حسادت اخلاقي است كه از سوي همگان زشت و ناپسند شمرده مي شود؛ و حتي كساني كه خود هرازگاهي دچار اين حالت مي شوند حسادت ديگري به خود يا ديگران را ناپسند و دور از اصول اخلاقي مي شمارند.
اين حالت در برخي به شكل حال و در ديگري به شكل مقام ظاهر مي شود. به اين معنا كه برخي از انسان ها در يك فرآيند زماني به علت عدم چيرگي بر نفس اماره خويش به بيماري حسادت دچار مي شوند و توان مقابله روحي و رواني با آن را ندارند و اين حالت در آنان مقيم مي شود عده اي ديگر هم به جهاتي ممكن است دچار حسادت شوند اما مهار و كنترل نفس اماره موجب مي شود تا به شكل بيماري و مقام در آنان در نيايد.
حسادت كه به معناي آرزوي زوال نعمتي در ديگري است در حوزه روان شناسي اجتماعي واكنش هاي بسيار خطرناكي به همراه دارد. به گونه اي كه مي توان گفت خاستگاه بسياري از نابهنجاري هاي رفتار فردي و جمعي مي تواند حسادت به شكل حال و يا مقام باشد. به اين معنا كه حسادت در حوزه اخلاقيات موجب مي شود تا شخص از درون دچار افسردگي و حقارت و خشم و مانند آن شود و از اين كه نعمتي را در ديگري مي يابد ناخشنود شود و اين مسئله در روحيات وي تأثير سوء و زشت بگذارد؛ به يقين بازتاب ها، كنش ها و واكنش هاي حسود در حوزه عمل اجتماعي سخت تر و زشت تر مي باشد و آثار آن در كاهش ضريب امنيت اجتماعي خود را نشان مي دهد. كنش هاي خطرناك و واكنش ها و رفتارهاي خطرساز چون آدم ربايي، اهانت، تهمت، تخريب، قتل و نابهنجاري هاي ديگر ريشه در حسادت دارداز اين رو بازخواني حسادت در آموزه هاي قرآني و توجه به تحليل قرآن در حوزه روان شناسي اجتماعي، مي تواند براي فهم مشكل و سازوكارهاي رهايي از آن مفيد و سازنده باشد در اين نوشتار كه در دو قسمت تقديم خوانندگان عزيز مي شود كوشش بر آن است تا تحليل قرآن نسبت به مسئله حسادت و بازتابهاي آن در حوزه عمل اجتماعي و روان شناسي اجتماعي و نيز زمينه هاي بروز و ظهور حسادت از نگاه قرآن مورد بررسي و كنكاش قرارگيرد كه با هم قسمت نخست آن را از نظر مي گذرانيم.
حسادت، خاستگاه نابهنجاري هاي اجتماعي
حسادت مي تواند در حوزه اخلاق فردي و اجتماعي بازتاب ها و واكنش هاي متضاد و خطرسازي را بيافريند. قرآن به صراحت در جاهاي مختلف به اين مسئله توجه داده و با بيان مصاديق عيني و تأثيرات مخرب و زيانبار آن كوشيده تا شخص را براي رهايي از اين رذيلت اخلاقي و نابهنجاري زشت به تلاش و تكاپو وادارد.
در تحليل قرآني به خطرساز بودن حسادت نسبت به آدمي اشاره مستقيمي شده است. در آيه1 و 5سوره فلق، حسد را يكي از خطرهاي تهديدكننده آدمي مي شمارد و پناه جويي به خدا را براي محافظت از آن مطرح مي سازد و مي فرمايد: قل اعوذ برب الفلق… و من شر حاسد اذا حسد.
اين آيه خطر حسادت را در هنگام اقدام عملي حسود، شديدتر ارزيابي مي كند؛ زيرا هنگامي كه شخص، حسادت را به عنوان يك واكنش رواني و روحي در خود پديد مي آورد تنها آرزوي زوال نعمتي از ديگري را دارد ولي هرگاه از اين فراتر رود و خود مستقيم بكوشد تا نعمتي را از شخص زايل كند و يا از ميان بردارد در اين هنگام است كه رفتارهاي خطرساز و نابهنجاري هاي رفتاري را بروز مي دهد.
حسادت تا زماني كه روحي و رواني است تنها به شخص حسود آسيب مي رساند و او را دچار افسردگي و خودباختگي و حقارت و بي اعتمادي به خود مي كند و به گونه اي نهان و مخفي است اما زماني كه وي را تحت كنترل و مهار خويش در آورد، به شكل نابهنجاري هاي رفتاري و و اكنش هاي عملي و اقدامات عيني بروز و ظهور مي كند كه در اين حالت بسيار خطرناك مي شود.
پيچيدگي مسأله حسادت
مشكلي كه در مساله حسادت وجود دارد اين است كه رفتارها و نابهنجار ي هاي شخص قابل شناسايي و رويت است ولي انگيزه هاي آن مخفي مي باشد. اشخاصي كه در معرض حسادت عملي قرار مي گيرند و يا ناظر اقدامات عملي حسود هستند نمي توانند تحليل درستي از علل و انگيزه هاي رفتارهاي نابهنجار و خطرساز شخص داشته باشند به ويژه آن كه شخص حسود در بسياري از مواقع به جهت آن كه حسادت را امري زشت و ناپسند مي شمارد و يا جامعه را نسبت به آن سخت و تند مي يابد رفتارهاي خويش را توجيه و انگيزه ها و علل ديگري را براي رفتارهاي نابهنجار و خطرساز خويش برمي شمارد. به اين معنا كه هرگز به طور مستقيم به علت رفتار نابهنجار و خطرساز خويش اشاره نمي كند و آن را توجيه كرده و علل و انگيزه هاي واهي ديگري را برمي شمارد. از اين روست كه مخفي و نهان بودن حسادت حسودان مساله را پيچيده و توان تحليل درست و بازسازي رفتاري را از ديگران مي گيرد.
ويژه بودن حسادت
قرآن حسادت را ازشرها و امور زشت و نابهنجاري مي شمارد كه از نظري، خاص و ويژه است و از بدي ها و زشتي هاي ديگر به جهاتي مهم تر و قابل درنگ تر است. شايد يكي از علل ويژه بودن اين شر و زشتي، ويژگي مخفي بودن آن است كه امكان تحليل و داوري و بازپروري را از مربيان و جوامع مي گيرد. (فلق آيات 1 و2 و 5)
قرآن در تحليل خويش به ابعاد هنجاري آن بيش تر توجه مي دهد و آيات بسياري به اين مساله اختصاص دارد.
زيرا ابعاد هنجاري و رفتاري آن نه تنها شخص را دچار خطر مي سازد. بلكه ديگري و حتي جوامع را تهديد مي-كند.
پنهان بودن علل رفتارهاي نابهنجار برخاسته از حسادت، اين امر را تشديد مي كند و توان مقابله را از شخص و يا ديگري مي گيرد و امكان بازسازي را از ميان مي برد. از اين رو قرآن حسادت را از صفات نكوهيده و زشتي بر مي شمارد و از همگان مي خواهد تا خود را از اين حالت و يا صفت رهايي بخشند.
بسيار ديده شده است كه زن و مردي نسبت به نعمت و خيري در دست ديگري واكنش هاي منفي در گفتار و عمل خود نشان مي دهند. حسودان بيش تر واكنش خود را به شكل آرزو مطرح مي سازند و مي گويند اي كاش ما هم از فلان نعمت برخوردار بوديم و اگر ما اين نعمت را داشتيم چه ها كه نمي كرديم. قرآن با اشاره به مساله مشيت و اراده و تقسيم نعمت ها در ميان بندگان و آفريدگان به اين دسته از انسان ها هشدار مي دهد كه چنين آرزويي را نكنند و بدانند كه براي هر كسي نصيبي از روزي و نعمت است كه از آن برخوردار مي باشند.
بنابر اين آرزوي نعمتي كه در دست ديگري است امري نادرست و نكوهيده است و نمي بايست از سوي كسي طرح شود. (نساء آيه 32)
تاكيد قرآن در سوره فلق براي پناه جويي به خدا به جهت در امان ماندن از شر حسود به ويژه در زماني كه اقدام عملي براي به دست آوردن و يا زوال نعمت مي كند خود بيانگر آن است كه از نظر قرآن و تحليل آن تا چه اندازه حسادت به ويژه به شكل عملي آن زشت و حتي خطرساز است.
درآيه 54 سوره نساء نيز از مردمان مي خواهد كه نسبت به عطا و فضل الهي به ديگران حسادت را پيشه خويش نكنند و از حسدورزي نسبت به ديگري خودداري ورزند كه امري ناپسند است.
درحقيقت استعاذه جويي به خدا و لزوم پناه بردن به خدا از شر حسودان كه حكم و دستوري الهي است خود بيانگر آن است كه اين حالت تا چه اندازه ناپسند و دور از اخلاقيات آدمي و صفات پسنديده انساني است. (فلق آيات 1 و 5)
در تحليل قرآني، حسودان بدترين مخلوقات و آفريده هاي خداوندي هستند. به ويژه كساني كه حسادت در ايشان به شكل مقام و صفت درآمده و درشكل اقدام عملي بروز و ظهور مي يابد.
از اين رو از مردمان خواسته شده كه از چنين موجودات و افرادي كه شرارت حسادت جزو ذات و صفت دوم ايشان شده است به خدا پناه برند كه رفتارهاي زشت آنان را جز خداوند نمي تواند دفع كند.بخاطر نهان بودن شر حسادت است كه خداوند به پيامبر (ص) دستور مي دهد كه براي رهايي از آسيب ها و خطرهاي آن به خدا پناه برد كه تنها او عالم به دل ها و اسرار مردمان است و مي تواند شر ايشان را به خودشان بازگرداند.
حسودان مارهاي در آستين
در حقيقت كساني كه حسادت مي ورزند به جهت مخفي بودن كينه و عداوت ايشان همانند ابليس، خطرناك و غير قابل پيش بيني هستند و به انسان از پشت خنجر مي زنند. از پيش رو دوست و از پس رو دشمنان غدار و مارهاي در آستين هستند كه هراز گاهي كه فرصت بيابند نيش خويش را مي زنند و آسيب هاي خطرناك بر آدمي وارد مي سازند.
زشتي حسادت تابدان جا است كه خشم خداوند را برمي انگيزد و به كساني كه كفر و ناسپاسي شان برخاسته از حسادت است هشدار مي دهد كه از ايشان بسيار خشمگين است و به شدت آنان را به خاطر آن كه تنها به جهت حسادت، كفر پيشه كردند عذاب مي كند.(بقره آيه 90)
حسادت، خاستگاه كفر و ناسپاسي به اين معنا كه خاستگاه كفر و ناسپاسي نسبت به خدا و حتي كساني كه به آنان محبت مي ورزند مي تواند حسادت باشد و شخص تنها به اين جهت حاضر به پذيرش حق و اسلام و ايمان و شكر نيست كه نسبت به شخصي كه وي را به اين امور دعوت مي كند حسادت مي ورزد. از اين رو كفر برخاسته از حسادت كه تنها انگيزه روحي و رواني دارد از نظر قرآن بدتر و زننده تر است و مي بايست شخص را عذابي سخت كرد.
اشخاصي كه تنها از روي حسادت كفر مي ورزند و حاضر به پذيرش حق نمي باشند افرادي بسيار زشتكار هستند؛ زيرا از حق و حقيقت تنها به خاطر تمايلات نفساني دست مي شويند. از اين رو خشم الهي را نسبت به خود برمي انگيزند كه عامل و علتي سخيف ايشان را به اين سو كشانده است.
حسادت مشركان عصر بعثت نسبت به مومنان موجب شده بود كه ايشان دست از ايمان بردارند و راه گمراهي را درپيش بگيرند.
البته قرآن توضيح مي دهد كه جهل و ناداني مشركان به نقش مشيت الهي، عامل اصلي حسادت آنان نسبت به مومنان بوده است. زيرا آنان به جهت ناداني نسبت به قدرت الهي و نيز تقسيم نعمت در ميان بندگان بر پايه علم و حكمت، گمان هاي ناروايي نسبت به مومنان كرده و بر اساس اين تحليل نادرست به مؤمنان حسادت ورزيده و حتي در شكل اقدام عملي آن را بروز مي دادند. (بقره آيه 105)
ناآگاهي از نقش مثبت الهي، عامل ايجاد حسادت
از نظر قرآن ناآگاهي و ناداني نسبت به نقش مشيت و اراده الهي، عامل مهمي براي ايجاد حسادت در بسياري از مردمان حتي در امور ديني مي باشد. از اين رو حسادت و بدخواهي منافقان در حق پيامبر(ص) و يا مؤمنان و رفتارهاي زشت آنها را به جهل و ناداني آنان نسبت مي دهد. (نساء آيه 88 و 89 و نيز توبه آيه 73 و 74)
در مسئله يهوديان و علت عدم پذيرش اسلام از سوي ايشان نيز خداوند همين مسئله را مطرح مي سازد و بيان مي كند كه چگونه جهل و ناداني و خود بزرگ بيني ايشان موجب شده تا نسبت به پيامبر(ص) حسادت ورزند و به او ايمان نياورند. يهوديان كه آرزو داشتند آخرين پيامبر از نسل آنها باشد به مدينه كوچ و در آنجا ساكن شده بودند و سده ها به اين آرزو بودند تا از نسل ايشان آخرين پيامبر ظهور كند ولي وقتي اين پيامبر از نسل اسماعيل برادر اسحاق ظهور و اعلام رسالت و نزول جبرئيل و قرآن كرد حسادت ايشان نسبت به پيامبر(ص) برانگيخته شد. (بقره آيه 90 و نساء آيات 51 و 54 و نيز نگاه كنيد الميزان ج4 ص 376 و مجمع البيان ج 3 و 4 جزء 5 ص 39)
علت كفر يهوديان
قرآن در تحليل خويش از علت كفر يهوديان به اين نكته اشاره مي كند كه همسويي يهوديان با كافران و حتي تأييد عقايد باطل مشركان و كافران از سوي ايشان ريشه در حسادت آنان نسبت به پيامبر(ص) دارد. (نساء آيه 51 و 54) در حقيقت يهوديان از اين كه خداوند به پيامبري از نسل اسماعيل تفضل كرده است و وي از سوي خداوند برگزيده شده حسادت ورزيده و به دشمني با او و دوستي با دشمنان خود و پيامبر اقدام كردند.(همان)
اين در حالي است كه در تحليل قرآني مقامات اعطا شده به پيامبر(ص) از تفضل و مشيت الهي است و خداوند هر كه را خواست بزرگ دارد و ملك و مال دهد و هر كه را خواهد خوار و ذليل كند: تعز من تشاء و تذل من تشاء بيدك الخير.
بخل، محصول حسادت
از ديگر نابهنجاري هاي اجتماعي كه خاستگاه آن از نظر قرآن، حسادت است مي توان به نابهنجاري بخل اشاره كرد. خداوند در آيات 51 و 53 و 54 سوره نساء با اشاره به بخل يهوديان، ريشه آن را حسادت آنان برمي شمارد و تبيين مي كند كه چگونه حسادت مي تواند به اشكال مختلفي چون بخل در عمل انساني بروز و ظهور كند و نابهنجاري ها را در جامعه گسترش داده و دامن زند.
قرآن اين گروه افراد را به جهت رفتارهاي نادرستشان سرزنش مي كند و از ايشان مي خواهد كه دست از حسادت بردارند و هشدار مي دهد كه ادامه اين روند مي تواند موجبات محروميت آنان از فضل الهي و حتي محروم شدن از كمك ها و امدادهاي الهي را فراهم كند.(نساء آيات 51 تا 54)
دو نمونه از حسادت در قرآن
از نابهنجاري هاي اجتماعي كه خاستگاه آن حسادت است مي توان به رفتارهاي خطرسازي چون قتل از سوي حسود اشاره كرد. بسياري از كساني كه دچار بيماري مزمن و سخت درمان حسادت مي شوند به جهت آن كه آن را در درون خويش مخفي و نهان مي سازند و به عقده تبديل مي شود نمي توانند خود را مديريت و كنترل نمايند و از اين رو گاه حتي دست به قتل كساني مي زنند كه نسبت به آنان حسادت مي ورزند.
قرآن با بيان دو داستان، رفتارهاي خطرساز قابيل فرزند آدم و برادران يوسف(ع) را به حسادت نسبت مي دهد. كينه و حسادت مخفي و نهان اين دو گروه هر چند كه در ظاهر خاستگاه هاي مختلفي دارد ولي ريشه آن احساس برتري و مورد عنايت قرار گرفتن است. كه البته در يكي تحليل واقع بينانه و از روي واقعيت بوده و در گروه دوم تحليل نادرست براساس سوءتفاهم مي باشد ولي در هر حال موجب آن شد كه رفتارهاي خطرسازي را در پيش گيرند.
حسادت قابيل از آن رو بود كه قرباني وي به جهت عدم اخلاص در عمل پذيرفته نمي شود و وي كه خود را سزاوارتر و لايق تر مي شمارد و از نظر خود قرباني ارجمندتري را انجام داده ولي پذيرفته نشده نسبت به هابيل كينه مي گيرد و حسادت خويش را به شكل كشتن برادر نشان مي دهد. (مائده آيه 27 تا 30 و نيز تفسير عياشي ج1 ص 312 و نورالثقلين ج1 ص 610)
اظهار محبت و يا تحليل نادرست برادران از رفتار يعقوب نسبت به يوسف و برادران موجب مي شود تا حسادت ايشان به شكل آدم ربايي و مفقود كردن و يا حتي پيشنهاد قتل ظهور و بروز كند. (يوسف آيات 5 تا 8)
حسادت به آشنايان
اصولا حسادت، نسبت به آشنايان و دوستان اتفاق مي افتد و شخص نسبت به كساني كه هيچ گونه ارتباطي با آنان ندارد و در حوزه روابط اجتماعي وي قرار نمي گيرند احساس حسادت نمي كند. بنابراين كساني مورد حسادت شخص قرار مي گيرند كه در حوزه ارتباط و روابط اجتماعي فرد و در محدوده آن قرار دارند. اين ديگران مي توانند ديگران مهمي براي اشخاصي باشند كه با آنان ارتباط دارند. به عنوان نمونه اگر شخصي براي همسر شما مهم تلقي شود و همسر شما وي را به جهاتي بستايد و از او تعريف و تمجيد كند شما نسبت به آن شخص حسادت مي ورزيد؛ زيرا كسي را مي بينيد كه براي همسر شما مهم تلقي مي شود. در بسياري از خانواده ها پدر و مادر، از فرزندان كساني كه مي شناسند مانند برادرزادگان و يا خواهرزادگان تعريف و تمجيد مي كنند و آنان را الگوهاي موفقي در زندگي اجتماعي و يا درسي برمي شمارند. در اين حالت است كه فرزند نسبت به آنان حسادت مي ورزد و رفتارهاي بيرون از هنجارهاي اجتماعي نسبت به آنان از خود بروز مي دهد.
بسيار پيش آمده است كساني كه از سوي پدر و مادر به عنوان اشخاص موفق و خوب ياد شده اند از سوي فرزندان مورد تحقير و اذيت و آزار قرار گرفته اند در حالي كه اشخاص ناظر بيروني در جست وجوي علت اين گونه رفتارهاي نابهنجار وامانده مي شوند؛ زيرا در بسياري از موارد علت ها و زمينه هاي بروز اين گونه رفتارهاي نابهنجار در پس لايه هاي متعدد، ناديده گرفته مي شود؛ اما اگر به دقت به زمينه ها و علل واقعي و نه توجيهي اعمال و رفتار نابهنجار توجه شود دانسته مي شود كه ريشه آن چيزي جز حسادت نيست.
در تحليل قرآني، به اين نكته بارها اشاره شده كه حسادت به جهت مخفي بودن و اين كه همواره در حق آشنايان است بسيار خطرساز و خطرناك و غيرقابل پيش بيني و مهار است. از اين رو تنها راه رهايي به ويژه در اقدام عملي حسود در استعاذه و پناه جويي به خدا است.(فلق)
حسادت هم چنين موجب مي شود تا اشخاص به يك ديگر تهمت بزنند و يا به تخريب يك ديگر بپردازند. حسادت برخي از زنان پيامبر(ص) يكي از علل رفتارهاي نابهنجار ايشان نسبت به زن ديگري بوده به گونه اي كه سوره اي در اين زمينه نازل شده است.
اين ها بخشي از مهم ترين نابهنجاري هاي رفتاري انسان در حوزه عمل اجتماعي است كه خاستگاه و ريشه آن ها حسادت است. اين بدان معنا نيست كه تنها اين بخش از نابهنجاري هاي رفتاري با اين خاستگاه مي باشد. اين امور تنها بخشي از مصاديق عيني و تجربه شده اي است كه در برخي از آيات بدان اشاره شده است و مي توان گفت كه بسياري از رفتارهاي نابهنجار اجتماعي و فردي داراي خاستگاه حسادت مي باشد و بر روان شناسان اجتماعي و اولياي امور تربيتي است كه با بررسي حسادت و بازتاب آن در عمل اجتماعي موارد ديگر را تبيين و تحليل كنند.
