آثار عجله مثبت و منفی از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

عجله و شتاب، انجام یا مطالبه چیزی پیش از رسیدن زمان و وقتش است. صفت عجله و شتاب، در اصل منفی است و اگر در مواردی مثبت دانسته شده، به سبب بسترسازی و زمینه سازی برای انجام کاری در وقت خودش است؛ زیرا برخی از کارها چنان سریع به وجود می آید و به سرعت فرصت از دست می رود که مقدمات آن فراهم نیاید، در زمان خودش نمی توان آن را انجام داد؛ از جمله این موارد می توان به نماز اول وقت اشاره کرد؛ زیرا اگر کسی بخواهد نماز اول وقت داشته باشد، باید مقدمات آن را فراهم آورد و مثلا وضو گرفته و در سر سجاده آماده نمازگزاری باشد تا بتواند در اول وقت آن را به جا آورد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عجله در اصل می تواند آسیب زا باشد و آثار منفی داشته باشد، اما چنان که گفته شد، در برخی از موارد عجله به معنای پیش گفته مشکلی ندارد.

سرزنش عجله و عجول

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، در خلقت انسان عنصر «عجله» قرار داده شده و انسان «عجول» آفریده شده است.(انبیاء، آیه 37؛ اسراء، آیه 11) اما با این که انسان در خلقت اصلی این صفت را دارد، ولی صفتی است که می بایست مهار و مدیریت شود، چنان که شهوت و غضب در انسان می بایست مهار و مدیریت شود؛ زیرا این صفات هر چند که صفات خلقی انسان است، و انسان در زندگی دنیوی به آنها نیاز دارد؛ زیرا شهوت قوه جاذبه ای است که بقای انسان را در کنار قوه دافعه غضب تضمین می کند. هم چنین عجول بودن در کنار جهول و ظلوم بودن نفس انسانی(احزاب، آیه 72) از اموری است که نیازهایی انسان از بَر آن تامین می شود. پس انسان در این دنیا به سبب شرایط زیست دنیوی نیاز به صفاتی دارد که به طور مطلق خوب نیست، اما اگر تحت شرایطی قرار گیرد، مفید و سازنده است.

از نظر قرآن، عجله صفتی است که اگر بدون شرایط و مهار و مدیریت در نفس هم چنان باقی بماند، محل سرزنش و توبیخ است و خدا با آن که از صفت «عجول» بودن به عنوان صفت خلقت یاد می کند، با این حال فرمان می دهد که «استعجال» نداشته باشید و خواهان عجله در چیزی نباشند که اوان و زمان آن نرسیده است.(انبیاء، آیه 37)

خدا در قرآن، مجرمان را به سبب آن که در نزول عذاب و کیفر خودشان استعجال دارند، سرزنش می کند و می فرماید عذاب در زمان خودش خواهد رسید.(یونس، ایه 50؛ شعراء، آیات 200 و 204؛ صافات، آیات 175 و 176)

از نظر قرآن، عجله و شتاب انسان در خواسته ها و تمایلات خویش پایانی ندارد و این عجله امری نادرست است؛ زیرا گاه این خصلت و صفت موجب می شود شخص همان اندازه که خواهان تحقق خیرات و عجله در آن است تا پیش از زمانش تحقق یابد، هم چنین دنبال تحقق شرور مثل عذاب کیفری قبل از اوان و زمانش هستند.(اسراء، آیه 11؛ انبیاء، آیه 37؛ صافات، آیات 175 و 176)

مصادیقی از عجله منفی از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نسبت میان دنیا و آخرت، نسبت «عاجله» و «آجله» است؛ زیرا عاجل چیزی است که پیش از وقت و اوان و زمانش باشد، اما آجل چیزی است که در وقت و موعودش انجام می شود؛ مانند اجل مسمی که زمان مرگ هر انسانی است.

از نظر قرآن، هر چند امکانات دنیوی، عاجله ای است که دنیا پرستان خواهان آن هستند و حاضرند تا آخرت ابدی را به امکانات اندک و فانی دنیوی ترجیح دهند، ولی خدا در همین عاجله نیز همه چیز را نمی دهد و تنها بخش اندکی را می دهد.(اسراء، آیه 18) این گونه است که دنیاپرستان و گناهکاران و کفر پیشگان برای رسیدن دنیا و ترک آخرت همه تلاش خویش را می کنند و به چیزهایی نیز می رسند که می تواند مومنان را نیز تحریک کند(انسان، آیات 24 و 27) ، اما همین اندک دنیا چیزی نیست که انسان خودش را به زحمت افکند.

بنابراین، کافران و دنیا پرستان در رفتارهای خویش عجول هستند و با اتخاذ روش های نادرست و بدفرجام کاری می کنند که حسنات به سیئات تبدیل می شود؛ زیرا وقتی کاری پیش از موعد انجام شود، به جای حسنه، تبدیل به سیئه می شود.(نمل، آیات 45 و 46)

از نظر قرآن تنها کافران و دنیاپرستان نیستند که عجله منفی دارند، بلکه برخی از مسلمانان نیز این گونه هستند؛ زیرا مسلمانان خواهان تحقق زودرس وعده های الهی مانند پیروزی می شوند(نحل، آیه 1)؛ زیرا مراد از «امر» آن چیزی است که خداوند به پیامبر (ص) و مومنان وعده داده و مشرکان را نسبت به آن ترسانده به دفعات مکرر که عبارت است از : نصرت مومنان، ذلت کافران و عذب آنان پیروزی دینش به وسیله امری از جانب خودش.(المیزان، ج 12، ص 204)

از نظر قرآن، همین عجله مسلمانان در طول تاریخ آثاری زیانباری نیز داشته است؛ چنان که عجله یهود پیش از بازگشت موسی(ع) از کوه طور و میقات الهی، موجب شد تا به گوساله پرستی رو آورند و از دین حقیقت دور شوند.(اعراف، آیه 150)

در حقیقت آنان به سبب عجله از مسیر حق دور شدند و پیش از رسیدن امر الهی و ابلاغ آن از سوی حضرت موسی(ع) موجب گمراهی آنان شد و خدا از همین رو، آنان نسبت به عجله منفی که داشتند سرزنش و توبیخ کرد.(همان)

در آیات قرآنی مصادیق دیگری از عجله منفی بیان شده که از جمله آنها عجله حضرت داود(ع) در حکم بین صاحبان گوسفند(ص، آیات 17 تا 24؛ مجمع البیان، ج 8 و 9، ص 736)، عجله حضرت سلیمان در باره خبر هدهد(نمل، آیات 20 تا 27)، عجله کافران از سر استهزاء نسبت به برپایی قیامت(شوری، آیه 18؛ قیامت، آیات 12 و 14)، عجله گناهکاران و مجرمان که خواستار تسریع نزول عذاب(یونس، آیه 50)، عجله یونس (ع) پیش از امر الهی(صافات، آیات 139 تا 142) ، عجله پیش از زمان بیان از سوی موسی(کهف، آیات 65 تا 82) و مانند آنها اشاره کرد.

عجله مثبت به معنای بسترسازی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عجله هر چند در ذات خود، مطالبه چیزی قبل از زمانش است، و از این جهت منفی است؛ زیرا برای هر چیزی از نظر قرآن «مقدر»ی است که از آن پیش یا پس نمی افتد، اما گاه این اقدام تعجیل و استعجال برای آن است که حقیقتی زودتر در اختیار مردم گذاشته شود و شدت علاقه به امری موجب می شود که انسان ناخواسته استعجال داشته باشد، چنان که حضرت موسی(ع) در دیدار و میقات خدا استعجال داشت(طه، آیه 83) تا این گونه رضایت الهی را به دست آورد.(طه، آیات 83 و 84)

البته از نظر قرآن، عجله پیامبر(ص) برای بیان حقایق قرآنی و تلاوت پیش از موعد(طه، آیه 114) نیز هر چند که به قصد ایجاد بستر پذیرشی و آمادگی مسلمانان است، اما عجله منفی است که می بایست از آن پرهیز کرد؛ چنان که عجله ایشان برای عذاب کافران نیز امری است که خدا از آن نهی شده است.(مریم، آیات 83 و 84؛ احقاف، آیه 35)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عجله مثبت برای رضای الهی انجام می شود. به سخن دیگر، گاه عجله از سوی افراد انسانی برای آن است که رضایت الهی به دست آید(طه، آیات 83 و 84) چنان که عجله حضرت موسی(ع) برای میقات خدا(همان) یا عجله پیامبر(ص) در تلاوت آیات قرآنی(طه، آیه 114) از مصادیق همین عجله است؛ اما هر چند که هدف مقبولی در میان است، اما از نظر قرآن همین عجله که برای راضی خدا انجام می شود، آثار منفی به دنبال دارد و می بایست از آن اجتناب کرد.

آثار عجله از نظر قرآن

از نظر قرآن، آثار برای عجله منفی است که باید به سبب همین آثار از عجله اجتناب کرد. از جمله این آثار می توان به استفاده از ابزارها و وسایل ناپسند و زشت(اسراء، آیه 11)، خطا و اشتباه در شناخت و زیان واقعی(همان)،  دنیا طلبی و غفلت از آخرت(اسراء، آیه 18) اشاره کرد.

در حقیقت عجله انسان را از رسیدن به حقیقت، کمال، رفتار صحیح، بهره مندی از آخرت و مانند آنها باز می دارد و همانند میوه کال و نارس چیدن، نه تنها آثار مثبتی به جا نمی گذارد بلکه موجب تباهی و احباط زحمات و تلاش های می شود که در این امر کشیده شده است.

از نظر قرآن کسانی گرفتار عجله می شوند که احاطه علمی به امری ندارند(کهف، آیه 68) و از جهل عقلی و جهل علمی رنج می برند.(انبیاء، آیات 38 و 39)