در آیات قرآنی و همچنین نیایشها و ادعیه ماثور، برای هر فعلی آثار وضعی بیان شده است. کار خوب و کار زشت آثاری در زندگی انسان به جا می گذارد که از آن گریزی نیست. مثلا برای صدقه آثار وضعی چون افزایش عمر، دفع بلا، رفع بلا وجلب منفعت و مانند آن بیان شده و یا در صله رحم آثاری چون افزایش عمر و در مقابل قطع رحم از خویش و اهل بیت(ع)کوتاهی عمر و مانند آن ذکر شده است.
امیر مومنان علی (ع)در دعای مشهور به دعای کمیل به دسته بندی کلی گناهان و آثار آن می پردازد ولی مصادیق آن را بیان نمی کند. امام سجاد(ع)در روایتی به تبیین این گناهان و مصادیق آن پرداخته است که نویسنده دراین مطلب به آنها اشاره کرده وتوضیحاتی را درباره برخی از آن بیان نموده است.
گناهان و آثا ر وضعی آن
اعمال انسانی نه تنها در امور جامعه و تاریخ نقش دارد، بلکه تاثیرات مستقیم وغیرمستقیم بر محیط زیست بلکه جهان و حتی هستی نیز به جا می گذارد. خداوند در آیه 96 سوره اعراف به صراحت بیان می کند که چگونه تقوای آدمی موجب بارندگی و برکات آسمانی خواهدشد. از آیات و روایات بسیاری می توان این معنا را به دست آورد که مثلا عدم پرداخت حقوق مالی شرعی و زکات موجب کاهش بارندگی و خشکسالی می شود. به این معنا که هرگناه آدمی همچنان که به عنوان یک حکم تکلیفی موجب خشم الهی و کیفر اخروی است، دارای آثار وضعی در زندگی دنیوی نیز می باشد.
به عنوان مثال پیامبر(ص)درباره تاثیرات گناهان در مرگ و حیات انسان می فرماید:موت الانسان بالذنوب اکثر من موته بالاجل و حیاته بالبر اکثر من حیاته بالعمر؛ مرگ انسا نها در نتیجه گناهان، بیشتر از مرگ آنها در نتیجه فرا رسیدن اجل است و زند هماندن انسا نها در نتیجه نیکی هایشان، بیشتر از زندگی کردنشان به خاطر باقی بودن عمر است. (مکارم الاخلاق، ص 362 )
امیرمومنان علی (ع)نیز می فرماید:اذا ظهرت الجنایات ارتفعت البرکات؛ هرگاه گناهان و جنایات آشکار شوند، برکتها از بین می رود.(غررالحکم، ح 4030 ) اما باید توجه داشت که هر گناهی وضعیتی را موجب می شود که گناهان دیگر آن را پدید نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته تغییر نمی دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند و خدا شنوای داناست.
همچنین در آیه 11 سوره رعد می فرماید:برای آدمی فرشتگانی است که پی درپی، او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند.
در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهدبود. دراین دو آیه به صراحت خداوند به نقش انسان در تغییر احوالات خود و جامعه اشاره می کند و در آیه 41 سوره روم از نقش اعمال آدمی در محیط زیست و جهان سخن به میان می اورد. پس بسیاری از مشکلات و مصیبتهایی که دچار آن هستیم به سبب همین اعمال و رفتار خودمان است. شناخت علل هر مشکل و مصیبتی از این رو لازم است تا بدانیم چرا گرفتار شده ایم و چگونه می توانیم از آن رهایی یابیم.
آثار گناهان
در روایات معتبر به علل و آثار هر کار خوب و بد انسان توجه شده و بارها به انسانها گوشزد می شود که مواظب اعمال و رفتار خودشان باشند. امیرمومنان علی (ع)در دعای مشهور کمیل به دسته بندی کلی گناه می پردازد واز شر آنها به خداوند پناه می برد. امام(ع)گناهان را به نقمت زا، تغییردهنده، نازل کننده بلا، حبس کننده دعا و مانند آن دسته بندی می کند.
آن حضرت و دیگر معصومان(ع)به تفصیل به دسته بندی گناهان پرداخته و آثار هریک را در زندگی دنیایی مردم بیان کرده اند. به عنوان نمونه امام صادق(ع)از امیرمومنان علی (ع)نقل می کند که ایشان فرمود:گناهی که نعم تها را تغییر می دهد، تجاوز به حقوق دیگران است. گناهی که پشیمانی می اورد، قتل است. گناهی که گرفتاری ایجاد می کند، ظلم است. گناهی که آبرو می برد، شرابخواری است. گناهی که جلوی روزی را می گیرد، زناست. گناهی که مرگ را شتاب می بخشد، قطع رابطه با خویشان است. گناهی که مانع اجابت دعا می شود و زندگی را تیره و تار می کند، نافرمانی از پدر و مادر است.(علل الشرایع ، ج 2، ص 584)
امام صادق)ع( در جایی می فرماید: هنگامی که چهار چیز آشکار انجام شود، چهار چیز ظاهر می شود: هنگامی که زنا آشکار شود، زلزله رخ می دهد. هنگامی که ظلم و ستم در حکومت آشکار شود، باران حبس می شود )نازل نمی شود) و هنگامی که قرارداد )ذمه( بین مشرکین و مسلمانان شکسته شود، اهل شرک بر اهل اسلام پیروز می شوند.
امام در دعای کمیل برخی از گناهان را عامل خشکسالی و برخی دیگر را عامل عدم استجابت دعا معرفی می کند. برخی از روایات به جزییات و مصادیق این دسته بند یها اشاره می کند و مشخص می دارد که گناهانی که جلوی استجابت دعا را می گیرد کدام گناهان است؛ یا گناهانی که موجب کوتاهی یا افزایش عمر می شود یا گناهان برکت زد ا، گناهان پشیمانی آفرین، یا نقمت زا کدام هاست. از جمله روایاتی که به این مساله پرداخته، روایتی است که از امام سجاد(ع)نقل شده است. در کتاب شریف معانی الاخبار در صفحه 270 روایتی از امام سجاد(ع)نقل شده که به تبیین مصادیق هر دسته از گناهان می پردازد.
-1 گناهان تغییردهنده نعمت: برخی از گناهان موجب می شوند که نعمتی به نقمت تبدیل شود و انسان نعمتی را از دست بدهد. امام سجاد(ع)در بیان این دسته از گناهان تغییردهنده موجب می شود تا انسان دچار ندامت و پشیمانی شود. البته در بسیاری از موارد پشیمانی سودی ندارد و به این سادگی نمی توان آن را جبران کرد. این گونه نیست که تنها با عذر و پوزش خواهی و اظهار پشیمانی بتوان آن را جبران کرد و وضعیت را به حالت پیشین آن بازگردند. امام سجاد(ع) برخی از مصادیق این دسته از گناهان را این گونه برمی شمارد.
«گناهانی که موجب پشیمانی می شود عبارتند از: کشتن نفسی که خداوند آن را تحریم کرده است. خداوند در داستان قابیل هنگامی که برادرش هابیل را می کشد و از دفن او عاجز و ناتوان می شود، می فرماید: پس، از پشیمانان شد؛ (مائده، آیه 31 )، و ترک صله رحم- در صورتی که قادر بدان باشد- نماز را نخواند تا وقتش بگذرد، ترک وصیت و رد مظالم و ندادن زکات تا زمانی که مرگ فرابرسد و زبان بسته گردد .»
-3 گناهان نقمت آور: «برخی از مصادیق گناهانی که نقمت و گرفتاری را موجب می شود عبارتند از: معصیت کردن انسان خداشناس (ستم کردن شخص از روی آگاهی)، گردنکشی و تجاوز و دست درازی به مردم حقوق ایشان و دست انداختن و مسخره کردن مردم .»
-4 گناهان دفع کننده فیوضات الهی: این گناهان عبارتند از: « اظهار فقر و نداری، در وقت نماز عشاء و نماز صبح خوابیدن، کوچک شمردن نعمتهای الهی و شکایت کردن از خداوند عزیز وجلیل .»
-5 گناهان عصمت زدا: « برخی از گناهان، حرمت و احترام را از شخص می گیرد و موجبات هتک حرمت او را فراهم می اورد و شخص را در جامعه خوار و ذلیل می کند و پرده عصمت و حرمت او را می درد.امام سجاد(ع)مصادیق این دسته از گناهان را اینگونه بیان می کند: شرابخواری، قماربازی، با سخن بیهوده و شوخی کردن مردم را بخنداند، ذکر عیبهای مردم. و با کسانی که عقاید و اعمالشان مشکوک است، نشست و برخاست داشتن .»
6 – موجبات نزول بلا: برخی از مصادیق گناهانی که موجب نزول بلا می شود عبارتند از: یاری نکردن کسی که دادرس می طلبد، کمک نکردن مظلوم و امر به معروف و نهی از منکر را ضایع نمودن .»
7 – موجبات پیروزی دشمنان: برخی از گناهان مردم و جامعه موجب می شود تا دشمنان بر جامعه مسلط شوند و جامعه نتواند در برابر دشمنان مقاومت کند و به پیروزی دست یابد. این گناهان چنانکه امام سجاد(ع)می فرمایند عبارت است از: «آشکارا ظلم نمودن، علنی مرتکب گناه شدن، حرام را حلال شمردن، در برابر نیکان سرکشی کردن و از اشرار و بدان، اطاعت کردن .»
8 – موجبات تعجیل مرگ: بسیاری از مردم به مرگ عادی نمی میرند یعنی مرگهای آنان مرگ اجل مسمی نیست بلکه اجل معلق است. امام صادق(ع)می فرمودند: «نعوذ بالله من الذنوب التی تعجل الفناء و تقرب الاجال و تخلی الدیار و هی قطیعه الرحم و العقوق و ترک البر؛ به خدا پناه می بریم از گناهانی که نابودی را جلو می اندازد و مر گها را نزدیک می کند و سرزمینها را خالی می کند و آنها عبارتند از قطع رحم و عاق والدین و ترک نیکوکاری. آن حضرت همچنین در جایی دیگر می فرماید:مردم، بیشتر از آنکه با عمر خود زندگی کنند، با احسان و نیکوکاری خود زندگی می کنند و بیشتر از آ نکه با اجل خود بمیرند، براثر گناهان خود می میرند. (دعوات الراوندی، ص 291 ، ح 33 )
خداوند در آیات 3 و 4 سوره نوح، عبادت گریزی وبی تقوایی و اطاعت نکردن از پیامبر الهی را موجب مرگ، پیش از رسیدن اجل مسمی معرفی می کند. به این معنا که امور سه گانه ترک عبادت، بی تقوایی و عدم اطاعت از پیامبران می تواند مرگ طبیعی آدمی را پیش اندازد و عمر او را کوتاه کند. بسیاری از مردم به مرگ طبیعی نمی میرند بلکه به سبب گناهانی است که موجب پیش افتادن مرگ ایشان می شود.
امام سجاد(ع)در بیان عوامل و موجبات این مرگهای زودرس می فرماید:گناهانی که موجب تعجیل مرگ می گردند عبارتند از: قطع رحم، قسم ناحق خوردن، سخن دروغ گفتن، زنا کردن، راههای مسلمانان را بستن و به ناحق ادعای رهبری داشتن .»
9 – موجبات نومیدی: برخی از گناهان موجبات نومیدی در انسان می شود و امید را از د لها بیرون می راند و شخص را به یاس و نومیدی مبتلا می کند. این دسته از گناهان عبارتند از: «مأیوس شدن از لطف خداوند، ناامید گشتن از رحمت خدا، به غیر خداوند متعال تکیه کردن و وعده های الهی را دروغ پنداشتن .»
10 – گناهان تیر هساز آسمان: برخی از مصیبتها واقعا به عنوان پدیده های طبیعی بدان نگاه می شود. مثلا زلزله را به عنوان اینکه فعل و انفعالات طبیعی است درنظر می گیریم ولی باید توجه داشت که واقعا اینگونه هست و نیست؛ چرا که این فعل و انقعالات می تواند چنان آرام و آهسته انجام گیرد که زمین زیرپای ما تکان هم نخورد چه رسد که کشت و کشتار کند و خرابی به بار آورد. حضور ریزگردها و غبارها در آسمان کشور و مانند آن را نیز به همین عوامل طبیعی نسبت می دهیم یا جنگ و هجوم نظامی اشغالگران را به مساله نفت و مانند آن ربط می دهیم، ولی باید توجه داشت که همه اینها به شکلی به اعمال گناه آلوده ما ربط دارد. امام سجاد(ع)درباره تیرگی آسمان و گرد و غبار آن می فرماید:گناهانی که آسمان را تیره می سازند (و موجب سلب قدرت تشخیص حق از باطل می گردند) عبارتند از: «جادوگری، پیشگویی، ایمان به ستارگان (بدین معنا که آنها را در سرنوشت انسان مؤثر دانستن)، قضا و قدر الهی را دروغ خواندن و عاق والدین شدن.»
11 – گناهان پرد هدری: برخی از گناهان موجب می شود تا پرد هدری شود. این گناهان موجب نمی شود تا انسان پرد ههای جهالت و نادان یاش را کنار بزند و چشم برزخی و ملکوتی اش را بگشاید، بلکه موجب می شود تا پرده عصمت و حرمت او دریده شود و در جامعه از احترام مناسب بهره مندنشود. امام سجاد(ع)این گناهان را عبارت از امور زیر می داند: « قرض کردن با این نیت که آن را نپردازد، در مخارج زندگی زیاد هروی کردن، بخل ورزیدن در پرداخت مخارج زندگی خانواده و فرزندان و نزدیکان، بداخلاقی، کم طاقتی، بیقراری و تنبلی. و دینداران را خوار دانستن .»
12 – گناهان بازدارنده از اجابت دعا: بسیاری از مردم همواره از اینکه دعایشان مستجاب نمی شود و بی جواب می ماند شکایت دارند؛ اما آنان باید ریشه این مشکل را در خودشان بجویند. امام سجاد(ع)در این باره می فرماید:گناهانی که موجب برگشتن دعا می شود عبارتند از: «نیت بد داشتن، پلیدی، باطن، با برادران دینی دورویی و نفاق داشتن، برادران دینی را با ترک اجابت تصدیق نکردن، و نمازهای واجب را به تأخیر انداختن تا وقتشان بگذرد .»
13 – گناهان بارا ن زدا: باران هر چند که به عنوان یک امر طبیعی دانسته می شود، ولی این هم مانند زلزله ارتباط با اعمال انسانی دارد. خشکسالیها بیش از آ نکه ارتباط به تغییرات آب و هوایی داشته باشد، به گناهان ما بستگی دارد. امام برخی از مصادیق گناهانی که موجب کاهش بارندگی و یا قطع آن می شود را چنین بیان می کند: جور حاکم شرع در قضا و داوری، گواهی دروغ، کتمان شهادت و گواهی، ندادن زکات و قرض و حقوق مالی، قساوت قلب نسبت به اهل فقر و نداری، ظلم در حق یتیم و بیو ه زنان، و راندن سائلو برگرداندنش در شب.
با تشکر فراوان.