْ أُنَبِّئُكُم بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ ؛ و آن كس از آن دو [زندانى‏] كه نجات يافته و پس از چندى [يوسف را] به خاطر آورده بود گفت: «مرا به [زندان‏] بفرستيد تا شما را از تعبير آن خبر دهم.» (یوسف، آیه 46) در حقیقت دیده ها در خواب به عنوان خبری عظیم است که باید عناصر اصلی آن با تاویل و بازگردان به اصول آن معلوم و دانسته شود.
8. اضغاث الاحلام: قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الأَحْلاَمِ بِعَالِمِينَ؛ گفتند: «خوابهايى است پريشان و دسته دسته، و ما به تاویل و تعبير خوابهاى آشفته دانا نيستيم.»(یوسف، آیه 44) به نظر می رسد که خواب ها دارای انواعی است که از جمله آن ها خوابهای اضغاث است. ضغث در لغت دسته ای مخلوط از گیاه سبز و خشک است. از همین رو، به سخن صادق و کاذب، راست و دروغ و نیز بیهوده ، ضغث می گویند. پس خواب های اضغاث می تواند شامل خواب ها و رویاهایی باشد که مخلوط از صدق و کذب باشد یا مخلوطی از امور باشد که نتوان از هم  تفکیک کرد. به نظر می رسد معنای دوم درست باشد؛ زیرا رویا در هر حال صادق است و انسان چیزی را در رویا می بیند ولی ممکن است بیرون از نظم منطقی باشد که برای هر کسی قابل تفکیک و سپس تاویل و تعبیر نباشد.

از آن چه بیان شده می توان نتیجه گرفت:

1. خواب و رویا، دیدن حقایقی صادق در هنگام خواب است و ما چیزی به نام خواب دروغ و رویای کاذب نداریم؛
2. خواب ها به دو دسته: الف: الاحلام: دارای آثار ظاهری در بدن ؛ ب: الرویا و خواب دیدن بدون آثار ظاهری در بدن تقسیم می شود؛
3. خواب های احلامی را می توان تاویل و تعبیر کرد و ظاهر را به باطنی بازگرداند و از ظاهر عبور داد. پس نباید به ظاهر این دسته از خوابها بسنده کرد؛ چنان که حضرت یوسف(ع) خواب شاه مصر را تاویل و تعبیر کرد؛
4. خواب های رویایی را نیز می توان تاویل کرد و از ظاهر آن عبور کرد؛ چنان که حضرت یوسف(ع) تاویل کرد و سجده ستارگان و خورشید و ماه را به سجده برادران و پدر و مادر تاویل نمود؛(یوسف، آیات 4 و 100)
5. خواب های رویایی قابل تحقق خارجی و صدق یابی است؛(فتح، آیه 27)
6. خواب های رویایی را می توان تصدیق کرد و بر اساس ظاهر آن عمل کرد؛ چنان که حضرت ابراهیم (ع) بر اساس ظاهر آن عمل کرد؛ زیرا رویت است.(صافات، آیه 105)
7. خواب های پیامبران ، حقایقی است که خداوند در خواب به آنان نشان می دهد.(اسراء، آیه 60)