فضایل اخلاقی نقش کلیدی در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد. البته همه فضایل اخلاقی در یک درجه و مرتبه نیستند؛ چنانکه ارزش همه پندارها و اندیشه‌های ذهنی و عقاید و افکار بشر در یک سطح نیست. برخی از این فضایل اخلاقی بسیار با اهمیت و دارای کارکردها و فواید بسیار است. در اینجا به برخی از مهمترین آنها که از آن به گنج‌های بهشت یاد شده پرداخته می‌شود.
از آیات و روایات برمی‌آید که سعادت دنیا و آخرت بشر در گرو فضایل اخلاقی است، زیرا این‌گونه فضایل است که آدمی را در نزد خالق و در میان مردم محبوب می‌گرداند و آرامش و آسایش را برایش به ارمغان می‌آورد.
گنج‌های چهارگانه اخلاق
از امام امیر مومنان علی(ع) روایت است که چهار فضیلت اخلاقی گنجی بهشتی است و انسان را به سعادت بهشت می‌رساند. آن حضرت می‌فرماید: من کنوز الجنهًْ البر و اخفاء العمل و الصبر علی الرزایا و کتمان المصائب؛ از گنج‌های بهشت؛ نیکی کردن و پنهان نمودن کار ]نیک[ و صبر بر مصیبت‌ها و نهان کردن گرفتاری‌ها (یعنی عدم شکایت از آنها) است. (میزان‌الحکمه، ج 6، باب کتمان مصیبت)
1. بر و نیکی: در عربی برای نیکی واژگانی چون احسان و اکرام و بر (به کسر باء) مطرح است. همه اینها در اصل نیکی با هم مشترک هستند ولی فرق‌های معناداری میان آنها وجود دارد که هر یک را از دیگری متمایز می‌کند. به عنوان نمونه اکرام در مرتبه بالا قرار دارد.
فرق میان بر (به کسر باء) وخیر از نظر لغت این است که بر نیکوکاری توام با توجه و از روی قصد و اختیار است، در حالی که خیر به هر نیکی اگرچه بدون توجه باشد اطلاق می‌شود. (معجم‌الفروق اللغویهًْ، العسکری، ذیل واژه)
در آیات سوره انسان و آیات دیگر قرآن برای ابرار خصوصیاتی بیان می‌شود که می‌تواند متاثر از ریشه اشتقاقی کلمه باشد. از جمله می‌توان به صفت صبر ابرار و پایداری آنان در سختی‌ها و زیان‌ها (بقره، آیه 177)، انفاق در عین نیازمندی به دیگران نیازمندتر از خود (بقره، آیه 177)، (آل‌عمران، آیه 92؛ انسان، آیات 5 تا 9)، اخلاص (همان)، صداقت و راستی (بقره، آیات 177) و مانند آن اشاره کرد. از همین رو خداوند ابرار را بندگان خاص خود معرفی می‌کند (انسان، آیات 5 و 6) و برخورداری از مقامی والا و شایسته (آل‌عمران، آیه 193) و عنایت ویژه خداوندی در دنیا و آخرت و بهشت را شایسته آنان می‌داند. (انسان، آیات 5 و 21؛ مطففین، آیات 18 و 21)
2. پنهان کردن کار نیک: از دیگر فضایل اخلاقی که خیلی مهم است، نهان کردن کار نیک است به طوری که جز خود شخص و خدا کسی از آن باخبر نشود. چنین رفتاری موجب می‌شود تا هر گونه شائبه ریاورزی، منت‌گذاری، شهرت‌طلبی، خوشنامی و مانند آن از میان برود و خلوص در عمل نیک آشکار شود. کسی که کارهای نیک و اعمال صالح خود را نهان انجام می‌دهد، خود را از هر گونه آمیختگی عمل با هر عاملی جز رضایت خداوندی مبرا و پاک می‌کند و کارش را تنها لوجه‌الله (انسان، آیه 8) انجام می‌دهد و به تعابیر قرآنی کارهایش را در قالب‌هایی چون «یریدون وجهه»، «اتبع رضوان‌الله»، «اسلم وجهه‌الله»، «نصحوا الله»، «لن ندعوا من دونه الها»، «ابتغاء وجه ربهم»، «لوجه‌الله»، «قربات عند الله»، «لله»، «ابتغاء مرضات الله» به جا می‌آورد.
از همین رو پیشوایان معصوم می‌کوشیدند تا اعمال نیک خود را مخفیانه انجام دهند. حضرت علی(ع) شخصا در دل شب انبان نان را به دوش می‌کشید و بدون کمک گرفتن از کسی، حتی غلامش، در خانه تک‌تک مستمندان کوفه را می‌زد و به آنها غذا می‌داد. (ملحقات الاحقاق، ج 8، ص 580)
امام باقر(ع) درباره صفات پدرش امام سجاد(ع) می‌فرماید که شب تاریک انبانی پر از کیسه‌های درهم و دینار – و گاهی غذا یا هیزم – به دوش می‌کشید و بر در خانه مستمندان می‌برد، در را می‌زد، هر که از خانه بیرون می‌آمد به او می‌داد و می‌رفت. (نصایح، آیت‌الله مشکینی)
از پیامبر(ص) روایت است که فرمود: من کنوز البر:کتمان المصائب و الامراض و الصدقهًْ؛ پوشیده داشتن مصیبت‌ها و بیماری‌ها و صدقه، از گنج‌های بر و نیکی است. (میزان‌الحکمه، ج 6، باب کتمان مصیبت)
امام باقر(ع) نیز می‌فرماید: اربع من کنوز البر:کتمان الحاجهًْ و کتمان الصدقهًْ و کتمان الوجع و کتمان المصیبهًْ؛ چهار چیز از گنج‌های نیکوکاری است: پنهان داشتن حاجت، صدقه پنهانی، نهان داشتن درد و نهان داشتن مصیبت. (تحف‌العقول، ص 295؛ بحارالانوار، بیروت، ج 75، ص 175؛ منتهی‌الامال ج 2 ص 142)
3. صبر بر مصیبت: از دیگر فضایل بسیار مهم و تاثیرگذار در زندگی، صبر است که سعادت دنیا و آخرت آدمی را تضمین و تامین می‌کند؛ زیرا جزع و فزع هم موجب آشفتگی روحی و روانی می‌شود و انسان را از حالت اعتدال و تعادل بیرون می‌برد و هم موجب کفرگویی و کفران‌گرایی انسان و یاوه‌گویی و یاوه‌گرایی او می‌شود. انسان وقتی بداند که خداوند علیم حکیم به حکمت و مصلحتی او را به ناگواری دچار کرده است می‌تواند صبر پیشه کند و از بسیاری از مشکلات و پیامدهای زیانبار، خود را برهاند؛ زیرا بی‌صبری هم کاری را پیش نمی‌برد و هم بر مشکلات می‌افزاید.
البته صبر اقسامی دارد. امام علی(ع) می‌فرماید: «الصبر ثلاثهًْ: الصبر علی المصیبهًْ، و الصبر علی الطاعهًْ و الصبر علی المعصیهًْ؛ صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت و صبر بر اطاعت و صبر بر ]ترک[ معصیت. (نهج‌البلاغه)
آن حضرت(ع) در تبیین حقیقت زهدورزی و پارسایی نسبت به دنیا می‌فرماید: الزاهد فی الدنیا من لم یغلب الحرام صبره، و لم یشغل الحلال شکره؛ زاهد در دنیا کسی است که حرام بر صبرش غلبه نکند و حلال از شکرش باز ندارد. (بحارالانوار، ج 75 ص 37) پس پارسا و زاهد کسی است که وقتی به عمل حرامی رسید، طاقتش را از دست ندهد و خدا از یادش نرود.
البته صبر بر مصیبت سخت‌تر است و انسان نمی‌تواند از جزع و فزع دست‌بردارد. به‌ویژه اگر مصیبت بر عواطف و روان او تاثیر گذارد و رفتار هیجانی را موجب شود؛ اما اگر به این باور برسد که هر چیزی مصلحت و حکمتی دارد صبر می‌کند زیرا خداوند در قرآن فرموده: هیچ مصیبتی نه در زمین و نه در نفس‌های شما به شما نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابی است. این کار بر خدا آسان است. تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به سبب آنچه به شما داده است شادمانی نکنید و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد. (حدید، آیات 22 و 23)
4. کتمان مصیبت: از دیگر فضایل اخلاقی که به انسان کمک می‌کند تا سعادت دنیا و آخرت را نصیب خود کند، کتمان مصیبت است. انسان همواره در تیررس مصیبت‌های گوناگون است، چنانکه امام علی(ع) می‌فرماید: به راستی که شما آماج مصیبت‌ها و هدف بیماری‌ها هستید». (غررالحکم، آمدی، ج 1، ص 660)
گاهی بلاها و مصیبت‌ها به‌گونه‌ای است که توان تحمل را از انسان می‌گیرد و زمینه ذلت و خواری او را فراهم می‌سازد. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: گاهی است که مصیبت، آدمی را خوار کند.» (همان) این در حالی است که آن حضرت(ع) در جایی دیگر گفته است: «المصائب مفتاح الاجر؛ مصیبت‌ها، کلیدهای پاداش است». (همان، ص 659)
اما آنچه مهمتر است کتمان مصایب و شکوه نکردن از آن است. پیامبر(ص) می‌فرماید: هر که در مال یا تن خویش مشکلی داشته باشد و پنهان کند و شکایت آن به مردم نبرد، بر خدا واجب است که او را بیامرزد. (نهج‌الفصاحه، ص 604)
البته برخی گرفتاری‌ها که در زندگی انسان رخ می‌دهند، به اندازه‌ای بزرگ و تکان‌دهنده هستند که هرگز نمی‌توان آنها را در زندگی مخفی کرد. به احتمال قوی همان‌گونه که از این حدیث برمی‌آید، منظور از کتمان کردن مصیبت و گرفتاری، شکوه و گلایه نکردن از مصیبت پیش مردم است. چنانکه پیامبر(ص) از قول خداوند متعال فرموده است: وقتی بنده خود را به مصیبتی مبتلا ساختم و صبر کرد و با عیادت‌کنندگان خود از من شکایت نکرد، گوشتی بهتر از گوشت او و خونی بهتر از خون وی به او می‌دهم. اگر او را شفا دهم، همه گناهانش محو شده است و اگر جانش را گرفتم، او را مشمول رحمت کرده‌ام. (همان، ص 602)
اما اگر صبر بر مصیبت نکرد باید بداند مصداق این حدیث خواهد بود که معصوم(ع) می‌فرماید: «من اصبح یشکو مصیبهًْ نزلت به فقد اصبح یشکو ربه؛ آن کسی که از مصیبت وارد شده شکوه کند، از خدا شکایت کرده است». (بحارالانوار، ج 74، ص 65)
بدترین مصیب آن است که آدم صبر نکند که بر مصیبت خود افزوده است. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: «المصیبه بالصبر اعظم المصیبتین؛ مصیبت‌دار شدن به صبر (و از دست دادن آن)، بزرگ‌ترین بخش از دو مصیبت است». (غررالحکم، آمدی، ج 1،ص 659)
در واقع، بی‌تابی در برابر مصیبت، خود، مصیبت دیگری است. با این کار، پاداشی که در قبال مصیبت قرار است به انسان برسد، از بین می‌رود. امام علی(ع) فرموده است: هر کس در هنگام مصیبت دست بر زانو و ران خویش زند (بی‌تابی کند)، پاداش خود را از بین برده است. (همان)
به هر حال، انسانی که بخواهد سعادت را قرین زندگی دنیوی و اخروی خود کند باید این فضایل اخلاقی را در خود ایجاد کند تا بتواند در دنیا و آخرت سعادتمند شود. از این رو اینها را گنج‌های بهشت معرفی کرده‌اند.
