امروزه شب بیداری به یک عادت تبدیل شده است، تا جایی که بسیاری از مردم تا بانگ خروس‌خوانان بیدار هستند و به جای شب‌خوابی، دم‌‌دم‌های سحر و بامدادان به خواب می‌روند که اگر در جایی اشتغال به کاری داشته باشند با چشم‌های خواب‌آلود به سر کار می‌روند؛ و اگر بیکار باشند تا زوال ظهر می‌خوابند و بعد از ظهر از خواب خوش برمی‌خیزند. بنابراین، بسیاری از آنان اگر تمام شب بیدار نباشند، دست‌کم دو‌سوم یا یک‌سوم از شب را بیدار هستند.
بنابراین با تغییر سبک زندگی، دیگر دعوت و تشویق مردم به بیداری شبانه شاید تحصیل حاصل و دعوتی بیهوده باشد؛ اما باید توجه داشت که در این سبک زندگی آیا اهداف شب بیداری مورد نظر خدا تحقق می‌یابد یا آنکه مردم با سرگرمی به «لهو و لعب» نه تنها از اهداف شب بیداری دور افتاده‌اند، بلکه همچون خواب پادشاهان ظالم هر چه بیشتر بخوابند، موجب آسودگی مردمانند؛ زیرا این بیداری شب نه تنها برای شب‌بیداران سودی ندارد، بلکه به خود و دیگران زیان می‌رسانند.
از نگاه قرآن، هنگامه شب، آستانه پرش به آسمان ملکوت و بهترین اسب رهوار و «بُراق» جهش به «مقام محمود»(اسراء، آیه 79) و رسیدن به «قاب قوسین أو أدنی»(نجم، آیه 9) تقرب به خدای سبحان است. از همین رو «تهجد» یعنی بیداری شب برای کسب فیوضات روحانی و معنوی آن به عنوان یک «تکلیف شرعی» بر پیامبر(ص) واجب و بر مؤمنان «مستحب موکد» شده است(اسراء، آیه 79؛ مزمل، آیه 20؛ انسان، آیه 26)؛ زیرا احکام شرعی بر اساس مصالح و مفاسد و میزان شدت و ضعف آن تعیین شده تا جایی که اگر مصلحت و مفسده صد در صد باشد، واجب و حرام و اگر مصلحت و مفسده اکثر باشد، مستحب و مکروه و اگر مصلحت و مفسده میانه باشد، مباح دانسته شده است. پس هر کاری که انسان به عنوان مکلف انجام می‌دهد، بر اساس مصالح و مفاسدی است که در متعلقات احکام لحاظ شده است.
از نظر قرآن، انسان در روز، گرفتار «سبح طویل» و اشتغالات فراوان(مزمل، آیه 7) است تا جایی که همانند ماهی در آب به این سو و آن سو می‌رود تا از فضل الهی آسایش و رفاهی به دست آورد و به ثروت و قدرتی برسد؛ اما شب را برای «سُبات»(فرقان، آیه 47؛ نباء، آیه 9) قرار داده که «تعطیلی» این امور و کارها است تا انسان از «کثرت» روز به «وحدت» برسد؛ زیرا نور روز، دنیای رنگارنگ کثرات است که چشم‌نواز و دلبربا است، اما در «شب» به سبب «ظلمت» ظاهری و فقدان نور، دنیای رنگارنگ کثرت محو می‌شود و قلب به سوی وحدت و توحید کشیده می‌شود و ظرف ذکر الله فراهم می‌آید؛ البته امروزه با فن‌آوری و اکتشافات و اختراعات بسیار، این ویژگی شب به شکلی از دست رفته است و انسان با یک کلید و اشاره می‌تواند «شب» را «روز» کند و از وحدت به کثرت بیاید. بنابراین، شاید بسیاری از مردم نمی‌توانند مفهوم شب را به آسانی ادراک کنند، مگر آنکه به کویری رفته باشند یا در کوهستانی دور دست، شبی را در زیر نور ستارگان آرمیده باشند. از این رو باید گفت که نه تنها دینداری در آخر زمان همچون نگه داشتن اخگر آتشین در کف است، بلکه اصولا ایجاد شرایط دینداری بسیار سخت است؛ به‌ویژه در عصر حاضر که با پیشرفت علم و فن‌آوری ارتباطی و گسترش فضای مجازی، زمینه غفلت از معنویات و انجام گناه بسیار زیاد شده است.
به هر حال، از نظر آموزه‌های قرآن، تهجد و بیداری شب برای نماز و ذکر الله و تسبیح و تحمید و تقدیس، یک مستحب موکد و در شرایطی و برای کسانی واجب است که بخواهند خود را از کثرات سرگرم‌کننده و دور‌کننده روز برهانند و به «وحدت» وجودی برسند و در ساحت قرب الهی بیارامند.
اهمیت و آثار شب‌زنده‌داری
«جهاد» دارای ابعاد چندی است که شامل جهاد مالی، جهاد نفسانی، جهاد علمی، جهاد نظامی و مانند آنها می‌شود. مراد از جهاد در فرهنگ قرآنی، هر جهد و تلاش و کوشش مؤمن برای انجام اهداف الهی است که دین آن را خواسته و تعریف کرده است؛ بنابراین، هر تلاش مؤمن در راه خدا بی‌هیچ خستگی و ملال و تنبلی، جهاد خواهد بود و محدود به ساحتی خاص نمی‌شود.
جهاد نفسانی، یعنی جهاد برای رشد «نفس» در مسیر کسب کمالات و خدایی شدن و صفات الهی به دست آوردن، از مهم‌ترین مصادیق جهاد است که از آن به «جهاد نفس» و «جهاد اکبر» یاد می‌شود.(عنکبوت، آیات 6 و 69) پس همان‌گونه که انسان در جهاد نظامی، نفس و جان خویش را در راه خدا می‌دهد و شهادت را به عنوان کمالی برای نفس می‌پذیرد و در مقام «قرب» در بهشت رضوان الهی در می‌آید، همچنین لازم است تا در زندگی خویش سبکی را انتخاب کند که او را به «کمالات» الهی برساند و صفات و اسمای الهی را در او تحقق بخشد و در مقام خدایی شدن قرار دهد. در حقیقت می‌توان گفت کسی به شهادت می‌رسد و جان خویش را در طبق اخلاص می‌گذارد و مرگ را به عنوان شهادت در راه خدا می‌پذیرد که توانسته باشد «نفس» خویش را چنان بسازد که برای کمالات، آن را معامله کند. پس کسی شهید می‌شود که شهید زیسته باشد؛ یعنی پیش از آنکه از جان در راه خدا بگذرد، از خودش در مقام زیستن گذشته و ملکیت خویش بر جان را بی‌معنا دانسته باشد.
کسی که به تهجد شبانه به عنوان یک جهاد می‌نگرد، از خواب خوش و آسایش شبانه می‌گذرد تا در مجاهدتی، مالکیت الهی را بر ملک نفس خویش بپذیرد. این‌گونه است که شب بیداران در تهجد شبانه نخست از خویش می‌گذرند و مالکیت و ملکیت خویش را هیچ می‌انگارند و خود را ملک و مال الهی می‌دانند. چنین نگاهی موجب می‌شود تا همان گونه که در روز دنبال خودسازی و تزکیه نفس است تا خدایی شود و اجازه نمی‌دهد تا
لعب و لهو زندگی روزمره او را از خدا غافل سازد، همچنین اجازه نمی‌دهد تا خواب او را از خدا دور سازد.
البته باید توجه داشت که شب هر کسی تابع روز اوست؛ هر چه انسان در روز با مادیات و لعب و لهو آن سرگرم باشد، به همان میزان شب او درگیر این امور خواهد بود تا جایی که رؤیاهایش نیز همانندی با روزش دارد. پس اگر کسی روزش را اصلاح کند و در مسیر کمالات و تزکیه نفس گام بردارد، نه تنها شبش به آرامشی خاص می‌رسد، بلکه رؤیاهایش نیز شکلی دیگر می‌گیرد.
کسب رضایت الهی و آرامش در سایه آن(طه، آیه 130)، رهایی از اشتغالات روزمره دنیوی و ازدیاد صفای قلب و رسیدن به وحدت(مزمل، آیه 6)، کسب مقام محمود از جمله شفاعت در قیامت(اسراء، آیه 79؛ مجمع‌البیان، ج 5 و 6، ص 671)، قرارگیری در جرگه محسنین(ذاریات، آیات 16 و 17)، قرارگرفتن در جرگه صالحین(آل‌عمران، آیات 113 و 114)، کسب مقامات الهی و ارزش‌های الهی(همان؛ زمر، آیه 9) و آمادگی برای دریافت وحی(مزمل، آیات 4 و 5) از مهم‌ترین آثار شب زنده‌داری برای خدا و انجام عبادت شبانه است.
از نظر قرآن، شب زنده‌داری برای خدا و انجام عبادت و ذکر الهی حتی یاد کرد خدا در بستر(مجمع‌البیان، ج 9 و 10، ص 570) موجب رهایی قلب از پریشانی و تحقق وحدت روانی می‌شود تا جایی که الهامات الهی و القائات وحیانی غیر تشریعی بر قلب شب زنده‌دار وارد می‌شود و او را از یک انسان معمولی و عادی خارج می‌کند و صفای قلب او قدرت تفقه و تفکر او را نیز افزایش می‌دهد. اگر کسی بخواهد در مقام طلبگی یا بهره‌مندی از علوم وحیانی دستش به جایی بند باشد، باید به نماز شب به عنوان ظرف و اسب رهوار کمال‌یابی توجه و اهتمام داشته باشد. (مزمل، آیات 2 و 5)
امام حسن عسکری(ع) فرمود: إنَّ الوُصولَ إلَى الله ِ عَزَّوجلَّ سَفَرٌ لا يُدرَكُ إلّا بامتِطاءِ اللَّيلِ؛ رسيدن به خداوند عز و جل سفرى است كه جز با نشستن بر مركب شب(شب زنده‌داری) پيموده نشود. (بحار‌الأنوار: ج 78 ص 380)
براساس آموزه‌های قرآنی، تهجد شبانه و اتصال به خدا با اعمالی چون نماز و سجده‌های طولانی، استغفار، قرائت قرآن، اذکار به ویژه تسبیح و تفکر نه تنها انسان را به بهشت می‌رساند(فرقان، آیات 64 و 75 و 76؛ ذاریات، آیات 15 تا 18)، بلکه چیزهایی را برای آدمی فراهم می‌کند که قابل گفتن و فهم و درک در دنیا نیست؛ از این رو خدا از آن به عنوان «ما اخفی لهم من قره اعین؛ برای شما چشم روشنی‌های نهانی را آماده کرده» یاد کرده است.(سجده، آیات 16 و 17)
باید توجه داشت که از نظر قرآن، نزدیک‌ترین راه تقرب به خدا «سجده» است(علق، آیه 19)، چنان‌که راه عروج و اسراء شبانه به ملکوت همان «تسبیح» است(اسراء، آیه 1) که تنزیه و تقدیس خدا از عیب و نقص و توجه به صفات و اسمای الهی است. از همین رو بر تسبیح بسیار در شب تاکید شده است.(ق، آیه 40؛ طور، آیه 49؛ مزمل، آیات 1 و 2؛ انسان، آیه 26) همچنین سجده‌های طولانی در دل شب، از نشانه‌های بندگی و دارای آثار فوق‌العاده است.
آداب شب‌زنده‌داری
چنان‌که گفته شد، مراد از شب زنده‌داری، بیداری شب نیست، بلکه همان «احیاء شب» است که در برابر «اماته شب» قرار می‌گیرد. کسی که احیای شب می‌کند، در حقیقت قلب خویش را زنده می‌کند. پس ممکن است کسی «شب بیدار» باشد، اما «شب‌زنده‌دار» نباشد، بلکه با شب بیداری خویش به «اماته شب» می‌پردازد و قلب خویش را بیمار بلکه می‌میراند. بسیاری از مردم در سبک جدید زندگی امروزی، شب بیدار هستند و به اماته شب و قلب می‌پردازند.
برای دستیابی به مقام عظیم شب زنده‌داری و احیاگری شب و قلب باید شرایط و آدابی را انجام داد که یکی از آنها خواب پس از نماز عشاء و بیداری پس از نیمه شب و یا در سحرگاهان تا نماز صبح است.
هرچند شب زنده‌داری با شرایط پیش گفته بسیار سخت و نیازمند صبر و شکیبایی است.(فرقان، آیات 64 و 75) اما اموری چون توجه به مقامات عالی و مقام محمود و پاداش‌های عظیم(سجده، آیات 16 و 17)، خوف و رجا(همان؛ زمر، آیه 9)، امید به خدا(همان)، توجه به پروردگاری خدا (فرقان، آیه 64؛ سجده، آیه 16؛ ق، آیات 39 و 40؛ طور، آیات 48 و 49) و مانند آنها نقش اساسی در بیداری شب و کسب کمالات آن دارد.
تهجد شبانه باید همراه با استغفار(آل‌عمران، آیه 17؛ ذاریات، آیات 15 تا 18؛ مزمل، آیه 20)، تسبیح(طه، آیه 130؛ سجده، آیات 15 و 16)، تلاوت قرآن(آل‌عمران، آیه 113؛ مزمل، آیات 2 و 4 و 20)، دعا و تضرع(اسراء، آیات 79 و 80؛ سجده، آیات 15 و 16)، یاد خدا(مزمل، آیات 4 و 8)، سجده (آل‌عمران، آیه 113؛ فرقان، آیه 64؛ انسان، آیه 26)، نماز شب(همان؛ زمر، آیه 9) و مانند آنها باشد تا تاثیرگذار باشد و مفهوم و حقیقت تهجد و احیای شب تحقق یابد.
بدون تردید رعایت این آداب و شرایط، وجه تمایز شب زنده‌داری با شب بیداری است.
از نظر قرآن کسانی به چنین مقام و منزلتی توجه و عنایت دارند و شب را زنده نگه می‌دارند که جزو یاران و اصحاب راستین پیامبر(فتح، آیه 29؛ مزمل، آیه 20)، عبادالرحمن(فرقان، آیات 63 و 64)، متقین (آل‌عمران، آیات 15 و 17؛ ذاریات، آیات 15 تا 18) و محسنین(همان) باشند. باید تلاش کنیم خود را در جرگه چنین مردمانی قرار دهیم و از آثار و برکات تهجد و اعمال شبانه و احیای آن به ویژه اعمال پیش گفته بهره‌مند شویم.
