بي گمان زيادروي و كوتاهي كه از آن به افراط و تفريط ياد مي كنند از نظر بيشتري مردم امري ناپسند و زشت است.
از اين رو همواره به ديگران سفارش مي شود كه از زياد روي و كوتاهي كردن در هر كاري پرهيز شود. به نظر مي رسد كه اين سفارش حكم عقلاني باشد. از اين رو در ادبيات فارسي از آن به اعتدال ياد مي شود كه بر گرفته از عدل است. به نظر ايشان كسي كه به عدالت است به دو سوي افراط و تفريط گرايش ندارد. به نظر ايشان عدل به معناي قرار دادن هر چيزي در جاي خود است ، چنان كه به كارگيري هر چيزي براي كار خاص خود مي تواند به مفهوم عدل نزديك باشد.
كسي كه رويه اعتدال نداشته باشد رفتاري صالح نداشته و گرايش به فساد دارد؛ از اين رو پس از هر كار غير معتدلي سخن از فساد در كار مي شود و خواسته عمومي اصلاح كار و به اعتدال رساندن آن است. از اين رو مي توان يك نوع رابطه منطقي ميان اعتدال و اصلاح يافت. به اين معنا كه هر كار معتدلي صالح و درست است و هر كاري غير معتدلي فاسد مي باشد و نيازمند آن است كه اصلاح شود. اصلاحات به معناي بازسازي كاري است كه به جهت فقدان اعتدال به فساد گراييده است.
اعتدال در قرآن
در قرآن براي بيان مفهوم اعتدال از واژه قصد استفاده شده است. البته واژگاني چون وسط و سواء و حنيف نيز به اين معنا به كار رفته است؛ ولي بيشترين كاربرد در مفهوم و اصطلاح پيش گفته را مي توان در واژه قصد و اقتصاد يافت. از اين روست كه در روايات اسلامي به پيروي از قرآن از واژه قصد براي بيان اصطلاح اعتدال استفاده شده است.( نك نهج البلاغه خطبه هاي 94 و 103 و 195 و 222 و نيز نامه هاي 21 و 31 و حكمت 140)
در آموزه هاي قرآن اقتصاد و اعتدال در هر امري پسنده شمرده شده و بسياري از آموزه هاي دستوري قرآن براي ايجاد اعتدال در قواي انساني و مهار و كنترل و هدايت آن به سوي اعتدال وارد شده است. در ارزش و اعتبار اعتدال و ميانه روي همين بس كه راه راست در قرآن به عنوان راه ميانه از آن ياد شده است و در سوره قصص آيه 22 از زبان حضرت موسي (ع) اين آرزو بيان مي شود كه راه ميانه راه درست هدايتي است و از اين رو مي فرمايد: قال عسي ربي ان يهديني سواء السبيل ؛ حضرت موسي گفت شايد پروردگارم مرا به راه ميانه و اعتدال راهنمايي و هدايت كند.
حتي حضرت ابراهيم دين خويش را دين اعتدال و ميانه بر مي شمارد و از آن به حنيف ياد مي كند تا بفهماند كه ميانه روي تا چه اندازه اصالت داشته و مهم مي باشد. خداوند در بيان ويژگي هاي دين ابراهيمي كه از اصالت خاصي برخوردار مي باشد مي فرمايد: ما كان ابراهيم يهوديا و لا نصرانيا و لكن كان حنيفا مسلما و ما كان من المشركين؛ ابراهيم نه يهودي بود و نه نصراني بلكه او بر دين معتدل اسلام بود و از مشركان نيز نبود.(آل عمران آيه 67)
اسلام دین اعتدال
مي دانيم كه دو شريعت كنوني يهودي و مسيحي در دو سوي افراط و تفريط قرار گرفته اند؛ يكي در اوج ظاهرگرايي است و آن ديگري در اوج باطن گرايي ؛ يكي به دنيا و قوانين بسيار پاي بند است و قوانين سخت و بلكه تشديدي بسياري دارد و آن ديگري در بعد قوانين بسيار نرم و آرام به گونه اي كه گويي قوانين ندارد. يكي كاملا زميني است و آن ديگري كاملا اخروي و آسماني. از اين رو بيان مي شود كه دين ابراهيم دين وسط و ميانه اي بوده كه از افراط و تفريط به دور بوده است .
به هر حال دين اسلام كه همان دين ابراهيمي است نيز در تعبير قرآني از اين اعتدال بهره برده است و آموزه هاي آن به دور از هر گونه افراط و تفريطي است. البته در بينش قرآني آموزه هاي تورات و انجيل نيز از چنين خصلت و خصيصه اي برخوردار بوده اند ؛ زيرا چنان كه گفته شد اعتدال شايد اصل عقلايي و امضا و تاييد شده شريعت باشد و هر انساني به طور طبيعي به اعتدال و ميانه روي گرايش دارد مگر آن كه عوامل بيروني موجب دگرگون در گرايش دروني وي شده و وي را از اعتدال بيرون برد. بنابراين آموزه هاي كتب آسماني كه بر پايه فطرت سالم است نيز از اعتدال و ميانه روي بهره مند مي باشد. از اين رو مي توان گفت كه آموزه هاي توراتي و انجيلي نيز از وصف اعتدال برخوردار بوده اند ولي به جهاتي از اين وضعيت بيرون رفته و دگرگونه گشته اند. خداوند در آيه 66 سوره مائده با توجه به اصل فطرت و نزول كتب بر پايه آن بيان مي دارد كه آموزه هاي آن دو كتاب آسماني نيز به دور از افراط و تفريط بوده است و به كساني كه به كتب بي تحريف و تصحيف عمل مي كنند مي توان امت مقتصد و ميانه روي ياد كرد.
امت اسلام امت اعتدال
امت اسلام امتي ميانه و معتدل است. اين اعتدال و ميانه روي را مي توان در بينش ، نگرش و گرايش امت ديد. قوانين آن بر پايه اعتدال است و اخلاق و احكام و آداب و ديگر امور زندگي بر اعتدال بنياد نهاده شده است. از اين رو خداوند از امت اسلام به امت وسط و ميانه ياد مي كند.(بقره آيه 143) و آنان را بهترين امتي مي داند كه در روي زمين ايجاد شده اند. امتي كه اصل اساس آن اعتدال و ميانه روي در همه چيز و همه كار است و از اين رو امت شاهد و نمونه و سر مشق مي باشند.( آل عمران آيه 110)
با توجه به گزارش هاي قرآن و آموزه هاي دستوري قرآن مي توان دريافت كه امت اسلام به معناي امت قرآني و جامعه برتر در حوزه عقيده ورفتار امتي معتدل و ميانه اي هستند. از اين رو ، نه اهل تنزيه محض هستند و نه تشبيه محض . نه اهل زيادروي در امور اقتصادي و سياسي هستند و نه اهل كوتاهي كردن در اين مسايل. در رفتار و گفتار و اقتصاد و خوراك خود اعتدال و ميانه روي را مراعات مي كنند و در اعمال عبادي نيز راه افراط و تفريط را نمي پيمايند. در انفاق و بخشش در راه خدا ميانه روي را اصل قرار مي دهند. نه چنان مي دهند كه خود وابمانند و نه آن چنان مشت فرو بندند كه گرد بخل بر ايشان نشيند. نه اهل اسراف هستند و نه اهل خساست . همواره از خدا مي خواهند كه ايشان را از اسراف و زياده روي در هر كاري حفظ كند و نگه دارد.(آل عمران آيه 147) ؛ زيرا اسراف ( كهف آيه 28 ) و افراط ( مائده آيه 32) را عامل تباهي و فساد و علو و طغيان مي دانند.( يونس آيه 83 و دخان آيه 31) از اين روست كه جز ميانه روي ازخدا نمي خواهند. اعتدال در راه رفتن و ميانه روي در سخن گفتن و پرهيز و دوري از فرياد زدن ( لقمان آيه 19) گام هاي استوار و نرم برداشتن و مانند آن از اموري است كه بيانگر اعتدال ايشان در رفتار و گفتار است. حتي آنان در عبادت راه ميانه مي پيمايند و بر خود سخت نمي گيرند و خود را به رنج نمي افكنند. ( طه آيه 1 تا 3) امام صادق و امام باقر عليمها السلام و الصلاه در باره اين آيه مي فرمايند كه خداوند به جهت به رنج افتادن پيامبر (ص) در نماز گزاري از او خواسته كه چنين نكند و راه اعتدال را در عبادت در پيش گيرد.(تفسير قمي ج 2 ص 57 و نيز الميزان ج 14 ص 125)
به هر حال در آموزه هاي قرآن اعتدال و ميانه روي يك اصل اساسي و ارزشي است و هر گونه افراط و تفريطي در هر كاري نكوهيده و ناپسند است. اين مطلب را از واژه امر كه به معنا و مفهوم هر كاري است مي توان از آيه 147 سوره آل عمران به دست آورد.
