رحمت در لغت به معنای نرمی و نرمخویی است که نیکی کردن به مورد رحمت را اقتضا می کند، که گاهی درباره مهربانی و نرم دلی به طور مجرد و گاهی در معنای احسان و نیکی کردن که مجرد از رقت است به کار می رود.
در آیات قرآنی ، هر گاه خداوند با این واژه وصف شود ، چیزی جز احسان مجرد و بدون رقت و رحم دلی نیست. این معنا در قرآن به وسیله واژه روح نیز بیان می شود. بنابراین واژگان روح و رحم گاه در یک معنای نزدیک به هم در قرآن به کار رفته است. با این همه نمی توان از تفاوت های لطیف و نکته ها و طرایف به کارگیری دو واژه گذشت.
بی گمان انسان دوست می دارد تا از احسان و رحمت خاص الهی برخوردار گردد؛ هر چند که رحمت الهی در شکل رحمانیت آن به همه موجودات می رسد و هیچ موجودی بیرون از بهره مندی از رحمت رحمانی الهی نمی باشد؛ زیرا بی رحمت رحمانی هرگز هیچ موجودی آفریده نمی شد و در موجودیت خود باقی نمی ماند. از این رو همگان از کافر و مومن از انسان ها و متمردان و طاغیان و متمردان از هر موجودی دیگر نیز از رحمت رحمانی بهره مند می شوند. اما رحمت رحیمی ، رحمتی اختصاصی است که انسان ها می کوشند تا از آن بهره مند شوند.
البته از آن جایی که رحمت رحمانی نیز مراتب و درجات متعدد و متنوعی دارد، بهره مندی از کف رحمت رحمانی برای همگان امری طبیعی است ولی بهره مندی از سطح آن نیازمند ایجاد شرایط و مقتضیاتی است که نویسنده در این نوشتار کوتاه به زمینه ها و موانع بهره مندی از رحمت رحمانی در سطح و رحمت رحیمی اشاره شده کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
جلوه های از رحمت الهی
بی گمان رحمت الهی ، نخستین تجلی ذات الهی پس از تجلی حیات با لوازمش می باشد؛ زیرا بی جلوه گری رحمت هرگز چیزی آفریده نمی شد. (انعام آیه 12 و فرقان آیه 59 و نبا آیه 37)از این روست که خداوند می فرماید که رحمت الهی بر غضبش سبقت جسته است. سبقت جویی رحمت بر غضب الهی به معنای تحقق بخشی و ایجاد و انشای هر موجودی است. این معنا را می توان از آیه 119 سوره هود به دست آورد که در آن با اشاره به علت خلقت و آفرینش انسان می فرماید که بهره مندی از رحمت الهی است که خداوند انسان را آفریده است. (مجمع البیان ، ج 5 و 6 ، ص 311)
خلقت آسمان و قرار گرفتن آن در بالای سر انسان (الرحمن آیات 1 تا 10) و خلقت زمین و بهره مندی انسان از آن (همان ) در کنار خلقت انسان به ویژه از گل خشک و تبدیل شدن آن به همانند سفالی محکم و استوار (الرحمن آیات 1 تا 14) و نیز خلقت و آفرینش جنیان از شراره های آتش (الرحمن آیات 1 تا 15)همه جلوه های از رحمت رحمانی الهی است؛ زیرا در این آیات همه این امور به رحمت رحمانی الهی نسبت داده شده و همگی خبر برای مبتدای الرحمن می باشد.(التحریر و التنویر ، چ 13 ، ص 232 و 241 و 245)
آیه 5 سوره طه ، حاکمیت و اصالت رحمت الهی در نظام آفرینش را مطرح می کند که خود بیانگر اهمیت و ارزش رحمت در نظام هستی می باشد. علامه طباطبایی در این باره می نویسد: گزینش عنوان رحمان ، هنگام وصف خداوند به فرمانروایی جهان ، بیانگر این معناست که تدبیر جهان بر اساس رحمت الهی انجام می پذیرد.(المیزان ، ج 14 ، ص 121)
همین جلوه گری رحمت الهی پیش از هر نام و اسمی دیگر، موجب شده است که رحمت خداوندی بر غضب و عذاب هلاکی وی مقدم شود ، چنان که آیات 147 سوره انعام ، 49 و 50 سوره حجر و 57 سوره اسراء بر این مطلب تاکید ورزیده است.
رحمت الهی جلوه گری هایی بسیار در هستی به ویژه در زندگی بشر دارد. در این جا به برخی از جلوه های رحمت الهی اشاره می شود.
خداوند در آیه 48 و 50 سوره روم از جلوه های رحمت الهی را احیا و زنده کردن زمین با رویاندن گیاهان و به ثمر نشستن درختان میوه ، اشاره می کند و از مردمان می خواهد تا در این مساله تفکر نمایند و دریابند که چرا می بایست خداوند یکتا و یگانه را بپرسند و از وی یاری جویند و امید به وی داشته باشند.
برافراشتگی آسمان نیز از دیگر جلوه های رحمت عام و گسترده خداوندی است که همه موجودات هستی از آن برخوردار می باشند.(الرحمن ، آیات 1 تا 7)
در همین رابطه می توان به باران و ریزش آب از آسمان و نزول آن (اعراف آیه 57 و فرقان آیه 48 و نمل آیه 63 و شوری آیه 28) و آفرینش چارپایان در جهت بهره مندی انسان (نحل آیه 5 و 7) حفاظت از زمین و امنیت بخشی بدان و جلوگیری از برخورد کرات و سیارات و اجرام دیگر آسمانی با زمین (حج آیه 65) و ایجاد رزق و تقسیم آن بین همه موجودات هستی به ویژه انسان (زخرف آیه 32) و ده ها امر طبیعی و نعمت های عامی که انسان و دیگر موجودات از آن بهره مند می شوند ، به عنوان جلوه های رحمت رحمانی خداوند در هستی اشاره کرد.
افزون بر این برای رحمت رحمانی و نیز رحیمی خداوند در همین دنیا برای انسان می توان جلوه های بسیاری در حوزه تکوین و تشریع یاد کرد که به برخی از آن ها به صورت اجمالی و گذرا اشاره می شود و از توضیح و تبیین آن ها خودداری می گردد؛ زیرا مجموعه جلوه های رحمت رحمانی و رحیمی خداوند در حوزه های تکوینی و تشریعی بیش از آن است که در یک نوشتار کوتاه بشود بدان ها پرداخت. با این همه برای تبیین مطلب جلوه های الهی را به دو شکل رحمت تکوینی و تشریعی در ادامه بحث آورده می شود.
جلوه های از رحمت تکوینی
رحمت تکوینی الهی ، همه امور و موضوعاتی است که انسان در زندگی خود بدان نیازمند است. از این رو می توان به خلقت شب که بستر سکون و آرامش انسان را فراهم می آورد ، به عنوان یکی از جلوه های رحمت تکوینی اشاره کرد. خداوند در آیه 73 سوره قصص می فرماید: و من رحمته جعل لکم اللیل … لتسکنوا فیه.
در همین رابطه حرکت منظم خورشید و ماه (الرحمان آیات 1 تا 5) ، نظم و اتقان آسمان ها و عدم وجود اختلاف در آن ها و هماهنگی میان آن ها(ملک آیه 3) توانایی بیان و یادگیری علوم و دانش ها از راه نطق ، نوشتن ،خط ، قدرت فهم و نیز تفهیم و تفهم ( الرحمن آیات 1 تا 4)حفظ جان مومنان به روش های مختلف (فتح آیه 25 و المیزان ، ج 18 ، ص 288) حرکت کشی ها بر روی آب در رودها و دریاها(اسراء آیه 66 و حج آیه 65) حفاظت زمین ازهرگونه آسیب (حج آیه 65) تسخیر موجودات زمین به دست انسان ( حج آیه 65) باران (اعراف آیه 57 و فرقان آیه 48) و خلقت چارپایان (نحل آیات 5 و 7) و بهره مندی انسان از آن و تسخیر آن ها در راستای تغذیه و حمل و نقل و امور دیگر( همان ) و نیز توانایی انسان به بهره گیری از ابزارها و قانون سنجش و محاسبه و برقراری آن از دیگر(الرحمن آیات 1 تا 7) را می توان در راستای تبیین جلوه های از رحمت رحمانی خداوند در حوزه امور تکوینی بر شمرد که انسان به ویژه از آن برخوردار می شود.
جلوه های رحمت تشریعی
با این همه خداوند به انسان به عنوان خلیفه خویش از قرار گاه زمین توجه خاص و ویژه ای داشته است که به دوشکل رحمت رحمانی و عام و رحمت رحیمی در امور تشریعی جلوه گری در می کند.
خداوند به انسان این توان را بخشیده است تا نسبت به خود و جهان شناختی به دست آورد و به اراده و اختیار خویش کفرو ایمان را برگزیند. هر چند که ایمان و توانایی شناخت و اذعان به آن و تصدیق آن و هم چنین حرکت در مسیر علم و برخورداری از اراده و اختیار و انتخاب در حوزه امور تکوینی قرار می گیرد ولی ناظر به امری تشریعی است. انسان از قابلیت شناختی و ایمان خویش می تواند بهره گیرد و نسبت به قیامت و رستاخیز ایمان یابد.(انعام آیه 154) چنین ایمانی می تواند جلوه ای از رحمت تشریعی خداوند را بر وی بگشاید وشخص به اسلام در آید و از هدایت های خاص و عام پیامبران(دخان آیه 5 و 6) به ویژه پیامبراسلام بهره مند شود.(جاثیه آیه 18 و 20)، تزکیه و طهارت مردمان (نور آیه 21) تعلیمات و تذکرات و پندهای خداوندی (قصص آیه 43 و 46) این ها همه نشانه های از رحمت تکوینی مرتبط به تشریعی خداوند در حق انسان هاست که در این آیه و آیات دیگر بدان توجه داده شده است.
در حقیقت اخراج از ظلمت ها و هدایت به نور از آثار رحمت الهی وجلوه ای جلوه های رحمانیت وی می باشد که در آیه 9 سوره حدید بدان اشاره شده است.
در حوزه تشریعی می توان به آسانی احکام (بقره آیه 173 و 178 و 181 و 182 و نساء آیات 25 و 28 و دیگر آیات )، انعطاف پذیری احکام و تکالیف دینی (بقره آیه 173 و مائده آیه 3 و انعام آیه 145 و نحل آیه 115) اعتدال و میانه روی و قراردادن اسلام درآن (بقره آیه 143) ، امهال و مهلت دهی به جوامع و اجتناب از نابودی مردمان کافر و بی ایمان (انعام آیات 129 تا 133) و مهلت بخشی به اشاعه دهندگان فحشا و منکر و نیز منافقان به منظور توبه و اصلاح خویش (نور آیات 19 و 21 احزاب آیه 24) ، انذار خلق از سوی پیامبران (قصص آیه 46) تشریع حجاب و پوشش مناسب برای زنان (احزاب آیه 59) و تشریع بسیاری از احکام چون تشریع لعان برای اثبات ادعای زنان به وسیله شوهر و دفاع زن از خود با همین روش (نور آیات 6 تا 10) نشریع قبله و تغییر آن از بیت المقدس به سوی کعبه و مسجدالحرام (بقره آیه 143 و 144) تعلیم کتب آسمانی از تورات و انچیل و قرآن (انعام آیه 154 و هود آیه 17 و الرحمن آیات 1 و 2) ، حلیت تجارت سالم همراه با رضایت طرفین بی هیچ گونه سختی و شرایط دشوار(نساء آیه 29) ، حلیت غنایم جنگی ( انفال آیه 69) حمایت از خانواده و اهل و عیال (انبیا آیات 83 و 84 و ص آیات 41 و 43) و نیز حمایت از یتیمان (کهف آیه 82) ، سقوط حد از محاربان مفسد در صورت توبه پیش از دست یابی به ایشان (مائده آیه 33 و 34) و معافیت از جهاد برای افراد ضعیف و بیمار و تهیدست (توبه آیه 91) و مغفرت و توبه(آل عمران آیه 31 و احزاب آیه 5 و آیات دیگر) به عنوان نمونه های از جلوه گری رحمت الهی در زندگی بشر اشاره کرد.
خداوند به اشکال مختلف دیگر در زندگی بشر جلوه های از رحمت رحمانی و رحیمی خویش را به نمایش گذاشته است که می توان به رشد و بالندگی اهل ایمان (نور آیه 21) رفع کینه ها و تزکیه قلب های مومنان از بدخواهی نسبت به یک دیگر(حشر آیه 10) رفع گناه اصلاح وصیت های ناعادلانه میت (بقره آیه 182) ایجاد سرور و شادی حقیقی در جان و دل آدمی (یونس آیه 58 و روم آیه 36) خوشنامی و بلند آوازگی (مریم آیه 50) تبدیل سیئات و بدی ها به خوبی ها به توبه (فرقان آیه 68 و 69) و قصاص به دیه (بقره آیه 178) و تحریم قتل نفس و خودکشی (نساء‌آیه 29) و تحریم قذف و تهمت ناروا به مردان و زنان پاکدامن (نور آیه 4 و 10) اشاره کرد.
زمینه های رحمت
برخی از رحمت های الهی در حوزه های تکوینی و تشریعی از مصادیق رحمت عام و همگانی خداوند است که از آن به رحمت رحمانی تعبیر می شود. اما برای دست یابی به رحمت های خاص که از آن به رحمت رحیمی یاد می شود ، می بایست شرایط و بستری مناسب فراهم آورد. در این جا به برخی از شرایط که در آیات قرآنی بر آن تاکید شده توجه داده می شود.
از مهم ترین و اساسی ترین زمینه های برخوردار از رحمت رحیمی می بایست به ایمان (بقره آیه 218 و نساء‌آیه 29 و ده ها آیه دیگر) و اطاعت از خدا(آل عمران آیه 132 و توبه آیه 71 و حجرات آیه 14) و اطاعت از پیامبر اکرم (ص) (آل عمران آیات31 و 32 و توبه آیه 71 و 117 )اشاره کرد.
خداوند دوری از تجسس در عیوب و کاستی های مومنان (حجرات آیه 12) و بدگمانی نسبت به یک دیگر(همان ) دوری از غیبت و بدگویی در غیاب یک دیگر(همان ) و استغفار و توبه (بقره آیه 199 و نساء آیات 106 و 110 و آیات دیگر) را از جمله عللی بر می شمارد که زمینه و بستر مناسبی برای رحمت رحیمی فراهم می آورد.
ادب و مراعات آن در هر حال به ویژه در ملاقات با پیامبر(ص) و اولیای الهی (حجر آیات 4 و 5) و استماع قرآن (اعراف آیه 204) و اصلاح مفاسد کتمان حقایق آسمانی (بقره آیات 159 و 160) صلح و سازش همراه با رعایت تقوا در محیط خانواده و به ویژه با داشتن چند همسر (نساء‌آیه 129) و اصلح وصیت ناعادلانه از جانب وصی و آشتی بین وارثان (بقره آیه 182) و اصلاح و جبران گذشته از جانب مرتدان (آل عمران آیات 86 و 89) و اصلاح ذات البین (حجرات آیه 10) و استرجاع صابران هنگام مصیبت (بقره آیه 155 و157) و اعتراف به گناهان در پیشگاه احدیت و استغفار و توبه از آن (توبه آیه 102 و آیات دیگر) از دیگر اموری است که به عنوان بستر و زمینه های رحمت رحیمی در آیات قرآنی بر آن تاکید شده است.
اگر بخواهیم همه مواردی که زمینه ساز این مهم است بر شماریم می بایست بیش از ده ها بلکه صدها مورد را بر شمرد که خداوند به صراحت در آیات به عنوان زمینه های رحمت رحیمی بدان اشاره کرده است. دریک کلمه می توان گفت ایمان واقعی و حقیقی و اطاعت محض از آموزه های وحیانی قرآن و سنت بهترین زمینه ساز برای دست یابی به رحمت رحیمی است که در آیات قرآنی بدان اشاره شده است.
موانع رحمت
در این جا به برخی از موانع رحمت رحیمی و حتی رحمت رحمانی اشاره می شود. به این معنا که گاه برخی از مسایل و امور می تواند رحمت رحمانی خداوند را از شخصی سلب کند و وی را دست کم در کف رحمت رحمانی قرار دهد.
برخی از موانعی که در این جا مطرح می شود موانعی است که موجبات از دست رفتن رحمت رحمانی می شود چنان که برخی دیگر موجبات از دست رفتن رحمت رحیمی خداوند است.
خداوند در آیه 226 سوره بقره استمرار ایلا و سوگند بر ترک آمیزش با همسر را مانع بهره مندی از رحمت خاص خداوند بر می شمارد و تاکید می کند که برای دست یابی به رحمت رحیمی می بایست شخص حقوق همسری را به طور کامل رعایت کند و ایلا را مستمر نگرداند.
از دیگر علل و عواملی که موجب می شود تا شخص از رحمت رحمانی و رحیم محروم شود ، اشاعه فحشاء در میان مردمان و مومنان است که آیه 19 و 20 سوره نور آن راعاملی مهم در محرومیت شخص از آن بر می شمارد.
رویگردانی و اعراض شخص از آیات خداوندی و عدم توجه و عمل به آن نیز از دیگر موانع برخورداری شخص از رحمت عام و رحمانی الهی است که آیه 157 بدان تاکید می کند.
انتظار حوادث ناگوار برای مومنان از سوی منافقان و بیماردلان(حدید آیات 13 و 14) انتظار مرگ پیامبر(همان) و بی ایمانی نسبت به خداو پیامبر(اعراف آیه 72) پیروی از شیطان (نور آیه 21) پیروی کورکورانه از نیاکان (اعراف آیات 65 تا 72) شایعه پراکنی (نور آیات11 تا 16) و فساد و تباهی (اعراف آیه 56) و کتمان حق و یا حقایق آسمانی (بقره آیه 159 و 160) و گناه ( بقره آیه 286) از جمله موانعی است که خداوند به آن در این آیات اشاره کرده است.
می توان در یک کلمه گفت که موانع رحمت عام و خاص همان اموری است که باید از آن به کفر ، شرک، نفاق، ظلم ، فسق و فجور یاد کرد.
