يكي از مهم ترين اعمال عبادي كه در بردارنده بسياري از اعمال عبادي ديگر است، نماز است، زيرا افزون بر سجده و ركوع داراي اعمالي ديگر چون تحميد و تهليل و تكبير و تسبيح مي باشد و دعا و نيايش و مانند آن نيز در آن قرار داده شده است. لذا نمي توان عبادتي را كامل تر از نماز دانست.
نماز، نياز انسان است و خداوند به نماز و يا هيچ يك از اعمال عبادي ديگر نياز ندارد. از اين رو در تعقيبات مشتركه پس از نماز آمده است: الهي هذه صلاتي صليتها لالحاجه منك اليها و لارغبه منك فيها الا تعظيما و طاعه و اجابه لك الي ما امرتني به؛ خدايا اين نمازي كه بجا آوردم نه براي نياز تو بدان است و نه به سبب رغبتي كه تو بدان داري جز آن كه آن را براي تعظيم و اطاعت و اجابت فرمان تو انجام دادم.
علل نياز به نماز
اين نياز انسان به نماز به اسباب مختلفي است كه نخستين آن بهره گيري از نماز براي قرار گرفتن در مسير كمالي و دست يابي به مقام قربي مي باشد. از آيات قرآني چنين برمي آيد كه هر كسي در هر مقامي كه قرار دارد به نماز نياز دارد.
استعانت: گام نخست انسان در مسير شدن، وجود نيازهاي بي شمار و مشكلات عديده اي است كه با آن در زندگي روزانه خويش مواجه مي شود. در اين جا نيازمند عنصري است كه دستگير و ياور وي باشد. خداوند در آيات قرآني بيان مي كند كه نماز داراي چنين خاصيتي است و هركسي اگر بخواهد مشكلات مادي و معنوي خويش را حل كند مي تواند به نماز به عنوان يك وسيله و ابزار مفيد و كامل نظر كند: و استعينوا بالصبر و الصلاه، به صبر (روزه) و نماز به عنوان ابزارهاي كمك و استعانت تكيه كنيد. (بقره آيه 45 و 153)
اولياي الهي براي هر كار و مشكلي به نماز و روزه تمسك مي جستند و به كمك آن، مشكلات را برطرف مي كردند و كاري را انجام مي دادند. داستان بهره گيري بوعلي سينا و ملاصدرا از نماز براي حل مشكلات علمي خويش بسيار معروف و مشهور است.
رشد: از جمله كاركردهاي مهم و مؤثر نماز مي توان به رشد بخشي اشاره كرد. هر كسي كه بخواهد در مسير رشد قرار گيرد نيازمند نماز است. خداوند در آيه 45 سوره عنكبوت مي فرمايد: ان الصلاه تنهي عن الفحشاء و المنكر، نماز بازدارنده از فحشاء و زشتي هاست. به اين معنا كه نماز نمي گذارد تا انسان به سادگي مرتكب اعمال زشت و پليد شود و هرگاه بخواهد آن را انجام دهد به وي نهيب مي زند و اجازه نمي دهد تا اقدام كند. اين نهيب زدن هاي نماز تا آن جا ادامه مي يابد كه در نهايت فرد از انجام عملي آن خودداري مي كند و در تقواي خاصي قرار مي گيرد كه مي توان از آن به حفاظت اشاره كرد.
بدين ترتيب نماز موجبات رشد و تعالي بشر را فراهم مي آورد و وي را به سوي معرفت و بينش و نگرشي خاص هدايت مي كند تا ديگر اعمال عبادي را نيز به درستي انجام دهد. از اين رو نماز را ستون دين دانسته اند، زيرا كسي كه نماز را به جا مي آورد اندك اندك در مسير كمالي قرار مي گيرد و ديگر اعمال عبادي و نيك را به جا مي آورد.
شكر: كساني كه نسبت به خداوند معرفت يافتند، درمي يابند كه شكر نعمت، نعمت را افزون مي كند: لئن شكرتم لازيدنكم. (سوره ابراهيم، آيه 7) آنان نخست با معرفت خويش، خود را در مقامي مي يابند كه مي بايست سپاسگزار خداوند باشند كه نعمت هاي بي شماري چون وجود و رزق مادي و معنوي را به ايشان بخشيده است. پس در مقام شكر برمي آيند و در فرآيند رشدي، شكرگزار خداوند مي شوند. نمازهايشان معنا و مفهوم تازه اي مي يابد و در هر حال شكرگزار خداوند مي شوند.
خداوند در آيات بسياري، از مؤمنان مي خواهد تا در مقام شكر برآيند و نماز بگزارند: فليعبدوا رب هذا البيت الذي اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف؛ پس پروردگار اين خانه را عبادت كنيد كه شما را از گرسنه سير كرد و از ترس در امنيت قرار داد. (سوره قريش، آيات 3 و 4) آيات چندي به اين معنا توجه مي دهد كه انسان در مقام شكرگزاري مي بايست از نماز به عنوان يكي از راه ها بهره گيرد. از جمله مي توان به آياتي اشاره كرد كه يادآور خلقت انسان و نعمت هاي بسيار هستي براي او است. اين بدان معناست كه نماز يكي از راه هاي شكرگزاري نسبت به خداوندي است كه انسان را آفريده و نعمت هاي بي شماري چون نعمت هدايت و ايمان به وي بخشيده و در مسير رشد قرار داده است.
انس: از ديگر كاركردهاي نماز كه در قرآن بيان شده، انس است. انسان اگر بخواهد با بهترين موجود هستي يعني خداوند تبارك و تعالي انس گيرد بهترين كار آن است كه نماز به جا آورد. خداوند به حضرت موسي(ع) فرمان مي دهد: فاعبدني و اقم الصلاه لذكري؛ پس مرا عبادت كن و براي ياد كرد و انس گرفتن با من، نماز بگزار. (سوره طه، آيه 14) اين مقام هنگامي به دست مي آيد كه انسان مراتب پيشين را به خوبي طي كرده باشد. در اين جاست كه تنها انس با خداوند به وي معناي واقعي زندگي را مي بخشد و براي دست يابي به اين انس مي بايست نماز به جا آورد.
قرب: شايد برترين و كامل ترين هدف خلقت و آفرينش هستي و انسان آن باشد كه انسان به مقام قرب برسد. دست يابي به اين مقام، زماني شدني مي شود كه انسان در مسير كمالي و رشدي گام بردارد و خود را متخلق به صفات الهي كند و پس از رنگ خدايي گرفتن، آن را ذات و وجودش تحقق بخشد و متاله گردد. متاله شدن همان معناي قرب الهي يافتن است. در اين زمان است كه به سبب قرب الهي كه از طريق متاله شدن و به سبب عبادت و عبوديت به دست آمده است، به مقام ربوبيت طولي و خلافت الهي مي رسد كه نهايت منتهاي سير آدمي است.
خداوند در آيه آخر سوره علق به پيامبر(ص) فرمان مي دهد: با سجده كه در نماز ، تحقق مي يابد خود را به مقام قرب الهي برسان. بنابراين مي توان گفت كه همه راه هاي رشدي و كمالي انسان تنها از راه نماز طي مي شود و هر انساني، چنان كه خداوند به پيامبرش فرمان مي دهد، مي تواند با سرمشق گيري از سنت پيامبر(ص) در نماز به مقام قرب دست يابد و خلافت الهي را در ربوبيت عبودي تجربه كند.
از اين رو لازم است كه انسان به نماز به چشم ديگري نگاه كند و ارزش و جايگاه والاي آن را در تزكيه نفس و رشد و تكامل دريابد و همواره بدان پاي بند باشد و نماز را در اول وقت آن به جا آورد.
