آسیب‌ها و آفت‌های امنیت اجتماعی از نگاه قرآن

امنیت از مهم‌ترین شاخصه‌های خوشبختی است؛ زیرا فقدان امنیت موجب فقدان آسایش نیز است. در میان اقسام امنیت، امنیت اجتماعی یکی از مهم‌ترین اقسامی است که قرآن به آن توجه ویژه‌ای دارد.آموزه‌های قرآن، همواره اسلامی را ترسیم می‌کند که ابعاد اجتماعی در آن پر رنگ است؛ چرا که سعادت فردی بدون تحقق سعادت جمعی شدنی نیست و این سعادت جمعی نیز جز با همکاری‌های جمع تحقق نمی‌یابد؛ زیرا اجتماع بر خلاف جامعه یک مجموعه‌ای است که با بده و بستان‌های متعادل و متقابل نیازهای یکدیگر را برآورده می‌سازند و این‌گونه در قالب نقش‌های اجتماعی کمک می‌کنند تا هر کسی به کمالات بایسته و شایسته خویش برسد و سعادت دنیا و آخرت را تجربه کند. در نوشتار حاضر اهمیت امنیت اجتماعی بررسی شده و به برخی از خطرات تهدید‌کننده امنیت اجتماعی اشاره شده است.

امنیت اجتماعی یکی از اقسام امنیت است که از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار است. ازهمین رو قرآن امنیت اجتماعی را به عنوان یک نعمت الهی درخور یاد و ستایش می‌داند.(انفال، آیه 26؛ نحل، آیه 112) امنیت اجتماعی تبلوری از رحمت الهی است که باید قدر آن را دانست و شکرگزار آن بود.(کهف، آیات 95 و 98)

امنیت از جمله امنیت اجتماعی چنان مهم و ارزشی است که یکی از خواسته‌های حضرت ابراهیم(ع) در قالب دعا به پیشگاه خدای منان، تحقق امنیت اجتماعی برای اهالی مکه است.(بقره، آیه 126)

حضرت یوسف(ع) نیز با اشاره به امنیت اجتماعی و ارزش آن، در قالب دعا و مشیت الهی به این نکته اشاره می‌کند که ان شاء الله امنیت برای بنی اسرائیل در مصر فراهم باشد و آنان بتوانند در امنیت اجتماعی کامل در آنجا زندگی کنند.(یوسف، آیه 99)

به سخن دیگر، آن‌قدر امنیت اجتماعی ارزشمند و مهم است که حضرت یوسف(ع) در همان آغاز ورود بنی اسرائیل به مصر، به امنیت اجتماعی به عنوان یک امر مهم و اساسی در سعادتمندی اجتماع اشاره می‌کند و مشیت الهی را برای آن می‌خواهد.

البته با نگاهی به آثار و کارکردهای امنیت اجتماعی در زندگی بشری به سادگی می‌توان ارزش و اهمیت امنیت اجتماعی را دانست و برای تحقق آن تلاش کرد و از مسئولان و رهبران خواست تا همت خویش را مصروف تحقق امنیت اجتماعی کنند.

در ارزش و اهمیت امنیت از جمله امنیت اجتماعی همین بس که خدا در آیات قرآن، آن را به عنوان یک ویژگی بهشت و اهل آن معرفی می‌کند.(دخان، آیات 51 و 55)

آسیب شناسی به معنای شناسایی آفات و بیماری‌هایی است که به یک موجود زنده عارض می‌شود. بنابراین، وقتی سخن از آسیب شناسی نسبت به امنیت اجتماعی به میان می‌آید، مراد آن است که امنیت اجتماعی همانند یک موجود زنده ممکن است گرفتار آفت و آسیب‌هایی شود که بقای آن را به خطر‌اندازد. در حقیقت تغییراتی که ممکن است تحقق امنیت اجتماعی یا بقای آن را با مخاطره مواجه سازد، به عنوان مجموعه آسیب‌ها و آفات مطرح می‌شود.

بر اساس آموزه‌های قرآن، امنیت از جمله امنیت اجتماعی همانند یک موجود زنده ممکن است با مخاطراتی مواجه شود که بقای آن را به خطر می‌اندازد؛ بنابراین، انسان نباید به این گمانه برسد که هر کاری بکند هیچ تاثیر مثبت یا منفی در امنیت اجتماعی به جا نمی‌گذارد، بلکه همان طوری که هر چیز زنده‌ای ممکن است بیمار شود و دچار مرگ شود، ممکن است امنیت از جمله امنیت اجتماعی به سبب برخی از فعالیت‌ها و یا کارها دچار بیماری و آسیب شود و از میان برود.

به عنوان نمونه حضرت صالح(ع) به ثمودیان هشدار می‌دهد که فریب ظاهر استمرار و بقای امنیت را نخورند؛ زیرا هر زمانی ممکن است این امنیت به سبب اعمال و رفتار آدمی تغییر کند و به جای امنیت، آشوب و هرج و مرج و فتنه قرار گیرد و جان و مال و عرض مردم با خطر مواجه شود. پس امنیت هر اجتماعی ممکن است به سبب اعمال خود آن اجتماع یا امور دیگر، به شدت تحت تاثیر قرار گرفته و تغییر یابد و آسیب شدیدی بر آن وارد شده و از امنیت به آشوب تغییر یابد.(شعراء، آیات 142 تا 146)

از نظر قرآن، اموری می‌تواند در امنیت از جمله امنیت اجتماعی تاثیرات مخرب و زیانبار منفی به جا گذارد و بقای آن را به خطر‌اندازد. از مهم‌ترین آسیب‌ها و آفاتی که ممکن است دامنگیر امنیت اجتماعی شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.کفران نعمت: یکی از مهم‌ترین عواملی که به امنیت از جمله امنیت اجتماعی آسیب می‌رساند و آرامش اجتماع را به آشوب تغییر می‌دهد، کفران نعمت است. این کفران نعمت می‌تواند مرتبط یا مربوط به همین امنیت اجتماعی باشد که خدا برای اجتماعی فراهم می‌آورد؛ زیرا چنان‌که گفته شد، از نظر قرآن، خود امنیت اجتماعی از نعمت‌های بزرگ خدا است که با کفران آن از دست می‌رود.(نحل، آیه 112) همچنین ممکن است مراد نعمت‌های دیگری باشد که شامل نعمت‌های مادی و معنوی است. انسان اگر قدر هر نعمتی را نشناسد و در جای مناسب آن به کار نبرد، آن نعمت از وی سلب می‌شود. بنابراین، کفران نعمت‌های الهی موجب می‌شود خدا آن نعمت‌ها از انسان سلب کند و به جای آرامش و آسایش و تغذیه مناسب، ناامنی و آشوب و گرسنگی را جایگزین سازد. بسیاری از ملت‌ها و امت‌ها در طول تاریخ با کفران نعمت‌های الهی، امنیت اجتماعی خود را مختل کردند؛ زیرا وقتی جامعه‌ای از آسایش و امنیت غذایی مثلا بی‌بهره شود و گرسنگی دامنگیر آن ‌جامعه شود، سرقت و دزدی و آشوب و هرج و مرج و مانند آنها افزایش یافته و امنیت اجتماعی به‌شدت تضعیف یا به مخاطره افتاده و آشوب جایگزین آن می‌شود. (همان)

2. بی‌تقوایی: از مهم‌ترین عوامل تامین‌کننده امنیت از جمله امنیت اجتماعی تقوای الهی است؛ زیرا تقوای الهی موجب می‌شود تا انسان‌ها بر اساس قوانین اسلامی عمل کنند و عدالت را اجرا کرده و نسبت به یکدیگر در صورت خطا و اشتباه عفو و گذشت داشته باشند؛ چرا که اینها نزدیک‌ترین مصادیق به تقوای الهی از نظر قرآن است.(مائده، آیه 8؛ بقره، آیه 237) بنابراین، بی‌تقوایی و فقدان عدالت و قانون‌گریزی و نبود احسان و عفو و گذشت نسبت به یکدیگر، یکی از آفات‌ها و آسیب‌هایی است که امنیت اجتماعی را به مخاطره می‌اندازد.(نحل، آیه 112؛ شعراء، آیات 142 و 146) خدا از مومنان می‌خواهد برای تامین امنیت اجتماعی همواره به این نکته یعنی تقوای الهی توجه ویژه داشته و در اموری به‌ویژه عدالت و احسان و ایثار در مسائل اجتماعی پیشگام باشند و در سطح قوامین بالقسط عمل کنند.(مائده، آیه 8؛ بقره، آیه 237)

3.کفر و بی‌ایمانی: ایمان به خدا و قیامت موجب می‌شود تا انسان‌ها حدود الهی را مراعات کرده و گرفتار فجور نشوند(قیامت، آیات 1 تا 5؛ شمس، آیات 7 تا 10)؛ بنابراین، افراد مومن مراعات تقوای الهی و قوانین و حدود می‌کنند و هرگز حق و حقوق دیگران را تضییع نمی‌کنند. اما فقدان ایمان می‌تواند به معنای فجور و بی‌عدالتی و قانون شکنی باشد که هرج و مرج و آشوب را در اجتماع ایجاد کرده و امنیت اجتماعی را تهدید و با خطر عدم بقا مواجه می‌سازد.(نحل، آیه 112؛ شعراء، آیات 142 و 146) پس کفر و بی‌ایمانی در کنار کفران نعمت و بی‌تقوایی از مهم‌ترین آسیب‌هایی است که امنیت اجتماعی را تهدید می‌کند و آفت جدی بقای آن به شمار می‌رود.

4. شرک: جهل گاه در برابر علم و گاه در برابر عقل است؛ پس می‌توان گفت که جهالت در قرآن به معنی نادانی و فقدان علم و نیز به معنی بی‌تعقلی و بی‌خردی به کار رفته است. بر این اساس، عالم عاقل تامین‌کننده امنیت اجتماعی است؛ در حالی که نادان بی‌خرد امنیت اجتماعی را با خطر نابودی مواجه می‌سازد. از نظر آموزه‌های قرآن، کسانی که دلیل و برهان علمی بر شرک ندارند، با گرایش به شرک‌، خود را در شرایطی قرار می‌دهند که امنیت ازدست می‌رود؛ زیرا ایجاد و بقای امنیت از جمله امنیت اجتماعی به دست خدا است و مشرکان با جهالت خویش به جای مراجعه به ریشه و خاستگاه امنیت و عزت به سمت و سوی دیگر می‌روند که آشوب و ذلت را برایشان رقم می‌زند.(انعام، آیه 81؛ ملک، آیه 16 و 17)

5. امهال و استدراج: خدا رحمت برای جهانیان است و همین ویژگی موجب می‌شود تا غضب الهی به سرعت به نمایش در نیاید. این‌گونه است که برخی از مردم از جمله کافران و مشرکان دچار احساس امنیت کاذب می‌شوند و از جایی که گمان نمی‌کنند آسیب می‌بینند. در حقیقت سنت‌های امهال الهی و استدراج موجب می‌شود تا برخی در دام امنیت کاذب بیفتند و رفتاری برخلاف آفرینش و آموزه‌های اسلامی داشته باشند که خود موجب آسیب امنیتی می‌شود و از جایی که گمان نمی‌کنند ضربه می‌خورند.(نحل، آیات 45 و 47؛ ملک، آیات 16 و 17)

6. ترک بندگی و عبادت خدا: عبادت خدا عامل جلب نعمت‌ها از جمله نعمت امنیت است. بنابراین، ترک عبادت خدا موجب فقدان آرامش و امنیت می‌شود.(قریش، آیات 3 و 4)

7. فقدان راه‌ها: راه‌ها نقش مهمی در ارتباطات انسانی از جمله اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی و مانند آنها دارد. هر چه راه‌ها بیشتر و بزرگ‌تر باشد به همان میزان امنیت اجتماعی نیز افزایش می‌یابد. فقدان راه‌ها و یا کاهش آنها یا کوچکی و عدم توسعه راه‌ها از جمله راه‌های ارتباطی موجب می‌شود تا امنیت اجتماعی به مخاطره بیفتد.(سباء، آیات 18 و 19) خدا در آیات قرآن بیان می‌کند که دشمنان تلاش می‌کنند تا امنیت اجتماعی را با آسیب زدن به امنیت راه‌های ارتباطی امت اسلام به خطر ‌اندازند؛ چنان‌که کافران در عصر حضرت شعیب(ع) این‌گونه عمل می‌کردند.(اعراف، آیات 85 و86)

8. دوری از ستم: هر گونه ستم می‌تواند موجب شود تا امنیت از دست برود. ایمان زمانی مفید است که اهل ایمان از هر گونه ظلم و ستم از جمله شرک خودداری کنند و در امور زندگی خویش شرک خفی و نهان نداشته باشند و رفتارهای مشرکان را در پیش نگیرند. هر گونه شرک که ظلم عظیم است(لقمان، آیه 13) می‌تواند امنیت را به مخاطره افکند.(انعام، آیه 82)

9. فقدان نیروهای مسلح: نیروهای مسلح دارای نفرات و تجهیزات کافی و به روز از مهم‌ترین عوامل امنیت از جمله امنیت اجتماعی است. بنابراین، کاهش قدرت  واقتدار نیروهای مسلح و کمبود امکانات و کاهش بودجه موجب می‌شود تا امنیت اجتماعی به خطر افتد.(انفال، آیه 60)

10.فقدان موانع لازم در برابر دشمن: یکی از مهم‌ترین عوامل تامین‌کننده امنیت هر اجتماعی، وجود موانع ایذایی در برابر دشمن است. بنابراین، فقدان آن می‌تواند به امنیت اجتماعی آسیب جدی برساند.(کهف، آیات 94 و 97)

11.  سرپیچی از جهاد: جهاد تامین‌کننده امنیت از جمله امنیت اجتماعی است. تخلف از جهاد و تنبلی و خانه‌نشینی مجاهدان در هر اجتماع می‌تواند به عنوان یک آسیب جدی برای امنیت اجتماعی مطرح باشد.(نساء، آیه 84)

12. عدم هشیاری نسبت به جریان نفوذ و نفاق: یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب زا نسبت به امنیت از جمله امنیت اجتماعی جریان نفوذ و نفاق است که استاد جاسوسی و شایعه ‌سازی و تشکیک در قدرت رهبری و سلامت آن هستند. این جریان‌ها با استفاده از امکانات امت علیه امنیت آن عمل می‌کنند و با نفوذ در لایه‌های حکومت و دولت در همه ابعاد از جمله تقنین و قضاوت و اجرا، بلکه حتی حوزه‌های نظامی و امنیتی تلاش می‌کنند تا امنیت مردم را به خطر ‌اندازند و آن را بازیچه اهداف خویش قرار دهند.

اینان وقتی با اقتدار نظام اسلامی و امنیت آن مواجه می‌شوند، امنیت را به سخریه می‌گیرند. از نظر قرآن، جریان نفوذ و نفاق در عمل سست و در زبان تند و تیز هستند و هر گونه اتهامی را متوجه نظام اسلامی به‌ویژه رهبری آن می‌کنند و تامین امنیت را به عنوان فریب از سوی دولت اسلامی می‌دانند که با حربه امنیت می‌خواهد مردم را فریب دهند.

(احزاب، آیات 12 تا 19) اصولا منافقان که دشمن امنیت امت و نظام اسلامی هستند هر چه که موجب می‌شود تا رهبری و امت از آن خیری دریافت کنند، رنجیده خاطر می‌شوند و آن را به استهزاء می‌گیرند. (همان) به هر حال، یکی از آسیب‌ها این است که نسبت به چنین جریان‌هایی بی‌توجه باشیم.

13. سوءاستفاده از آزادی و امکانات و مواهب الهی: آزادی از جمله آزادی‌های اجتماعی از مهم‌ترین نعمت‌های الهی است. هر گونه سوءاستفاده از امکانات و مواهب الهی از جمله موهبت آزادی مانند آزادی رفت و آمد یا آزادی تجارت یا آزادی اجتماعی و مانند آنها می‌تواند امنیت را به مخاطره افکند.(سباء، آیه 18؛ نور، آیه 55)