خصوصیات نفس از نظر امام سجاد(ع)
بسم الله الرحمن الرحیم
نفس انسانی دارای ویژگی هایی است که شناخت آن می تواند به خود انسان کمک کند؛ هر چند که خود انسان باید نسبت به نفس خود شناخت شهودی و حضوری داشته باشد، ولی این شناخت به دلایلی کمال نیست؛ بهترین راه شناخت بهره گیری از منابع وحیانی است که سازنده و آفریدگار آن را بیان کرده است. پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) کسانی هستند که این اطلاعات کامل را از سوی آفریدگار و پروردگار انسان، در اختیار بشر قرار داده اند. نویسنده برهمین اساس به سراغ یکی از پیشوایان و امامان(ع) یعنی امام سید الساجدین حضرت امام زین العابدین علی بن الحسین(ع) رفته است تا خصوصیات نفس را در بیانات آن معصوم(ع) تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
قابلیت متناقض نفس انسانی
شاید در میان آفریده های الهی هیچ موجودی به پیچیدگی انسان نباشد؛ چرا که لازمه خلافت الهی انسان، دارا بودن همه چیزهایی است که دیگران دارا هستند تا این گونه بتواند با شناخت نسبت به آفریده های الهی نقش خلافت الهی را به خوبی ایفا نماید؛ زیرا اگر انسان فاقد امری باشد که در دیگران است، نمی تواند به نقشی که به عنوان خلیفه بر عهده او گذاشته شده عمل نماید. از همین روست که انسان به عنوان آینه تمام نمای کل هستی، دارای همه دارایی های دیگر آفریده های الهی و مجموعه از متناقضات است. خداوند در آیه 31 سوره بقره در تبیین ویژگی های انسانی برای پذیرش مسئولیت خلافت الهی به بهره مندی انسان از همه اسمای الهی اشاره می کند و در ادامه همین آیه آمده که این اسماء الهی، همان حقایق و آفریده های الهی هستند؛ زیرا علمی که خداوند تعلیم می دهد، مفاهیم نیست، بلکه دارندگی و جعل حقیقت همانند جعل حقیقت خلافت است. پس انسان ها وقتی دارنده همه اسمای الهی هستند، به معنای آن است که همه دارایی های دیگر آفریده های الهی را دارا هستند تا بتوانند به عنوان خلیفه الهی، به نقش پروردگاری و ربوبیت بپردازند و به عنوان مظهر جامع اسمای الهی هر موجودی را به کمال شایسته و بایسته آنان برسانند.
انسان به سبب همین ویژگی جامعیت کل اسمای الهی، دارای نفسی است که از یک سو از اوج هستی و خداوند بهره مستقیم گرفته و به نفخ و دمیدن روح الهی شرافت یافته(حجر، آیه 29؛ ص، آیه 72؛ سجده، آیه 9) و از سوی دیگر، در بدنی نمو و انشاء و ایجاد شده که پست ترین عنصر هستی یعنی لجن بد بو و منی دورریز است.(حجر، آیه 26؛ مومنون، 14؛ قیامت، آیه 37 و آیات دیگر)
چنین ظرفیتی به انسان این امکان را می دهد تا هر موجودی را درک کرده و بشناسد؛ زیرا دارنده خصوصیات آن هاست و می تواند آنها را به سمت کمال سوق داده و بپروراند؛ زیرا از روح خاص الهی بهره مند است و به شرافت «روحی» رسیده و علم کل الاسماء را به تعلیم الهی داراست.
هواهای نفسانی زیانبار
قابلیت بی پایان نفس انسانی به انسان این امکان را می دهد که هماره از خداوند زیادت بخواهد. این زیادت خواهی در آیات قرآنی حتی به شکل دعا به پیامبر(ص) فرمان داده شده و خداوند به حضرت محمد مصطفی(ص) که برترین موجود هستی و مظهر نخست الهی است، چنین فرمان می دهد: وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا؛ و ای پیامبر! بگو: پروردگارم! علم مرا بیافزا!(طه، آیه 114)
پس انسان دارای نفسی است که پایانی برای خواسته هایش نیست و سیر تکاملی انسان به سمت بی نهایت است؛ چرا که خلیفه الهی است که او بی نهایت است. چنین ظرفیت و امکانی هر چند که بسیار خوب و مناسب است، ولی برای انسان خطرساز نیز است؛ زیرا انسان دارای اراده ای است که او را میان خیر و شر، کفر و شکر، ایمان و کفر و مانند آن قرار می دهد و انتخاب او موجب صعود و هبوط وی می شود.
نفس انسانی دارای هواها و گرایش ها و امیالی است(نجم، آیه 23)، اگر این هواها تحت مدیریت وحی و عقل در نیاید، ممکن است از حالت اعتدال و استواء خارج شده و به سمت فجور به جای تقوا برود.(شمس، آیات 7 تا 10) قوای نفسانی که شامل عقل و غضب و شهوت یعنی سه قوه دافعه و جاذبه و اعتدال کننده است، می تواند به جای اعتدال و استواء به سمت و سویی برود که تفریط و افراط را به دنبال دارد. این گونه است که به جای آن که مظهر تمام اسمای الهی باشد، مظهر برخی از آن ها می شود؛ یعنی در دامن غضب و شهوت می افتد که او را به سوی هبوط می کشاند.
خداوند در آیات قرآنی گزارش می کند که غیر از نفس انسانی که در درون آدمی به سبب عدم بهره مندی از وحی و عقل ممکن است طغیان کند و به عنوان «اعدی عدو؛ دشمن ترین دشمنان» عمل کند، ممکن است تحت تاثیر دشمنی رفتار کند که سوگند خورده تا انسان را گمراه و دچار هبوط و سقوط کند.(ص، آیه 82؛ حجر، آیه 39 و آیات دیگر)
در حقیقت انسان دو دشمن درون و برون دارد که یکی با هواها و امیال بیش از اندازه بیرون از دایره تقوای وحی و عقل و دیگری با وسوسه گری می کوشد تا انسان از دایره اعتدال و استوا خارج شود. این گونه است که گرایش ها و هواهای نفسانی، کمکی برای دشمن بیرونی انسان یعنی ابلیس و شیاطین تحت ولایت او می شود و انسان را به سقوط و هبوط می کشاند و امکان قرار گرفتن در مقام خلافت الهی را از او سلب می کند.
مهم ترین گرایش های زیانبار نفسانی
امام سجاد(ع) بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، مهم ترین گرایش های نفسانی را در دعایی به پیشگاه خداوند مطرح می کند و به خداوند از آن ها شکایت می کند. در صحیفه سجادیه و نیز مفاتیح الجنان دعاهای با عنوان «مناجات خمسه عشر» است که یکی از دعاهای آن مناجات شاکین است. امام (ع) در این دعا از فشارهایی که هواهای نفسانی زیانبار بر انسان وارد می کند به خداوند گلایه و شکایت می برد. ایشان از خداوند شکایت نمی کند بلکه به خداوند شکایت برده و در حقیقت از خداوند می خواهد تا کمک کند تا بتواند از این گرایش های زیانبار نفس در امان بماند.
آن حضرت(ع) پس از آن که خصوصیات و ویژگی های نفس را در گرایش به اموری که موجبات خشم و غضب الهی را فراهم می آورد، به دشمن بیرونی و شیطنت های آن نیز اشاره می کند و می فرماید: اِلهى اَشْكُو اِلَيْكَ عَدُوّاً يُضِلُّنى وَشَيْطاناً يُغْوينى قَدْ مَلاَ بِالْوَسْواسِ صَدْرى وَاَحاطَتْ هَواجِسُهُ بِقَلْبى يُعاضِدُ لِىَ الْهَوى وَيُزَيِّنُ لى حُبَّ الدُّنْيا وَيَحُولُ بَيْنى وَبَيْنَ الطّاعَةِ وَالزُّلْفى؛ خدايا به تو شكايت آورم از دشمنى كه گمراهم كند و شيطانى كه مرا از راه بدر برد سينه ام را پر از وسوسه كرده و تحريكات زهرآگينش قلبم را احاطه كرده به هوا و هواسم كمك كند و دوستى دنيا را پيش چشمم آرايش دهد ميان من و فرمانبردارى و تقرب به درگاهت حائل گردد.
خصوصیات و گرایش های زیانبار نفس چنان که در مناجات شاکین آمده عبارتند از:
- امرکننده به بدی: یکی از مهم ترین گرایش های زیانبار نفس انسانی، گرایش به بدی و زشتی است. نفس انسانی اگر تحت مهار و مدیریت وحی و عقل قرار نگیرد، در فرآیندی به جای آن که گرایش به نیکی و خیر داشته باشد که فطرت انسانی است به شر و بدی گرایش می یابد. این امر تا جایی ادامه می یابد که امور را وارونه درک و فهم می کند و شیطان اعمالش را تزیین می کند تا جایی که نفس انسانی به جای آن که به خیر و نیکی فرمان دهد به شر و بدی فرمان می دهد.(یوسف، آیه 53) امام سجاد(ع) در این باره می فرماید: اِلهى اِلَيْكَ اَشْكُو نَفْساً بِالسُّوَّءِ اَمّارَةً ؛ بارالها به سوى تو شكايت آورم از نفسى كه مرا همواره به بدى وادارد.
- شتابگر به سوی خطا: از دیگر ویژگی های نفس منحرف و تحت حاکمیت غضب و شهوت، آن است که به جای آن که به حق و حقیقت گرایش داشته باشد به سوی خطا و گناه شتاب می گیرد و بی درنگ به سمت کشیده شده و چشم و گوش بسته بدان عمل می کند. چنان گناه و خطا برای شخص شیرین و زیبا می شود که بدان مبادرت ورزیده و شتاب می گیرد. امام سجاد(ع) دراین باره می فرماید: وَاِلىَ الْخَطيئَةِ مُبادِرَةً ؛ و به سوى گناه شتاب دارد. در حالی که نفس طبیعی و فطری که تحت حاکمیت عقل عمل و قوای غضب و شهوت را مهار و مدیریت می کند، هماره به سوی خیر و حسنات سبقت می جوید و سرعت و شتاب می گیرد.
- حریص معصیت: نفسی که از فطرت دور افتاده و تحت حاکمیت غضب و شهوت قرار می گیرد، به جای اطاعت از خدا، گرفتار معصیت می شود و در این میان چنان گرایش شدیدی می یابد که حریص به معصیت می شود و آزمندانه دنبال معصیت می رود. امام سجاد(ع) در این باره می فرماید: وَبِمَعاصيكَ مُولَعَةً؛ و به نافرمانيهايت حريص است.
- متعرض خشم الهی: نفس پاک انسانی از جلال الهی در هراسان است و می کوشد تا خود را از غضب خداوندی حفظ و مصون نگه دارد. از این روست که اهل تقواست؛ اما نفسی که گرفتار هواهای نفسانی شده به جای آن که دنبال محفوظ ماندن از خشم الهی باشد، کاری می کند تا موجبات خشم الهی را فراهم آورد و راهی را می رود که خداوند بر او خشمگین گردد. امام سجاد(ع) در باره این گرایش انحرافی نفس می فرماید: وَلِسَخَطِكَ مُتَعَرِّضَةً؛ و به موجبات خشمت دست درازى كند و می کوشد تا مرا در معرض خشمت قرار دهد.
- راه های هلاک: نفس چنان طغیان گر می شود که آدمی را به جای آن که از راه های هلاک و مرگ دور سازد بدان سمت می کشاند و هل می دهد. این گونه است که انسان را در کناره پرتگاه های می کشاند و در آن جا به حرکت وا می دارد.(توبه، آیه 109) امام سجاد (ع) در نیایش خویش می فرماید: تَسْلُكُ بى مَسالِكَ الْمَهالِكِ وَتَجْعَلُنى عِنْدَكَ اَهْوَنَ هالِكٍ؛ مرا به راههايى كه منجر به هلاكت مى شود مى كشاند و به صورت پست ترين نابودشدگان در می آورد.
- بسیار بیمار و بهانه جو: از دیگر خصوصیات نفس آن است که به بیمارها و علت های بسیاری گرفتار است و هرگز از آن ها رهایی ندارد. انواع و اقسام بیماری روانی و روحی را دچار است و به انواع و اقسام رذایل اخلاقی گرفتار. شاید از همین روست که دنبال بهانه جویی است و برای خودش آسمان و ریسمان می تراشد تا کارش را پیش برد. امام سجاد(ع) دراین باره فرموده است: كَثيرَةَ الْعِلَلِ؛ بيماريهايش بسيار است.
- آرزوهای طولانی : از دیگر ویژگی های نفس منحرف آن است که آرزوهایش را پایانی نیست و هر روز آرزویی دارد و وقتی یکی برآورده شد آرزوی دیگر از آن سر بر می آورد. برآورد کردن آرزوهای نفس همانند آن شور نوشیدن است که تشنگی و عطش را زیاد می کند. از همین روست که بر اساس آیات وحیانی قرآن حضرت(ع) نسبت به این ویژگی و خصوصیت نفس به پیشگاه خداوند گلایه و شکایت می کند و از او یاری می خواهد تا ایشان را از مشکلات نفس و هواهایش در امان نگه دارد. ایشان می فرماید: طَويلَةَ الاْمَلِ؛ و آرزويش دراز است.
- بی تابی در شر و بدی: وقتی مصیبتی به نفس وارد شود اهل جزع است و ناله و شکوایه می کند؛ زیرا اصولا نفس تنها دنبال لذایذ و شهوات است و هرگاه کم و کسری ببیند ناله و فریاد برمی آورد و لجبازی می کند؛ چه رسد که وقتی لذتی را از دست بدهد و شری و بدی به او برسد. در این هنگام بسیار بی تابی می کند؛ چون اهل حلم و صبر و بردباری و شکیبایی نیست. امام سجاد(ع) بر اساس آیه 20 سوره معارج می فرماید: اِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ؛ اگر شرى به او رسد بى تاب شود؛ چراکه خداوند در صفت نفس انسانی می فرماید: إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً.
- بازدارنده از خیر: نفس انسانی سیری ناپذیر است و هر چه بیش تر می نوشد تشنه تر می شود و از همین روست که اهل بخل بوده و اجازه نمی دهد خیری از او به کسی برسد. خداوند در آیه پیش گفته می فرماید: وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً؛ هر گاه به نفس خیری برسد از آن منع می کند. امام سجاد(ع) نیز می فرماید: وَاِنْ مَسَّهَا الْخَيْرُ تَمْنَعُ؛ و اگر خيرى نصيبش گردد؛ منع می کند تا به دیگری چیزی نرسد.
- گرایش به بازی و بیهودگی: از دیگر خصوصیات نفس انسانی گرایش و میل شدید آن به لهو و لعب است. اصولا انسان فراموش می کند که دنیا و زندگی دنیوی برای هدفی بزرگ است، ولی چنان به امور دنیوی مشغول می شود که هدف و حکمت آفرینش و زندگی را فراموش می کند. وقتی انسان به دنیا بدون آخرت بنگرد به این میدان بازی به عنوان میدان نهایی می نگرد و این گونه است که کارهایش بچگانه و کودکانه خواهد بود؛ چرا که زندگی دنیوی بدون توجه به آخرت و غفلت از آن، بازیچه ای کودکانه خواهد بود.(انعام، آیه 32) به هر حال، انسان باید بداند که اگر افسار زندگی اش را به دست نفس بسپارد او به سمت زندگی دنیا می رود و از آخرت غافل می شود و این گونه است که همه زندگی اش لهو و لعب می شود. امام سجاد(ع) دراین باره فرموده است: مَيّالَةً اِلَى اللَّعِبِ وَاللَّهْوِ؛ به اسباب بازى و سرگرميهاى بيهوده بسیار میل و گرایش دارد.
- پر از غفلت و سهو: از دیگر خصوصیات نفس غفلت از آخرت و گرفتار شدن به سهو و اشتباه است. آن حضرت(ع) در این باره فرموده است: مَمْلُوَّةً بِالْغَفْلَةِ وَالسَّهْوِ؛ بسيار متمايل و از بى خبرى و فراموشى انباشته است.
- شتاب در هلاکت و گناه: از دیگر خصوصیاتی که امام سجاد(ع) برای نفس انسانی برمی شمارد و به خداوند از آن شکایت می کند، سرعت گیری نفس به گناه و هلاکت است؛ یعنی کاری می کند که انسان هلاکت بیافتد و راه نجاتی نداشته باشد: تُسْرِعُ بى اِلىَ الْحَوْبَةِ؛ مرا به سوى گناه و هلاکت شتاب دهد.
- تاخیر در توبه: اگر نفس انسانی در شرایطی قرار گیرد که انسان از اشتباه و گناه خود آگاه شود، باز هم دست از انسان بر نمی دارد و اجازه نمی دهد تا توبه کرده و به جاده صلاح و اصلاح بازگردد. از همین روست که با امروز و فردا کردن در توبه او را به هلاکت می افکند. امام سجاد (ع) می فرماید: وَتُسَوِّفُنى بِالتَّوْبَةِ؛ و به نوبت توبه به امروز و فردايم كند و آن را به تاخیر می اندازد.
آن چه بیان شد برخی از مهم ترین ویژگی های نفس انسانی است که باید انسان مواظبت نماید تا گرفتار آن نشود. انسان باید جهت گیری اش به گونه ای باشد تا بتواند از این مشکلات رهایی یابد. اما از آن جایی که کاری بس سخت و دشوار است تنها باید به مدد و یاری و امداد الهی از آن گردنه نفس و هواهای آن گذشت. آن حضرت(ع) درادامه مناجات خویش به مشکلاتی که قلب برای آدمی پدید می آورد اشاره کرده و می فرماید: اِلهى اِلَيْكَ اَشْكُو قَلْباً قاسِياً مَعَ الْوَسْواسِ مُتَقَلِّباً وَبِالرَّيْنِ وَالطَّبْعِ مُتَلَبِّساً وَعَيْناً عَنِ الْبُكاَّءِ مِنْ خَوْفِكَ جامِدَةً وِ اِلى ما تَسُرُّها طامِحَةً؛ خدايا پيش تو شكوه آرم از دلى كه سخت شده و بدست وسوسه ها بگردد و به زنگ (خودبينى ) و خوى زشت پوشيده شده ، و از ديده اى كه به هنگام گريه كردن از خوف تو خشك است ولى براى نگريستن به مناظر خوش آيندش خيره و حريص است.
آن گاه امام سجاد(ع) با توسل به خداوند و امدادهای الهی رهایی و گذشت از گردنه هواهای نفسانی را خواسته و می فرماید: اِلهى لا حَوْلَ لى وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِقُدْرَتِكَ وَلا نَجاةَ لى مِنْ مَكارِهِ الدُّنْيا اِلاّ بِعِصْمَتِكَ فَاَسْئَلُكَ بِبَلاغَةِ حِكْمَتِكَ وَنَفاذِ مَشِيَّتِكَ اَنْ لا تَجْعَلَنى لِغَيْرِ جُوْدِكَ مُتَعَرِّضاً وَلا تُصَيِّرَنى لِلْفِتَنِ غَرَضاً وَكُنْ لى عَلَى الاْعْداَّءِ ناصِراً وَعَلَى الْمَخازى وَالْعُيُوبِ ساتِراً وَمِنَ الْبَلاَّءِ واقِياً وَعَنِ الْمَعاصى عاصِماً بِرَاءْفَتِكَ وَرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ ؛ خدايا جنبش و نيرويى براى من نيست جز به نيروى تو و راه نجاتى از گرفتاريهاى دنيا ندارم جز نگهدارى تو پس از تو مى خواهم به حكمت رسايت و به مشيت جارى و گذرايت كه مرا تنها در معرض جود و بخشش خود درآورى و هدف تيرهاى بلا و آزمايش قرارم ندهى و مرا در پيروزى بر دشمنان يارى كنى و رسوائيها و عيوبم را بپوشانى و از بلا محافظتم كنى و از گناهان نگاهم دارى به مهر و رحمتت اى مهربانترين مهربانان.
