عوامل و آثار بدگمانی از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ظن و گمان حالتی در نفس انسانی است که ارتباط با علم و دانش دارد. حالات نفس در ساحت شناخت و آگاهی دارای درجات و مراتبی است که از شک، ریب، وهم، تا ظن، علم و یقین را شامل می شود. از نظر قرآن، ظن خود به ظن معتبر و ظن غیر معتبر و نیز حسن ظن و سوء ظن تقسیم می شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سوء ظن و بدگمانی، عوامل و آثاری در زندگی دنیوی و شقاوت ابدی انسان دارد که  آگاهی و شناخت نسبت به آن آثار می تواند انسان را از گرایش به سوء ظن و بدگمانی بازدارد؛ زیرا سوء ظن و بدگمانی می تواند با آثار زیانبار خود، تعاملات انسان را در دنیا تحت تاثیر منفی گذارد و آخرت او را نیز تباه سازد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، عوامل ایجادی و آثار سوء و زیانبار آن را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حقیقت ظن و انواع و احکام آن از نظر قرآن

ظن و گمان، وقتی در ذهن و قلب شکل می گیرد که نشانه و اماره ای ضعیف در میان باشد. البته اگر اماره قوی باشد، علم و یقین حاصل می شود؛ اما اگر خیلی ضعیف باشد، «وهم» تحقق می یابد؛ از همین رو، در تعریف ظن گفته می شود که آن حالتی حد فاصل بین یقین و وهم است. پس با اماره و نشانه چیزی در نفس ایجاد می شود که یک طرف راجح نسبت به طرف دیگر است. چنین حالتی را ظن می گویند؛ زیرا به حد و سطح جزم نرسیده است؛ خواه جزم به وجود چیزی خواه جزم به عدم وجود چیزی.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 539؛ لغت نامه، دهخدا، ج 9، ص 13791)

خدا در قرآن به نمونه ای اشاره می کند که در آن مورد ملکه سبا به سبب «اماره» نسبت به امری گرفتار «ظن» می شود و به همان ظن خویش تکیه و اعتماد می کند و رفتاری را در پیش می گیرد که موجب شرمندگی ملکه می شود؛ زیرا ملکه سباء وقتی وارد کاخ حضرت سلیمان(ع) می شود، چون پیش از آن آبگینه و شیشه را ندیده بود، گمان می برد که آبگیری ژرف در برابرش است، پس پاچه پیراهن خویش را کنار زد و ساق پایش آشکار شد؛ زیرا می خواست از میان آب به آن سو برود؛ در حالی که شیشه و آبگینه بود که آب در زیر آن جریان داشت. در حقیقت اماره ای او را فریب داد و ظن و گمان کرد که از درون آبی ژرف می رود.(نمل، آیه 44)

از نظر قرآن، ظن دارای انواع و اقسامی است که شامل ظن معتبر، ظن غیر معتبر، و نیز حسن الظن و سوء الظن می شود. از نظر قرآن، پیروی و تبعیت از ظن غیر معتبر در احکام الهی حرام است؛ زیرا ظن حجت شرعی نیست(انعام، آیات 116 تا 119 و 148)؛ چنان که ظن غیر معتبر در امور اعتقادی حجت نیست.(بقره، آیه 78؛ انعام، آیات 100 و 116؛ زخرف، آیه 20)

از نظر قرآن ظن در برخی از موارد معتبر است و تکیه و اعتماد بر آن جایز دانسته شده است؛ چنان که خدا در قرآن فرمان اجتناب از «کثیر من الظن» را داده و نیز فرموده که «بعض الظن اثم». پس از نظر قرآن، همه ظنون مثل هم نیستند؛ زیرا اگر چه بیش ترین مصادیق ظن، دارای مشکل است و نمی شود به آن اعتماد کرد، بلکه حتی برخی از این ظنون «اثم» و گناه است؛ اما برخی دیگر حتی اگر اقل و اندک باشد، معتبر است و می توان از آن پیروی کرد و بدان تکیه نمود.(حجرات، آیه 12)

شیخ طبرسی در مجمع البیان با اشاره به «اجتنبوا کثیرا من الظن» بر این باور است که نه تنها برخی از ظنون «جایز الاتباع»، بلکه «لازم الاتباع» است.(مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 205) به نظر می رسد که از مواردی که لازم الاتباع است و واجب است تا انسان از برخی از ظنون پیروی کند همین ظن معتبر است. جالب این که خدا وقتی از خاشعین سخن به میان می آورد، این گونه آنان را معرفی می کند: الخاشعین الذین یظنون انهم ملاقوا ربهم و انهم الیه راجعون؛ خاشعین کسانی هستند که گمان می کنند آنان با پروردگارشان ملاقات می کنند و آن که به سوی خدا باز می گردند.(بقره، آیات 45 و 46)

از نظر قرآن، نوعی دیگر از ظن همان ظن غیر معتبر است که گاه از آن به ظن غیر الحق یا ظن الجاهلیه نیز یاد می شود.(آل عمران، آیه 154)

چنان که گفته شد، از نظر قرآن، ظن غیر معتبر در شناخت حقایق هستی کاربردی ندارد و نمی بایست آن را در ساحت اعتقادات به کار گرفت، بلکه می بایست انسان در امور اعتقادی علم و یقین داشته باشد، خواه آن را از طریق تعقل به دست آورده باشد، و خواه از طریق شنوایی و بهره مندی از نقل وحیانی.(ملک، آیه 10) پس ظن غیر معتبر هیچ اعتبار و حجتی در شناخت فرشتگان(نجم، آیات 27 و 28) یا متهم ساختن دیگران به چیزی یا داوری و  قضاوت در حق دیگران (نور، آیات 11 تا 15) ندارد و نمی توان به آن اعتماد و تکیه کرد.

هم چنین از نظر قرآن، نوعی ظن است که از آن به سوء الظن و بدگمانی تعبیر می شود؛ از این ظن به ظن شرّ در برابر ظن خیر نیز یاد می شود.(نور، آیه 12؛ حجرات، آیه 12) از نظر قرآن، از ظن بد باید اجتناب کرد، چون گناه است، اما ظن خوب نه تنها مطلوب است(حجرات، آیه 12؛ المیزان، ج18، ص 32)، بلکه می توان گفت که ظن خوب و حسن الظن و ظن خیر، بسیار مثبت است؛ چنان که انسان با حسن ظن نسبت به خدا است که گرایش به توبه می یابد؛ زیرا اگر نسبت به خدا بدگمان بود و سوء الظن داشت، دیگر توبه و استغفار نمی کرد و گرفتار نومیدی و افسردگی و خودکشی می شد.

 از نظر قرآن با آن که ظن هرگز جایی حق را نمی گیرد که همان علم و یقین است(یونس، آیه 36؛ نجم، آیه 28) ولی بسیاری از مردم از گمان و تخمین و تخرص استفاده می کنند(انعام، آیه 116) و بر اساس همین رویه نادرست، بسیاری از همین مردم گرفتار شرک می شوند(یونس، آیه 36) و درباره حقایق هستی و حتی آخرت مواضع نادرست می گیرند و به حقایق و آخرت ایمان نمی آورند.(نجم، آیات 27 و 28)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، بدترین مردم کسانی هستند که آن حق برای آنان تجلی یافته و حقیقت برایشان واضح و آشکار شده، با این همه دنبال ظن و گمان می روند و به حقیقت پشت می کنند.(نجم، آیه 23)

آثار بدگمانی و سوء ظن از نظر قرآن

بدگمانی این است که شخص با سبب وجود اماره و نشانه ای دیگری را به چیزی در دل متهم سازد حتی اگر بر زبان نیاورد و در رفتار عملی به نمایش نگذارد. شاید شما دختر و پسر همسایه را دیده باشید که در جایی با هم خلوت کرده اند. شما از سابق علم دارید که اینان هیچ نسبت سببی و نسبی ندارند؛ حالا با توجه به همان سابقه علمی، آنان را متهم به روابط نامشروع بکنید؛ زیرا قرار ملاقات در جایی خلوت اماره و نشانه ای بر روابط نامشروع است. اما این اماره نمی تواند موجب شود تا شما او را متهم سازید؛ زیرا این گمان و ظن از مصادیق بدگمانی و سوء ظن است؛ زیرا احتمال آن است که آنان همین دیشب یا امروز خواستگاری کرده و در شرایط نکاح و ازدواج هستند یا موارد دیگری که می تواند توجیه گر رفتار آنان باشد و به وجه نیک به این رفتار ببخشد.

خدا در قرآن، یکی از بدگمانی که آن را شرّ برای مومنان دانسته نه «خیر»، اتهام به همسر پیامبر(ص) ماریه قبطیه است. ظاهر در سفری، یکی از همسران که شاید ماریه باشد، برای رفع حاجت از کاروان کناره می گیرد و دیگران بی توجه به این کناره گیری به راه خویش ادامه می دهند. در کاروان های کهن، همان طوری که جلودار، پیش کارون حرکت می کرد، عقب داری نیز بود که پس کاروان می آمد. وقتی عقب دار، همسر پیامبر(ص) را می بیند، او را همراهی می کند یا بر شترش سوار می کند. برخی از منافقان با بهره گیری از همین اماره ضعیف، همسر پیامبر(ص) را متهم می کنند. خدا در آیات 11 تا 19 سوره نور به این قصه اشاره می کند و به مومنان به عنوان یک حکم کلی فرمان می دهد تا از این گونه ظنون که شرّ است و هیچ خیری در آن نیست، به عنوان سوء الظن اجتناب کنند و به جای آن حسن الظن داشته باشند که آن خیر است.

از نظر قرآن، جامعه اسلامی می بایست هماره در امور گوناگونی نسبت به هم حسن ظن داشته باشند و آن را مراعات کنند؛ زیرا هر کسی حتی مومنان که به تبعیت از منافقان به دیگران به سبب اماره ظنی افک و افترا می زنند ، کاری اشتباه و خطا کرده اند و اتهام زنی بر اساس اماره ظنی حرام و گناه است و باید از آن اجتناب کرد.(نور، آیات 11 و 12)

از نظر قرآن، شایعات و پخش خبرهای دروغ،  اعتماد متقابل و حسن ظن فراد به یک دیگر را از میان می برد و جامعه را به حالت روان پریشانی و عدم اعتماد گرفتار می کند که آثار آن بسیار زیانبار برای امت است.(همان)

به هر حال، از نظر قرآن، بدگمانی و گمان شر و نادرست نسبت به یک دیگر گناه است و خدا از آن نهی کرده است؛ زیرا این نوع نگاه نسبت به یک دیگر می تواند آثار سوء و زیانباری داشته باشد که برخی از آنها عبارتند از:

1. فروپاشی انسجام اجتماعی: از مهم ترین آثار بدگمانی می توان به فروپاشی اعتماد و انسجام اجتماعی اشاره کرد؛ زیرا بدگمانی در میان افراد جامعه، تهدیدی بزرگ نسبت به برادری و اخوت ایمانی میان مردم است. اهتمام زنی در چارچوب بدگمانی موجب می شود تا افزون بر این که مردم نسبت به رفتارهای دیگری در شک و تردید فرو روند، بلکه نگرش مردم نسبت به یک دیگر از خوش گمانی و خیر به بدگمانی و شر تبدیل می شود و درگیری گفتاری و رفتاری را تشدید می کند و انسجام اجتماعی را فرو می پاشد.(حجرات، آیات 10 و 12)
2. زمینه گناه: از نظر قرآن، بدگمانی مومنان نسبت به یک دیگر، زمینه آلودگی آنان به گناه می شود؛ زیرا از نظر قرآن، خود بدگمانی گناه و اثم است(حجرات، آیه 12) و هم چنین هم بدگمانی موجب می شود تا انسان نسبت به دیگران فکر بد داشته باشد و حتی گاه سخن و رفتاری را بروز دهد که بیانگر اهانت و تهمت و حتی اتهام زنی است.(نور، آیات 11 تا 16)
3. گرفتاری در شرّ: حسن الظن و خوش گمانی موجب خیر به خود و دیگران است، اما بدگمانی و سوء الظن به رفتار و گفتار دیگران عامل اساسی در گرفتاری در شرور است.(نور، آیات 11 و 12)
4. محرومیت از حق و حقیقت: از نظر قرآن، کسی که بر اساس گمان غیر معتبر عمل می کند، به حق و حقیقت نمی رسد(یونس، آیه 36؛ نجم، آیه 28)، و کسی که بدگمانی دارد، از حق و حقیقت به طور کامل دور می شود و به باطل گرایش می یابد.
5. خسران و زیانکاری: از نظر قرآن کسی که به مومنان بدگمان است، گرفتار گناه و اثم می شود که خود موجب عذاب الهی است و اگر این بدگمانی نسبت به خدا باشد، خسران و زیانکاری برای بدگمان به دنبال خواهد داشت.(فصلت، آیات 22 و 23)
6. گرداب های بد زمانه: از نظر قرآن، کسی که گرفتار گمان بد به خدا باشد و سوء ظن به خدا داشته باشد، گرفتار انواع بلایا و گرفتاری های بد می شود تا جایی که خدا از آن به «دایره السوء» یاد می کند.(فتح، آیه 6) در حقیقت بدگمانی به خدا موجب می شود تا بدی هم چون دایره دور این افراد می گردد و در گرداب آن غرق می شود.
7. غضب الهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بدگمانی از عوامل غضب الهی است و کسی که گرفتار بدگمانی به ویژه نسبت به خدا باشد هم چون مشرکان گرفتار غضب الهی می شوند.(فتح، آیه 6)
8. لعنت الهی: از نظر قرآن، مشرکان به سبب بدگمانی نسبت به خدا گرفتار لعن و نفرین الهی می شود.(فتح، آیه 6)
9. دوزخ و فرجام بد ابدی: از نظر قرآن، مشرکان به سبب بدگمانی به خدا گرفتار دوزخ می شوند. در حقیقت عذاب های بزرگ چون لعن، غضب و دوزخ برای کسانی است که به خدا بدگمان باشند.(همان)
10. گناه: از نظر قرآن، یکی از آثار بدگمانی گناه است؛ زیرا برخی از مصادیق گمان از مصادیق گناه است، مانند بدگمانی درباره عرض و آبرو.(حجرات، آیه 12؛ نور، آیات 11 و 12)
11. بخل ورزی: کسانی که گرفتار پندار ناصواب و بدگمانی هستند و گمان خوبی به خدا ندارند و به جای آن که گمان خوب ایشان به ارزش و اهمیت مال دنیا است، گرفتار بخل ورزی می شوند.(آل عمران، آیه 180)

عوامل بدگمانی و سوء ظن از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بدگمانی و سوء الظن دارای عوامل و عللی است که شناخت آنها می تواند به ما کمک کند تا از آثار بد و زیانبار آن در امان ماند. برخی از عوامل بدگمانی عبارتند از:

1. شرک: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شرک عامل بدگمانی به خدا است و مشرکان به سبب همین بدگمانی گرفتار انواع بلایا می شوند که آنان را رها نمی کند، بلکه همانند دایره دور آنان می گردد و می چرخد.(فتح، آیه 6)
2. شکست و حوادث ناگوار: شکست و حوادث ناگوار در زندگی برای کسانی که ایمان قوی به قضا و قدر الهی ندارند، عامل بدگمانی به خدا می شود. از همین روست که سست ایمان ها وقتی با حوادث و ناگواری ها و شکست ها در میادین نبرد مواجه می شوند، ابتلاء و فتنه الهی و اذیت و آزار مردم را می بینند و به خدا بد گمان می شوند و با ظن جاهلی و بی خردی با این امور مواجه می شوند. اینان بر همین باور وقتی مجاهدان شکست می خورند یا گرفتار فتنه ای می شوند می گویند که اگر حق با ما بود پس چرا شکست خوردیم یا گرفتار فتنه و بلا شده ایم؟ در حالی که این ها همه بر اساس مشیت و اذن و اراده الهی است و مومنان هرگز با این امور نسبت به خدا بدگمان نمی شوند و چیزهای باطل بر زبان نمی رانند.(آل عمران، آیه 154) از نظر قرآن، وقتی مدینه از سوی احزاب مشرک محاصره می شود، در میان مسلمانان سوء الظن به خدا پدید می آید و گمان های بد نسبت به خدا می کنند.(احزاب، آیه 10؛ الکشاف، زمخشری، ج 3، ص 526)
3. نفاق: از نظر قرآن، نفاق افراد موجب می شود تا در شرایط سخت و ناگوار و شکست و فتنه ها نسبت به خدا گمان بد برند.(فتح، آیه 6)
4. تزیین: از نظر قرآن، برخی از افکار و عقاید باطل از عوامل سوء الظن و بدگمانی در حق خدا و پیامبر(ص) است که موجب مرگ و هلاکت آنان می شود.(فتح، آیه 12)

موانع بدگمانی و سوء الظن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که با آگاهی نسبت به عوامل بدگمانی می توان نسبت به آنها واکنش درستی داشت و از آن اجتناب کرد، علم و آگاهی نسبت به موانع بدگمانی کمک می کند تا ما از ضد آنها اجتناب داشته باشیم. به عنوان نمونه اگر ایمان و تقوا از موانع بدگمانی است، کفر و شرک و نفاق و فجور و بی تقوایی از عوامل بدگمانی نسبت به خدا و خلق می شود.

از نظر قرآن از مهم ترین موانع بدگمانی ایمان است؛ زیرا وقتی کسی به خدا ایمان داشته باشد، نه نسبت به خدا بدگمان خواهد بود و نه نسبت به خلق خدا، بلکه با حسن ظن و خوش گمانی با امور مواجه شده و با مردم معاشرت می کند.(نور، آیه 12)

تقوا نیز از دیگر موانع بدگمانی است(حجرات، آیه 12) و تنها کسانی گرفتار بدگمانی نسبت به خلق خدا می شوند که تقوا ندارند یا دچار کم تقوایی هستند؛ پس فجور و بی تقوایی افراد است که آنان را به بدگمانی نسبت به دیگران دچار می سازد.(همان)