وحی در مقام قرب الفرائض

وحی دارای اقسامی است که در آیه 51 سوره شوری بیان شده است؛ زیرا وحی گاهی به طور مستقیم و بی هیچ واسطه ای و گاه دیگر با ارسال فرستاده ای هم چون جبرئیل(ع) و گاه از پس حجابی چون درخت موسی(ع) و گاه در رویا هم چون وحی به ابراهیم (ع) در ذبح فرزند و پیروزی در فتح مکه برای پیامبر(ص) انجام می گیرد. البته حضور واسطه به معنای آن نیست که این واسطه ها استقلالی داشته باشند ، بلکه در این حالت آن واسطه ها در مقام فنای فی الله هستند و در حقیقت همه از مصادیق قرب الفرائض است.

تفاوت دو مقام قرب النوافل و قرب الفرائض

در روایات اسلامی از دو مقام به نام های قرب النوافل و قرب الفرائض سخن به میان آمده است. قرب النوافل مرتبه ای سیر وجودی کمالی انسان است که در آن حرکت انسانی به مقصدی می رسد که خداوند خود عهده دار اعمال انسانی می شود. ابان بن تغلب از ابی جعفر امام باقر(ع) نقل می کند که فرمود: وما يتقرب إلي عبد من عبادي بشئ أحب إلي مما افترضت عليه وإنه ليتقرب إلي بالنافلة حتى أحبه فإذا أحببته كنت إذا سمعه الذي يسمع به وبصره الذي يبصر به ولسانه الذي ينطق به ويده التي يبطش بها، إن دعاني أجبته و إن سألني أعطيته ؛ بنده ای از بندگانم به چیزی محبوب تر از فرائض و واجبات به من تقرب نمی جوید؛ و این که آن بنده هرگاه به سویم با مستحبات و نافله تقرب جوید تا من او را دوست بدارم و محبوبم شود، پس هنگامی که او را محبوب خود قرار دهم در این هنگام شنوایی او می شوم تا بدان بشنود، و بینایی او می شوم تا بدان ببیند و زبانش می شوم تا بدان بگوید و دستش می شوم تا بدان بگیرد. اگر مرا بخواند اجابت کنم و اگر از من چیزی بخواهد عطا کنم. (کافی ، کلینی، ج 2، ص 252؛ بحارالانوار-ط موسسه الوفاء، العلامه المجلسی، ج75، ص155.)

اما انسان می تواند از این نیز فراتر رود و در مقام قرب الفرائض قرار گیرد. در این مقام، خود انسان چون در خدا فانی می شود، خدا به دست انسان کارهایش را انجام می دهد و انسان چون دیگر اراده و مشیتی جز اراده و مشیت الهی ندارد، همانند فرشتگان می شود که هر چه بگویند انجام می دهند و هیچ عصیانی نمی کنند. خداوند در باره فرشتگان می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ كنيد: بر آن [آتش‏] فرشتگانى خشن [و] سختگير [گمارده شده‏] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى‏كنند و آنچه را كه مأمورند انجام مى‏دهند.(تحریم، آیه 6)

البته تنها فرشتگان این گونه نیستند، بلکه افرادی از اهل آسمان و جنبدگان زمینی از انس و جن نیز همانند فرشتگان می شوند ؛ چنان که خداوند درباره این افراد می فرماید: وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مِن دَآبَّةٍ وَالْمَلآئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ ؛ و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين از جنبندگان و فرشتگان است، براى خدا سجده مى‏كنند و تكبّر نمى‏ورزند. از پروردگارشان كه حاكم بر آنهاست مى‏ترسند و آنچه را مأمورند انجام مى‏دهند.(نحل، آیات 49 و 50)

از این آیه به دست می آید کسانی به مقامی از علم و دانایی و خشیت می رسند که در برابر خداوند ترسان هستند و هیچ استکباری نداشته و متواضع و خاشع و خاضع در برابر خداوند هستند. اینان را خداوند در آیاتی از قرآن به عنوان مخلصان و در آیاتی دیگر به عنوان عالمان معرفی کرده و فرموده است: إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء؛ به راستی که جز بندگان عالم خداوند از خداوند کسی دیگر خشیت ندارد.(فاطر، آیه 28)

اینان در آشکار و نهان از خداوند خشیت داشته و حتی پوست بدنشان از خشیت خدا به لرزه در می آید(زمر، آیه 23) و هیچ خطا و گناهی نمی کنند و هر چه خداوند فرموده عمل می کنند و از خداوند ترسان وخائف هستند.(ملک، آیه 12؛ انسان، آیات 5 تا 15)

این گونه است که خداوند برای کارهایش از ایشان به عنوان اسباب استفاده می کند. البته برای خداوند کاری ندارد که بدون اسباب آن ها را انجام دهد ولی مشیت الهی و حکمت خداوندی بر این قرار گرفته تا امور هستی را به اسباب انجام دهد: ابی الله ان تجری الامور الا باسبابها؛ خداوند ابا کرده که امور جز از راه اسباب انجام شود. از این رو، هر گاه کاری را می خواهد انجام دهد اسباب آن را مهیا می کند: إنَّ اللهَ إِذَا أَرَادَ أَمْرًا هَيَّأَ أَسْبَابَهُ(لطايف الإشارات تفسيرالقشيري، القشيري، عبدالکريم، ج‌1، ص628.)

پس خداوند با اسباب کار می کند که شامل همه هستی می شود، اما برخی ها در اسباب مقدم بر دیگری هستند و ابزارهای کارآمد الهی می شوند؛ چنان که چهار فرشته مقرب این گونه هستند. همان چهار فرشته ای که عرش الهی بر دوش ایشان حمل می شود و امور جهان بدان مدیریت و انجام می شود.

وقتی انسانی در مقام قرب به مقام قرب الفرائض راه یافت، در آن زمان آن انسان اسباب خاص الهی می شود؛ زیرا در آن زمان اراده و مشیت این انسان چیزی جز مشیت و اراده الهی نیست. این گونه است که خداوند کنش و واکنش های آن انسان مخلص و اهل خشیت را مورد عنایت قرار داده و آن را کنش و واکنش خود می داند؛ زیرا این شخص فانی فی الله است . از این رو، تاسف و نومید حضرت موسی(ع) را به خود نسبت داده و می فرماید: فَلَمَّا آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ؛ و چون ما را به خشم درآوردند، از آنان انتقام گرفتيم و همه آنان را غرق كرديم.(زخرف، آیه 55)

در قرب فرائض، انسان عین الله و یدالله می شود، در حالی که در قرب نوافل، خدا عین العبد و ید العبد می شود. امام صادق(ع) می فرماید: إن أمير المؤمنين عليه‌السلام قال : أنا علم الله ، وأنا قلب الله الواعي ، ولسان الله الناطق ، وعين الله ، وجنب الله ، وأنا يد الله؛ امیرمومنان امام علی(ع) گفت: من علم الله هستم ، و من قلب آگاه الهی هستم، و من زبان ناطق خدا هستم، و من چشم الهی و جنب الهی و من دست خدا هستم.( التوحید ، للصدوق، ص 164)

پیامبر(ص) درباره مقام فاطمه می فرماید: فاطمة بضعة من فمن اغضبها فقدا غضبنی ؛ فاطمه همه قلب و هستی من است؛ پس کسی او را به غضب آورد مرا به غضب آورده است. (صحیح بخاری باب قول النبی(ص): کتاب بدء الخلق 2/205 و کتاب النکاح باب ذب الرحل عن ابنته 3/177 و مسند احمد 4/328 و صحیح مسلم و کتاب فضائل الصحابة باب فضائل فاطمة

در جایی دیگر می فرماید: نَّ فَاطِمَةَ بَضْعَةٌ مِنِّی‏، مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی، وَ مَنْ غَاظَهَا فَقَدْ غَاظَنِی‏ وَ مَنْ سَرَّهَا فَقَدْ سَرَّنِی؛ فاطمه همه هستی من است پس کسی او را بیازارد مرا آزرده است و هر کسی او را به ناراحت نماید مرا ناراحت کرده و هر کس او را شاد کند مراد شاد کرده است»( ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن على، إعتقادات الإمامیة، ص 105، کنگره شیخ مفید، ایران، چاپ دوم، 1414ق.)

چنین رابطه ای که میان فاطمه(س) و پیامبر(ص) است میان بندگانی که در مقام قرب فرائض هستند با خداوند وجود دارد. از همین روست که خداوند درباره پیامبر(ص) می فرماید: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَـكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَـكِنَّ اللّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ و شما آنان را نكشتيد، بلكه خدا آنان را كُشت. و چون [ريگ به سوى آنان‏] افكندى، تو نيفكندى، بلكه خدا افكند. [آرى، خدا چنين كرد تا كافران را مغلوب كند] و بدين وسيله مؤمنان را به آزمايشى نيكو، بيازمايد. قطعاً خدا شنواى داناست.(انفال، آیه 17)

در این آیه در بیان قرب نوافل و قرب فرائض به هر دو حالت اشاره شده است. گاه خود را دست پیامبر(ص) قرار می دهد وگاه دیگر پیامبر(ص) را دست خود. این گونه است که قتل و رمی را گاه به پیامبر(ص) و گاه به خود نسبت داده می شود؛ زیرا خداوند به دست پیامبر(ص) دشمن را کشت و پیامبر(ص) دست خدا و یدالله شد و گاه دیگر خدا دست پیامبر شد که بدان تیر می اندازد.

امیرمومنان امام علی(ع) نیز وقتي که درِ قلعه خيبر را کَند، فرمود:«مَا قَلَعْتُ بَابَ خَيْبَر بِقُوَّةٍ جَسَدِيَّةٍ وَ لَا حَرَكَةٍ غِذَائِيَّةٍ لَكِنِّي أُيِّدْتُ بِقُوَّةٍ مَلَكُوتِيَّة»؛من به وسيله نيروي بازو یا حرکت و توان مواد غذایی اين را نکَنده‌ام، بلکه موید به نیروی الهی بودم و من با قوّهٴ ملکوتي اين کار را کردم.( الامالی، الشيخ الصدوق، ص514)

هم چنین آمده است : فروي أن أمير المؤمنين (عليه السلام) قال في رسالته إلى سهل بن حنيف (رحمه الله): والله ما قلعت باب خيبر ورميت بها خلف ظهري أربعين ذراعا بقوة جسدية، ولا حركة غذائية، لكني أيدت بقوة ملكوتية، ونفس بنور ربها مضية، وأنا من أحمد كالضوء من الضوء؛ روایت است که امیرمومنان (ع) در نامه اش به سهل بن حنیف (ره) نوشت: به خدا سوگندا در خیبر را نکندم و چهل ذراع (بیست متر) به پشت سر خود نیافکندم با نیروی بدن و حرکت غذا و قوت بازو، بلکه به نیروی ملکوتی و نفسی که با نور پروردگارش روشن و نورانی شده بود، این کار را کردم.( الامالی، الشيخ الصدوق، ص604)

وحی تنها در مقام قرب الفرائض

پس از شناخت تفاوت دو مقام قرب النوافل و قرب الفرائض لازم است نگاهی به انواع وحی به پیامبر(ص) داشته باشیم. بر اساس آیات قرآنی، وحی با توجه به ظرفیت افراد متفاوت است؛ به این معنا که خداوند می تواند وحی مستقیم داشته باشد، ولی از آن جایی که افراد ظرفیت های متفاوتی دارند، نمی توانند وحی مستقیم را بر تابند؛ زیرا وحی مستقیم جانکاه است و حتی ممکن است جان زدا باشد و جان شخص را بگیرد. در روایات است که پیامبر(ص) در وحی مستقیم بیشترین فشار را تحمل می کرد به طوری که ناقه ای که بر آن سوار بود از سنگینی وحی می نشست. البته به سبب انشراح صدر پیامبر(ص) آستانه تحمل آن حضرت (ص) بسیار بالا بود و به راحتی می توانست وحی مستقیم را بر تابد هر چند که فشاری را می بایست تحمل کند.

البته پیامبر(ص) در آن حالت وحی مستقیم در حالت خاصی چون مدهوشی می رفت. زراره بن اعین می گوید: قلت لأبی عبد الله علیه‌السلام : جعلت فداک الغشیة التی کانت تصیب رسول الله صلى‌الله‌علیه‌وآله إذا أنزل علیه الوحی؟ فقال : ذاک إذا لم یکن بینه وبین الله أحد ، ذاک إذا تجلى الله له ، قال : ثم قال : تلک النبوة یا زرارة ، واقبل متخشع(بتخشع)؛ به امام ابی عبدالله صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم؛ غشیانی که هنگام نزول وحی به پیامبر(ص) دست می داد، چه بود؟ حضرت فرمود: این زمانی بود که میان پیامبر(ص) و خدا کسی واسطه نبوده است؛ آن زمانی که خداوند برایش تجلی می کرد. زراره گفت: سپس حضرت (ع) فرمود: این همان نبوت است ای زراره!؛ در آن حالت که امام(ع) درباره این مطلب سخن می گفت، حالتی از خشوع به آن حضرت(ع) رو آورد و به وی خشوعی خاص دست داده بود.(التوحید، للشیخ الصدوق، ص 115)

خداوند بر اساس تفاوت ظرفیت آدمی به تفاوت اقسام وحی اشاره داشته و می فرماید: وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ؛ و هيچ بشرى را نرسد كه خدا با او سخن گويد جز [از راه‏] وحى يا از فراسوى حجابى، يا فرستاده‏اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نمايد. آرى، اوست بلندمرتبه سنجيده‏كار.(شوری، آیه 51)

البته وحی الهی حتی اگر به طور غیر مستقیم حتی در منام و خواب و رویا انجام می شود، از قبیل وحی در مقام قرب الفرائض است؛ یعنی آن فرشته وحی یا هر چیز دیگری چون درخت موسی(ع) خود در مقام لسان الله قرار می گیرد، نه این که آن درخت و یا فرشته واسطه بودنش دیده شود. اصولا آن درخت و آن فرشته فانی در خدا است؛ از این روست که وقتی جبرئیل وحی می آورد نمی گوید: (قال الله) يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ: خدا گفته ای پیامبر آن چه نازل شده را ابلاغ کن، بلکه فرشته مانند یک ابزار برای خدا است. هم چنین درخت که خداوند بدان بر موسی تجلی کرده است ، چون خود محو و فانی در خدا است، در مقام قرب فرائض عمل می کند و واسطه گی خود را نمی بیند . از این روست که می گوید: فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِي مِن شَاطِئِ الْوَادِي الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَن يَا مُوسَى إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ؛ پس چون به آن [آتش‏] رسيد، از جانب راستِ وادى، در آن جايگاه مبارك، از آن درخت ندا آمد كه: «اى موسى، منم، من، خداوند، پروردگار جهانيان.»(قصص، آیه 30)

این که درخت می گوید من خدا هستم؛ زیرا درخت در حکم زبان عمل می کند و خودش هیچ استقلالی ندارد و فانی در خدا است. از این روست که چنین تعبیری شایسته است. اما اگر درخت هویت استقلالی داشته باشد و بخواهد به همان حال واسطه وحی شود باید بگوید: قال الله انی انا الله.

پس خداوند اگر با ارسال رسولی چون حضرت جبرئیل(ع) یا از وراء حجابی چون درخت یا حتی در رویا با پیامبری سخن می گوید، این واسطه در مقام قرب الفرائض و فانی فی الله هستند؛ از این روست که واسطه گی آنان دیده نمی شود.

حضرت موسی(ع) چون در ظرفیت وجودی محدودیت داشت، خداوند با او از طریق درخت سخن گفت یا رسولی چون جبرئیل را می فرستاد. این واسطه ها خود کاره ای نبودند.