بسم الله الرحمن الرحیم
اعتراف را می توان به خود معرفی کردن معنی کرد، اما شخص معترف بیش تر از آن که برجسته های فضایل اخلاقی را بیان کند، به رذایل اخلاقی خویش یا خطاها و اشتباهات خود اعتراف می کند؛ در حقیقت می توان گفت نوعی خود تحقیری است؛ زیرا عزت ذاتی انسان به او اجازه نمی دهد تا با خود تحقیری به ذلت و خواری بیافتد و شخصیت اجتماعی او به دست خودش مخدوش شده و از اعتبار اجتماعی اش کاسته شود.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اعتراف به گناه و خطا، جز در پیشگاه خدا جایز و روا نیست. بنابراین، اعتراف گناه و خطا در پیشگاه غیر خدا نه تنها جایز نیست، بلکه حرام و خود گناهی بزرگ تر است؛ زیرا اولا نوعی تشییع فاحشه است و ثانیا هتک حرمت ها است، خواه در حق دیگری باشد و خواه در حق خود؛ زیرا اسلام و شرایع آن، انسان را کریم و شریف می داند و برایش مقامی در سطح خلیفه الله تعریف کرده و بر بسیاری از آفریده های الهی به طور فطری برتری داده است؛ از این روست که حتی اقرار به گناه و خطا در پیشگاه غیر خدا جایز نیست و شخص نمی بایست با اقرار به خویش ضربه بزند و اعتبار خویش را بکاهد؛ بلکه اگر اقرار و اعترافی می بایست انجام گیرد که باید انجام شود، می بایست در پیشگاه خدا و در خلوت های خود و خدا باشد؛ زیرا اقرار و اعتراف به گناه و خطا به معنای پذیرش آن در راستای اصلاح و توبه است که درهای رحمت و مغفرت الهی را به سوی مُعترف و مُقرّ باز می کند و مسیر جدید و صفحه نوینی در زندگی او می گشاید که همراه با تکفیر سیئات و زشتی های پیشین بلکه تبدیل آن به حسنات است.
اعتراف در پیشگاه خدا از نظر قرآن
واژه اعتراف از ریشه «عرف» است. عرف به بلندی و تپه یا هر چیز برجسته ای گفته می شود که از دور دیده و قابل شناسایی برای همگان است و می تواند به عنوان نشانه های برای افراد باشد. برج میلاد یا چکاد دماوند در تهران یا ستاره قطبی در آسمان می تواند چنین نقشی را داشته باشد. معروف در برابر منکر به هر چیز ارزشی شناخته شده و پسندیده اطلاق می شود که برای همگان قابل شناسایی و درک و فهم است، در حالی که منکر ناشناخته ای است که مردم نسبت به آن شناخت و کنش و واکنش مثبتی ندارند؛ از این روست که معروف اجتماعی چیزهایی مثبت و ارزشی در جامعه است که همگان به ارزشی بودن آن اعتراف داشته و بدان گرایش دارند، در حالی که منکرات اجتماعی چون زنا و ربا امور ضد ارزشی و ضد هنجاری است که از نظر مردم زشت است و نسبت به آن گریزش دارند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اعتراف عملی پسندیده است، به شرط آن که در پیشگاه خدا و برای جلب مغفرت و رحمت الهی و اصلاح امر خطا و گناه باشد؛ معترف کسی است که خطایی را انجام داده و آن را شناخته و پس از شناخت بدان در پیشگاه خدا اعتراف کرده است؛ به نظر می رسد که هنگام عمل یا شناختی نسبت به خطا و اشتباه بودن آن نداشته یا اگر شناختی داشته، در هنگام عمل از آن غفلت داشته است.
خدا به صراحت در قرآن می فرماید: و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا عسی الله ان یتوب علهیم ان الله غفور رحیم، خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم ان صلواتک سکن لهم و الله سمیع علیم؛ و دیگرانی از مسلمانان که به گناهان خویش اعتراف کردند؛ آنان کسانی هستند که عمل صالح را با عمل زشتی آمیخته و خلط کردند. شاید خدا به سوی آنان بازگردد و توبه آنان را که اعتراف کردند، بپذیرد؛ زیرا خدا غفور رحیم است. پیامبر از اموال آنان صدقه ای بگیر تا آنان را تطهیر کرده و بدان تزکیه کنی و بر آنان صلوات بفرست و دعا کن، زیرا صلوات تو موجب سکونت و آرامش آنان است و خدا شنوا و دانا است.(توبه، آیات 102 و 103)
از این آیات دانسته می شود که معترف به خلط عمل صالح با زشتی آگاه شده و بدان اعتراف و شناخت کامل یافته و در پیشگاه خدا آن را عرضه داشته تا خدا از مقام غفور رحیم به آنان بنگرد و توبه ایشان را بپذیرد. بنابراین، اعتراف در پیشگاه خدا نوعی توبه است که خدا اعتراف را با توبه پذیری خویش پیوند زده است؛ چنان که از همین آیات دانسته می شود که اعتراف به گناه پس از شناخت از جزئیات و توبه کردن در قالب اعتراف با اسم غفور رحیم در ارتباط است؛ زیرا اگر خدا به اسم غفور رحیم به انسان ننگرد، نمی تواند از پیامدهای گناه خویش برهد.
هم چنین از این آیات دانسته می شود که مراجعه به پیامبر(ص) و نفوس مطهر ایشان از امامان معصوم(ع) و دادن صدقه مالی به آنان برای رهایی از تبعات و پیامدهای گناه پس از اعتراف نقش اساسی دارد؛ زیرا آنان تنها کسانی هستند که به تطهیر آلودگی می پردازند و سپس در مقام تجلیه پس تخلیه، تزکیه می کنند و سپس در مقام تحلیه با صلوات آنان را به مقام سکونت و آرامش باطنی می رسانند.
در حقیقت مراجعه به معصومان(ع) از سوی گناهکارانی که با گناه آنان «ذنب» و دارای پیامدهای گوناگون است، لازم و ضروری است. این مراجعه واجب است؛ چنان که پذیرش مراجعه کنندگان نیز واجب است؛ از این روست که تعبیر به «خذ» کرده است. هم چنین بر مراجعه کنندگان است تا مالی را به عنوان صدقه که نماد صداقت آنان در اعتراف و اقرار و توبه کردن است، به معصومان(ع) بپردازند تا معصومان (ع) به عنوان مظاهر اسماء الله و خلیفه الله از مقام ولایت در تکوین تصرف کرده به تطهیر و تزکیه و صلوات بپردازند. این سه گانه همان چیزی است که در عرفان اسلامی از آن به «تخلیه»، «تجلیه» و «تحلیه» یاد می شود.
البته از نظر قرآن، اعتراف به گناه و توبه تنها در دنیا تاثیرگذار است، و گرنه اعترافی که افراد پس از کشف الغطاء و کنار رفتن پرده ها در هنگام مرگ یا هنگامه قیامت انجام می شود، هیچ تاثیری ندارد؛ زیرا موجب رهایی آنان از دوزخ و آثار آن نمی شود.(غافر، آیات 11 و 12؛ ملک، آیات 10 و 11)
اعتراف به سه گانه به امید یگانه
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اعتراف به گناه و ذنوبی که پیامدهایی زیانباری برای گناهکار در دنیا و آخرت از غضب و عذاب دارد، می تواند شخص را به جایگاهی برگرداند که از آن سقوط کرده است؛ زیرا خدا بر خلاف خلق، وقتی توبه شخصی را می پذیرد، صحفه ای جدید برایش می گشاید که گویی تازه از مادر متولد شده است؛ زیرا خدا به پیامبرش آموخته که عفو کند و صفحه ای جدید بگشاید تا در مقام احسان اکرامی با مردم مواجه شود(مائده، آیه 13) و با آنان چنان صفحه جدید و زیبا و جمیل بگشاید که نمونه ای نداشته باشد(حجر، آیه 85)؛ چنین خدایی که به فرمانی که می دهد اولی تر است و قبل از آن عمل می کند؛ زیرا خوش ندارد کسی سخنی بگوید که خود بدان عمل نمی کند.(صف، آیات 2 و3)
هم چنین خدا از مومنان نیز این گونه رفتاری را دوست دارد و از آنان می خواهد تا چنین کنند(بقره، آیه 109؛ تغابن، آیه 14) پس مومنان در رفتار اجتماعی و معاشرت میان خودشان می بایست اهل صحفه باشند و صفحات سپیدی و نوینی را برای دیگران بگشایند که خطا کرده اند.
از نظر قرآن، خدا در مقام مغفرت و رحمت تا آن جا پیش می رود که از رحمت رحیمی نه تنها زشتی اهل توبه را می پوشاند(فتح، آیه 5 ؛ تحریم، آیه 8)، بلکه زشتی را به حسنات و نیکی تبدیل می کند.(فرقان، آیات 70 و 71) این شیوه عمل خدا با توبه کاران نه تنها فراتر از صفحه است، بلکه بخشش نعمت از تفضل و احسان اکرامی اوست.
به هر حال، از نظر قرآن، خدا انسان را برای رحمت آفریده (هود، آیه 119) و هیچ قصد انتقامی ندارد؛ زیرا رحمت او بر غضبش پیشی گرفته و بیشتر و قوی تر نیز است؛ با این همه وقتی انسان با علم و عمد گناه می کند، غضب خدا را به جان می خرد که در دنیا و آخرت به عذاب های گوناگون خودش را نشان می دهد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان می بایست اگر به خطا و اشتباه در هنگام فتنه بر خلاف امر و نهی خدا عمل کرد یا شکر نعمتی را به جا نیاورد، از کارش توبه کرده و به اصلاح آن بپردازد. از نظر قرآن، توبه اصولا به معنای پذیرش خطا و گناه و اقرار به آن برای اصلاح امر است.
از نظر قرآن، انسان می بایست میان خوف و رجا باشد؛ زیرا التفات به بشارت می تواند همان اندازه خطرناک باشد که التفات بیش ازاندازه به انذار. تعادل میان خوف و رجا موجب می شود تا شخص گرفتار جرات یا نومیدی نشود؛ زیرا خوف به ویژه توهمی و خیالی آن، موجب می شود تا انسان گناهکار چون زناکار و قاتل احساس نومیدی از رحمت خدا داشته باشد و به جرگه قانطین بپیوندد(یوسف،آیه 87؛ حجر، آیه 55)، چنان که رجا به معنای امیدواری است، ولی امید زیاد به رحمت الهی و به تعبیر امروزی به اسلام رحمانی موجب می شود تا شخص جرات یابد و به دامنه عصیان بیافزاید و در توبه تاخیر اندازد و به اصلاح امور نپردازد. بنابراین، تعادل در ایجاد خوف و رجا و بشارت و انذار است. از نظر قرآن، هر چند که تسویف و تاخیر در کار توبه و امیدواری توهمی و تخیلی خوب نیست، اما خوف زیاد که قنوط و نومیدی می آورد، از گناهان بزرگ است. از همین روست که خدا با بیان آن که همه گناهان با توبه بخشیده می شود و خدا به عنوان غفور رحیم با توبه کار برخورد می کند، انگیزه توبه را در شخص می افزاید.(زمر، آیات 53 و 54)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان اگر به چند اصل مهم عمل کند، از دوزخ رسته و در دنیا و آخرت به رحمت الهی پیوسته است؛ مهم ترین آنها اطاعت نسبت به اوامر و نواهی خدا است؛ یعنی به امر الهی عمل کرده و از نهی الهی اجتناب کند؛ از آن جایی که ایمان با شکر و کفر با کفران پیوند خورده است(انسان، آیه 3؛ نمل، آیه 40)، شکر عملی نعمت ها را با استفاده درست آن به نمایش گذارد و هر چیزی را برای اهداف غایی آن به کار گیرد که خدا برای آن تعیین و مشخص کرده است؛ پس از قدرت برای کمال خویش و دیگران و جلوگیری از ظلم بهره گیرد و به اقامه عدالت به ویژه قسطی بپردازد و سهم هر کسی را بدهد و ظالمان و مستکبران را مجازات کند.(نمل، آیه 40؛ نساء، آیه 75؛ حج، آیات 39 و 40)
امام سجاد در دعای اعتراف به سه گانه ای اشاره می کند که آدمی را از حضور در پیشگاه خدا باز می دارد و شرمنده درخواست و طلب از او می شود؛ اما یگانه ای است که عامل می شود تا در پیشگاه یکتای یگانه ای حضور یابد و پس از اعتراف، امید و رجا داشته باشد که تا خدا به فضل رحیمی و اکرامی خویش حتی سیئات و زشتی های اعمالش را به حسنات تبدیل کند. آن حضرت(ع) می فرماید سه گانه کوتاهی در ماموریت و انجام اوامر الهی، سرعت و شتاب در انجام منهیات به جای ترک آنها، و نیز کوتاهی در شکر از نعمت سه چیزی است که انسان را شرمنده می کند تا در پیشگاه خدا طلب درخواست و حاجتی داشته باشد؛ اما وقتی انسان به یگانه ای می نگرد که آن فضل بی پایان الهی و رحمت واسعه ای است که خلقت بر مدار و محور آن است(هود، آیه 119)، به درگاه خدا شتابان می رود و با امید به توبه و پذیرش و قبول آن از سوی خدا، از غیر خدا قطع می کند. پس این امید به تفضل الهی است که درگاه و پیشگاه خدا می رود و با اعتراف و توبه ، از خدا رحمت واسعه و تفضلات او را می خواهد که از جمله عفو، تکفیر و تبدیل است؛ یعنی عفو و گذشت از گناه، پوشیدن زشتی های اعمال و تبدیل آنها به حسنات.(صحیفه سجادیه، دعای اعتراف)
بنابراین، هر چند که انسان گناهکار نسبت به کوتاهی ها و تفریط های خویش نسبت به خدا آگاه است؛ ولی چون می داند که خدا توبه کار مصلح را دوست می دارد و این که خدا خود اهل احسان و ایثار است، و محسنین و موثرین را دوست دارد، همین انگیزه می شود تا به خدای یکتا و یگانه با همین یگانه رو آورد و امید تفضلی داشته باشد که مستحق آن نیست؛ زیرا تفضل به معنای زیاده از چیزی است. زیادتی که انسان مستحق آن نیست، یا طمع است یا حرص؛ اما انسان در پیشگاه خدا می تواند هم طمع به گذشت و عفو خدا داشته باشد که مستحق آن نیست، و هم می تواند حریص باشد تا اگر عفو و گذشت کرد، و تکفیر و پوششی بر آن گذاشت یا صفحه نوینی برایش گشود، در آن صفحه جدید به فضل خویش و اکرام و ایثاری که دارد، چیزهایی امور نیک را قرار دهد که اصلا استحقاق آن را ندارد. پس اگر طمع و حرص برای امور مادی و دنیوی خوب نیست، ولی در پیشگاه خدا برای امور معنوی و اخروی پسندیده است. از همین روست که خدا در آیات قرآنی از طمع و حرص مومنان در دنیا و آخرت نسبت به خدا سخن می گوید که آنان طمع دارند که خدا نه تنها آنان را ببخشد و بلکه به بهشت برد و به تفضل خویش بهشتی را برایش بیافریند که می بایست کارنامه اعمال خودش شخص باشد؛ اما وقتی انسان توبه کار مصلح به خدا امید داشته باشد و رجای واثق، خدا به تفضل خویش برایش بهشت می سازد و این گونه غفور رحیم بودن خویش را به نمایش می گذارد.
خدا در قرآن از اصحاب اعرافی سخن می گوید که بر بلندی نشسته و نسبت به کسانی شفاعت می کنند که مستحق بهشت نیستند ولی به همان سببی که در دنیا امید واثق داشته و توبه و اصلاح گری کرده و به خطای خویش اعتراف کرده بودند، عنایتی می کند و آنان را به بهشت می برد و طمع ایشان را اجابت می کند.(اعراف، آیات 46 تا 48؛ توبه، آیات 102 تا 105)
حتی از نظر قرآن کسانی در قیامت هستند که امید و رجا دارند که شاید خدا بر آنان بازگردد و خدا بر ایشان توبه کند، هر چند که می دانند می بایست عذاب شوند و مستحق عذاب هستند.(توبه، آیه 106)
از نظر قرآن، تنها منافقین و کافران هستند که چنین امیدی ندارند و نمی بایست داشته باشند؛ زیرا فاقد اصل ایمان هستند و بدون ایمان هر عمل صالحی نیز احباط می شود و ارزش خود را از دست می دهد و اگر بهایی برایش باشد در همین دنیا با مال و ثروت به آنان می دهد که موجب تعجب و شگفتی مومنان می شود.(هود، آیات 15 و 16؛ توبه، آیات 107 و 110؛ بقره، آیات 204 و 205؛ زخرف، آیات 32 تا 35؛ مائده، آیه 5 )
به هر حال، از نظر قرآن، اعتراف در پیشگاه خدا با اقرار به گناه و اصلاح آن همراه است و موجب می شود تا انسان به جایی برسد که گویی هیچ خطایی نکرده باشد. پس اعتراف در پیشگاه غیر حتی دادگاه جایز نیست، از همین روست که در روایات گزارش هایی در جلوگیری از اعتراف در محکمه قضایی آمده است و از شخص خواسته می شود تا به جایی اعتراف به گناه در پیشگاه خلق و دادگاه و اقامه و اجرای حدودی چون زنا به پیشگاه خدا برود و با توبه و اصلاح کار خویش، نه تنها از گناه و عذاب و پیامدهای آن برهد بلکه به بهشت الهی به رحمت و فضلش در آید.
