حسن عقلي، به افعالي گفته مي شود كه عقل عملي بطور مستقل انجام دادنش را مي پسندد و انسان بطور فطري به آن گرايش دارد؛ از مصاديق حسن عقلي مي توان به عدالت اشاره كرد.(موسوعه كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم ج 1 ص 667) برخي هر آن چيزي كه سازگار با طبيعت فطري بشر يا صفت كمالي باشد همچون آگاهي و دانش را درگستره معنايي حسن عقلي مي دانند. (مصطلحات علم الكلام الاسلامي ج 1ص 482)
قرآن مواردي را به عنوان حسن عقلي برشمرده و در آيات چندي با مخاطب قراردادن عقل و فطرت انسان يادآور مي شود كه اگر انسان برفطرت و عقل سالم باشد به آساني اين حقيقت را درك كرده و متمايل به آن عمل مي كند. از مواردي كه قرآن به عنوان مصاديق حسن عقلي ياد مي كند آزادي به معناي حقوقي آن است.
به اين معنا كه انسان بطور فطري و طبيعي دوست دارد كه برده و نوكر ديگري نباشد و از اين نظر آزاد باشد. از اين رو استقلال و آزادگي را مي پسندد و بردگي و بندگي و وابستگي را ناخوش مي دارد. در قرآن براي بيان ارزش ذاتي بعضي از چيزها به اين مثال توجه مي دهد كه انسان بطور فطري دوست ندارد كه برده ديگري باشد و نتواند خود مستقلاً تصميم بگيرد و به تصميمات خود عمل كند. آنگاه ادامه مي دهد كه آيا ميان برده و آزاد تفاوتي نيست؟
بي گمان فطرت آدمي از بردگي بيزار است بنابراين قرآن با توجه دادن به اين گرايش فطري و ذاتي انسان از او مي خواهد كه از بردگي و بندگي ديگران خود را رها ساخته و پذيرش ولايت الهي و بندگي او به آزادگي و استقلال واقعي دست يابد. (نحل آيه 75)
احسان در برابر احسان
درآيه 60 سوره الرحمان با مخاطب قرار دادن عقل بشري از او مي خواهد كه در برابر احسان و نيكي خداوند رفتار و منش درستي در پيش گيرد و مي فرمايد:هل جزاء الاحسان الا الاحسان؛ پاداش نيكي جز نيكي نيست؛ بنابر اين با توجه دادن به حسن عقلي احسان به انسان مي فرمايد كه انسان ها با توجه به اين اصل عقلي بايد پاسخ درستي به احسان خداوند دهند و به جاي تمرد و طغيان، بندگي خداوند را پيشه خود كنند.
درموردي ديگر به حسن عقلي اداي امانت اشاره مي كند و مي فرمايد كه از آن جايي كه اداي امانت و بازگرداندن آن به صاحبش امري پسنديده درنگاه عقل انساني است، بر همگان است كه اداي امانت كرده و امانتي را كه خداوند به ايشان سپرده بر پايه اين قانون و قاعده عقلي برگردانند. (نساء آيه 58)
برتري معبود حقيقي و بديهي بودن آن در نزد عقل انساني نسبت به ديگر معبودان (نمل آيه 59) و برتري نور بر ظلمت و روشنايي بر تاريكي (انعام آيه 122 و رعد آيه 16) ارزش ذاتي حيات و زندگي در برابر مرگ و فنا (انعام آيه 122) بديهي بودن برتري خالق و آفريدگار بر غير خالق (نحل آيه 17 و 64) نيكويي و برتري قدرت و دارايي بر ناتواني و بينوايي (نحل آيه 75) ارزش ذاتي قضاوت و داوري عادلانه بر قضاوت ظالمانه (نساء آيه 58) تقدم و ارزش ذاتي علم در مقابل جهل (انعام آيه 50) بينايي بركوري و در حقيقت داراي هايي كمالي در برابر نقص و فقدان آن (همان و هود آيه 24) پيروي از هدايت يافتگان و به مقصد رسيدگان (يونس آيه 35) رهايي از چند سروري و داشتن يك صاحب اختيار به جاي چند نفر كه هر كدام دستور و فرمان جداگانه مي دهند (يوسف آيه 39 و زمر آيه 29) و برتري حركت در راه راست (نحل آيه 76 و ملك آيه 22) و دعوت به عدالت (نحل آيه 76) از موارد ديگري است كه قرآن با توجه به حكم حسن عقلي بودن آن مردم را به قضاوت و داوري مي خواندو از ايشان مي خواهد كه دست كم به حكم عقل عملي كرده و به آنچه عقل عملي، حسن مي داند و مي پسندد عمل كرده و از آنچه ناپسند مي شمارد پرهيز كنند.
