قیامت شخصی و قیامت عمومی

بسم الله الرحمن الرحیم

قیامت روزی است که ناگهان و یک دفعه انسان و جن در آن قیام می کند و برای حسابرسی و ورود به بهشت یا دوزخ آماده می شود. التبه از نظر قرآن، قیامت یک زمان مشخص در زمان هایی دنیوی نیست، بلکه براساس آموزه های قرآنی، قیامت پس از تبدیل زمین و آسمان های کنونی به زمین و زمان اخروی اتفاق می افتد و در ساختار زمان مشخص دنیوی معنا و مفهوم پیدا نمی کند؛ زیرا وقتی این نظام کنونی دنیا جمع می شود و نظام دیگری به نام نظام اخروی شکل می گیرد، دیگر سخن گفتن از ساعت یا زمان تحقق قیامت و آخرت معنا ندارد؛ زیرا آخرت در «یوم» یا «روزی» دیگر است.

بر اساس آموزه های اسلامی، دو نوع قیامت برای انسان است که شامل قیامت شخصی و قیامت عمومی است. نویسنده بر آن است تا حقایقی از قیامت را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

یوم، روز ظهور اسماء الله

یکی از اصطلاحات قرآنی، «یوم» است. واژه «یوم» به معنای روز، در بیش تر کاربردها در برابر «لیل» و شب قرار می گیرد؛ اما بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، «یوم» به معنای دیگر یعنی ظهور اسماء الله و صفات الهی است. البته ظهور اسماء الله و صفات الهی در دو شکل کلی و جزیی است؛ به نظر می رسد که قرآن از دو ظهور کلی سخن به میان آورده که شامل «یوم الدنیا» و «یوم الاخره» است. این گونه است که دو نوع مختلف از محیط زیست یعنی «دار» به وجود می آید که شامل «دار الدنیا» و «دارالاخره» است.

به نظر می رسد که تفاوت کلی یوم الدنیا که دارالدنیا را به وجود می آورد و یوم الاخره که دارالاخره را پدید می آورد، در سطح متفاوت ظهور اسماء و صفات الهی و کمیت و کیفیت آن است؛ زیرا خدا به صراحت بیان می کند که در آخرت «عرش الهی» بر دوش هشت حقیقت است که فرشتگان بر کناره ها و اطراف آسمان آخرت، قرار می گیرند.(الحاقه، آیات 15 تا 17) بر اساس روایات تفسیری – تبینی این هشت حقیقت از جنس فرشتگان نیستند، بلکه انسان هایی معصوم (ع) از پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت هستند؛ این در حالی است که عرش الهی در نظام کنونی دنیا بر دوش چهار حقیقت است که ما از آنها به عناوین گوناگون از جمله تسبیحات اربعه سخن به میان می آوریم که چهار رکن کعبه که از «تخوم الارض» تا عرش الهی کشیده شده، و نیز چهار فرشته اصلی جبرائیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل نمادهای آن چهار حقیقت هستند. این چهار حقیقت نیز همان چهار معصوم(ع) هستند که حضرت فاطمه(س) «لیله القدر» آن است که در برابر «یوم القدر» قرار می گیرد.

البته در برابر این دو روز یا دو «یومین» کلی یوم الدنیا و یوم الاخره، ایام دیگری است که ناظر به جزئیات همین ظهور است. به عنوان نمونه یوم الدنیا، خود دارای شش ایام است که هر روز و یوم آن برای ظهور حقایقی در نظام کنونی دنیا است؛ چنان که خدا به صراحت به این شش «ایام»(اعراف، آیه 54؛ یونس، آیه 3؛ هود، آیه 7؛ فرقان، آیه 59) اشاره کرده و حتی به جزئیات آن نیز می پردازد می فرماید که دو روز از آن برای ظهور آسمان ها(فصلت، آیه 12) و دو روز آن برای ظهور زمین(فصلت، آیه 9)، و دو روز دیگر برای مخلوقات میان آسمان و زمین است.

هم چنین برای ظهور چیزها چهار فصل در زمین یا چهار دوره زمین شناسی قرار داده که مربوط به جزئیات بیش تر نسبت به امور زمین برای تحقق اقوات و نیازهای زیستی و خوراکی مخلوقات زمینی است.(فصلت، آیه 10) البته باید توجه داشت که این چهار روز جزیی تر از شش روزی است که برای خلقت دنیا مطرح است. بنابراین، از نظر قرآن، روز و یوم چیزی همانند ظهور صفات و اسماء الله در ساختار تنزلات و تجلیات است. پس می توان گفت که هر «یوم» چیزی شبیه ظهور و تجلیات اسماء الله و صفات الهی است.

البته از نظر قرآن، اصطلاح «یوم» به معنای همین روز دنیوی نیست؛ زیرا زمان در هر نشئه و عالمی غیر از نشئه و عالمی دیگر است. بنابراین، زمان در نظام کنونی دنیوی غیر از زمان در نظام کنونی آخرت یا حتی نسبت به نظام برزخ است؛ چنان که خدا می فرماید: هر روزی که خدا به تدبیر امری از آسمان تا زمین سپس عروج آن به سوی او اشتغال دارد، هزار سال زمینی است.(سجده، آیه 5)

پس وقتی ما از قیامت سخن می کنیم، مراد روزی است که این نظام کنونی به نظام دیگری تبدیل می شود؛ چنان که خدا به صراحت می فرماید: یوم تبدل الارض غیر الارض و السموات و برزوا لله الواحد القهار؛ در روزی که زمین به غیر این زمین و آسمان ها به غیر این آسمان ها تبدیل می شود و همه در پیشگاه خدای یگانه قهار بروز می کنند.(ابراهیم، آیه 48)

قیامت شخصی و قیامت عمومی

از نظر آموزه های قرآنی، هر انسانی می میرد و به ظاهر جسد بی جانش در خاک دفن شده و خوراک مخلوقات ریز شده و حتی استخوانش نیز می پوسد یا در برخی از شرایط می سوزد یا در آب، خوراک ماهیان می شود. پس اگر قیامتی باشد که انسان در روزی دیگر به نام یوم الاخره در دارالاخره قیام کند، چگونه چنین اتفاقی می افتد؛ زیرا اولا بدن از دست رفته و دیگر بدن انسان به بدن گیاهان و جانوران دیگر تبدیل شده است؛ ثانیا دنیای کنونی و زمین و آسمان های آن نیز تبدیل شده است؛ پس چگونه می توان سخن از قیام انسان در قیامت کرد؟

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آن چه اصالت دارد، نفس انسانی است که به دست خدا و کارگزارانش از ملک الموت و فرشتگان توفی می شود(زمر، آیه 42) و هیچ ارتباطی دیگر با بدن و جسد مادی ندارد؛ گویی این بدن همانند بدن مار که پوست می اندازد دور انداخته شده یا همانند کرمک در درون پیله آن را کنده یا همانند سیرسیرک وقتی بیرون آمده آن را می کند و بر درختی می گذارد و به قیافه ای دیگر در می آید یا پروانه ای شده و به پرواز در می آید.

بنابراین از نظر قرآن، انسان در آخرت از بدنی دیگر بهره مند است که مرتبط با زمین آخرت است که جنس آن اصلا هیچ ربطی به جنس زمین دنیوی و نظام کنونی ندارد.

البته از نظر قرآن، هر انسانی پس از مرگ تا زمانی که «قیامت» تحقق یابد و نظام آخرت پدید آید، در عالم برزخ است؛ یعنی نفس پس از توفی به عالم برزخ منتقل می شود و در آن جا تا قیامت باقی می ماند تا پس از تبدیل زمین و آسمان ها به زمین اخروی در آخرت در تن و بدن اخروی در آید و در آن جا «قیام» کند.(مومنون، آیات 99 تا 100)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، عالم برزخ خود نوعی «قیامت» است، اما با قیامت اخروی فرق دارد؛ زیرا قیامت در عالم برزخ «شخصی» است؛ اما قیامت در آخرت، عمومی و جمعی است. از همین روست که به قیامت به عنوان «یوم الجمع» یاد می شود که مردم در آن جمع می شوند.(شوری، آیه 7؛ تغابن،آیه 9؛ واقعه، آیه 50؛ آل عمران، آیه 9؛ نساء، آیه 87)

هر کسی وقتی می میرد به عالم برزخ می رود، و در آن جا قیامت شخصی او آغاز می شود؛ زیرا در آن عالم برزخ که همان حقیقت و ملکوت و باطن قبر است، انسان همان گونه که در قیامت با اموری چون حسابرسی و عدالت الهی مواجه می شود، در عالم برزخ نیز این گونه است؛ زیرا قیامت شخصی با مرگ و در عالم برزخ آغاز می شود. پیامبراکرم (ص) می فرماید : إذا ماتَ أحَدُكُم فَقد قامَت قِيامَتُهُ ، يَرى ما لَهُ مِن خَيرٍ و شَرّ؛ هرگاه يكى از شما بميرد، قيامتش برپا شده است، خوبى ها و بدى هاى خود را مى بيند.(كنز العمّال، الهندی، شماره حدیث  42123)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هم چنین می فرماید:  إذا ماتَ أحَدُكُم فَقَد قامَت قِيامَتُهُ، فاعبُدوا اللّه َ كأنَّكُم تَرَونَهُ، و استَغفِروهُ كلَّ ساعَةٍ؛ هرگاه يكى از شما بميرد، قيامتش بر پا شود. پس خدا را چنان بپرستيد كه انگار او را مى بينيد و هر لحظه از او آمرزش بخواهيد.(همان، شماره حدیث 42748)

از امیرمومنان امام علی(ع) نیز روایت شده که ایشان درباره آغاز حسابرسی ها در قیامت شخصی می فرماید: المَوتُ أوَّلُ عَدلِ الآخِرَةِ؛ مرگ، آغاز عدالت آخرت است.(غرر الحكم ، شماره حدیث 1435)

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید: إنّ أوحَشَ ما يكونُ هذا الخَلقُ في ثلاثةِ مَواطِنَ : يَومَ يُولَدُ و يَخرُجُ مِن بَطنِ اُمّهِ فيَرَى الدُّنيا ، و يَومَ يَموتُ فيُعايِنُ الآخِرَةَ و أهلَها ، و يَومَ يُبعَثُ فيَرى أحكاما لَم يَرَها في دارِ الدُّنيا؛ وحشتناك ترين زمان براى اين موجود (انسان) سه جاست: روزى كه زاده مى شود و از شكم مادرش بيرون مى آيد و دنيا را مى بيند، و روزى كه مى ميرد و آخرت و اهل آن را مشاهده مى كند، و روزى كه برانگيخته مى شود و احكامى را مى بيند كه در سراى دنيا نديده است.(عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 257، حدیث 11)

بنابراین سلامت در سه منزل تولد، مرگ و بعثت در آخرت بسیار مهم و اساسی است.(مریم، آیات 15 و 33) و کسی که بتواند در این سه منزل به سلامت در آید، به دارالسلام بهشت در آید. مراد از سلامت در منزل مرگ همان سلامت در عالم برزخ است که در آن منزل حسابرسی بر اساس عدالت الهی آغاز می شود و به نوعی وضعیت او در عالم برزخ و حتی قیامت به طور کلی مشخص می شود؛ البته از آن جایی که انسان باقیات صالحات یا باقیات طالحات دارد ممکن است در تکامل برزخی به شکلی وضعیت او کمی تغییر کند؛ زیرا وضعیت شخص بستهبه  آن چه که در قالب «اخرت»(انفطار، آیه 5) و «آثارهم»(یس، آیه 12) به او می رسد، کمی تغییر کند.

از نظر قرآن، در عالم برزخ افراد متنعم به نعمت های بهشت برزخی و مثالی یا معذب به عذاب های دوزخ برزخی است؛ چنان که فرعون در عالم برزخ اینک این گونه گرفتار است؛ زیرا خدا می فرماید که اینک بامدادان و شامگاهان آتش بر او عرضه می دارد و در روز قیامت نیز آل فرعون را به بدترین عذاب وارد می کنند(غافر، آیه 46)؛ و در برابر اهل شهادت متنعم به نعمت های بهشتی هستند.(آل عمران، آیات 169 و 170)

از نظرآموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که در قیامت عمومی و جمعی همه مردم در برابر خدا قیام می کنند(مطففین، آیات 5 و 6) در قیامت شخصی نیز چنین قیامی خواهد بود و هرکسی در برابر خدا قیام می کند. اگر در قیامت «تبلی السرائر» است و همه رازها آشکار و هویدا می شود(طارق، آیه 9؛ غافر، آیه 16)، هم چنین در قیامت شخصی چنین اتفاقی رخ می دهد.

هم چنین اگر در قیامت عمومی انسان ها به دو دسته اصلی شقی و سعید تقسیم می شوند(هود، آیات 105 تا 108) و چهره ها یا سپید  و شادان و مسرور یا سیاه و غبار آلوده و هراسان است(آل عمران، آیه 106؛ عبس، آیات 38 تا 41) یا شخص با نور یا بی نور است(حدید، آیات 12 و 13)، هم چنین در قیامت شخصی این چنین است.

در قیامت شخصی همانند قیامت عمومی می توان از اموری چون آشکار و قابل مشاهده بودن اعمال، تلخی و شیرینی(قمر،آیات 43 تا 47)، سختی و آسانی، سرعت چون کم از تر چشم بر هم زدن(نحل، آیه 77)، ناگهانی و غیر قابل پیش بینی(انعام، آیه 31)، بصیرت کامل انسان به احوال و اعمال خود(قصص، آیه 75؛ سجده ، آیه 12؛ قیامت، آیات 13 و 14)، بشارت و انذار(حدید، آیات 12 و 13)، بی پناهی (شوری، آیه 47)، تسلیم در برابر خدا(نحل، آیات 86 و 87)، تشنگی یا عدم آن(مریم، آیه 86)، شگفتی از آگاهی شاهدان بر اعمال آنان(زلزال، آیات 1 تا 3؛ طه، آیات 124 و 125؛ صافات، آیات 15 تا 20)، گواهی اعضا به نفع یا ضد(نور، آیات 23 و 24)، عدم امکان بهانه جویی (روم، آیه 57؛ غافر، آیه 52؛ تحریم، آیه 7)، خوف و ترس کافران(نور، آیه 37؛ نازعات، آیه 8) و مانند آنها اشاره کرد. بنابراین، قیامت شخصی انسان در عالم برزخ نمونه ای از قیامت عمومی و جمعی در آخرت است؛ از این رو، گفته اند که عالم برزخ مقدمه آخرت و از جنس آن است.

البته همان گونه که قیامت اخروی دارای مواقف و مواقیت است، هم چنین قیامت شخصی نیز این گونه است که هر کسی در منازل قیامت شخصی عالم برزخ می بایست پاسخگوی تکالیفی باشد که نسبت به خدا و خلق داشته است. در این مواقف و مواقیت از او درباره حق الله و حق الناس می پرسند(انعام، آیات 27 و 30؛ سباء، آیه 31؛ صافات، آیه 24)؛ زیرا قیامت شخصی نیز در عالم برزخ بخشی از حسابرسی قیامت بر اساس عدل الهی است.(ابراهیم، آیه 41؛ ص، آیات 16 و 26 و 53)