راه های تزکیه نفس از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

تزکیه به معنای رشد و نمو باطنی، از شئونات ربوبیت و پروردگاری است. از همین رو، وقتی از تزکیه نفس سخن به میان می آید، مراد تزکیه ای است که از سوی پروردگار در نفس انسانی ایجاد می شود؛ در حقیقت فاعل تزکیه رب العالمین و قابل آن، نفس انسانی است.

در این جا پرسشی مطرح می شود که اگر تزکیه نفس از شئونات ربوبیت است، درخواست از انسان برای تزکیه نفس چیست که در برخی از آیات قرآنی مطرح شده است؟ هم چنین اگر تزکیه نفس از شئونات ربوبیت و پروردگاری است، چرا و چگونه پیامبر(ص) در قرآن به عنوان تزکیه کننده معرفی شده و حتی به ایشان فرمان و تکلیف شده است تا به تزکیه نفوس مردمان بپردازد؟

نویسنده در این مطلب برآن است تا براساس آموزه های وحیانی قرآن، پاسخ هایی به این پرسش ها و پرسش های مشابه دهد و نقش قابل یعنی نفس انسانی را در ایجاد تزکیه فاعل تبیین نکند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تزکیه نفس از شئون ربوبیت الهی

خدا در قرآن به صراحت به این مهم توجه می دهد که تزکیه نفس به معنای ایجاد نمو و رشد باطنی، از شئونات خداوندی است: وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ و اگر فضل الهی و رحمتش برشما نبود، هیچ یک از شما هرگز به زکات و نمو و رشد نمی رسیدید؛ ولی خدا است که هر کس را بخواهد تزکیه می کند؛ وخدا شنوا  و داناست.(نور، آیه 21)

از این آیه به دست می آید که خدا به سبب فضل و رحمت خویش کسانی را که مشیت او بدان تعلق گرفته است، تزکیه می کند و این گونه افراد انسانی مشمول فضل و رحمت در چارچوب مشیت الهی به زکات و رشد می رسند.

البته از آیات دیگر قرآنی به دست می آید مشیت الهی در کل به همه انسان ها تعلق می گیرد و همگی به شکی از فضل و رحمت الهی برخوردار هستند؛ از همین روست که انسان از کرامت ذاتی به فضل الهی و رحمتش برخوردار است(اسراء، آیه 70)؛ اما برخوردار شدن از رحمت و فضل خاص الهی نیازمند ایجاد شرایطی از سوی انسان است؛ زیرا مشیت الهی بر این قرار گرفته که اگر کسی تحت تاثیر هدایت فطری الهامی(طه، آیه 50) و احکام آن چون صداقت، عدالت، امانت، وفا و مانند آنها عمل کند و به تقوای مبتنی برآن دست یابد، از هدایت پاداشی در قابل هدایت تشریعی وحیانی بهره مند شده (بقره، آیات 2 و 3) و در شرایطی قرار می گیرد که تزکیه نفس از سوی خدا  انجام می شود.

در حقیقت اعمالی از سوی انسان به عنوان بسترها و زمینه های تزکیه نفس موجب می شود تا خدا در مقام ربوبیت وپروردگاری به تزکیه نفس شخص متقی به هدایت های الهامی و وحیانی بپردازد.

باید توجه داشت که خدا در مقام خالقیت به خلق انسان می پردازد، و در مقام ربوبیت و پروردگاری او را پرورش می دهد تا به هدف خلقت انسان برسد که همان دست یابی به مقام خلافت الهی به سبب متاله و خدایی شدن است.(بقره، آیات 30 و 31 و 138)

هم چنین باید توجه داشت که تزکیه نفس به معنای نمو و رشد باطنی، از مصادیق تصرفات باطنی است که فراتر از تربیت در قالب ربوبیت و پروردگاری انجام می شود. از همین روست که از این امور از سنخ امور تربیتی نیست، بلکه از سنخ امور ربوبیت است. بنابراین، تزکیه در هر سطحی از سطوحی متنوع آن باشد، از شئونات ربوبیت و پروردگاری است.

تزکیه از سوی مظاهر ربوبیت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان به عنوان خلیفه الله به گونه ای آفریده شده که همه صفات الهی را دارا بوده و از همه انوار آن صفات بهره مند است. این بدان معنا خواهد بود که به طور فطری و ذاتی، انسان این کرامت را دارد که متاله و خدایی باشد و از شئون آن بهره مند شود؛ اما بسیاری از مردم به سبب خروج از دایره مشیت تعیین شده به اراده و اختیار خویش تغییراتی را در نفس خویش ایجاد می کنند که آن صفات و انوار الهی در آنان ظهور نمی کند، بلکه به گناه و فجور، فتیله آن صفات را پایین کشیده و تا حد نابودی آن انوار صفات پیش می روند که در اصطلاح قرآنی از آن به «دسیسه» تعبیر شده است.(شمس، آیات 7 تا 10)

این بدان معناست که اگر انسان ها همان انوار صفات را حفظ می کردند و با اعمال صالح آن را تقویت می کردند تا جایی که صفات الهی در انسان با تمامیت نورانیت خویش بتابد، در آن صورت انسان به عنوان متاله که دارای رنگ الهی شده(بقره، آیه 138)، می تواند در مقام خلافت الهی ظهور کند و مظهر همه تجلیات صفات و اسماء الله از جمله اسم «رب» شده و در مقام ربوبیت به عنوان ربّانی و ربیّ ظهور کرده و از آن مقام و صفت و اسم مظهریت نماید.(آل عمران، آیه 79)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر کسی انوار صفات الهی را در خود از طریق عمل به احکام الهی و حرکت در صراط مستقیم تقویت کند و به سطح تمامیت کمالی آن انوار برساند، به عنوان متاله و خدایی شده ، مظهریت داشته و می تواند تصرفاتی هم چون خدا  در هستی نماید. از همین روست که پیامبر(ص) به عنوان مظهر اتم و اکمل انوار الهی و صفات خداوندی، از مقام تزکیه ای برخوردار است که از شئونات ربوبیت و پروردگاری خدا است.

خدا براساس همین مظهریت در تمامیت صفات الهی و بهره مندی از مظهریت در ربوبیت و پروردگاری، پیامبر(ص) را به عنوان مزکّی معرفی می کند و می فرماید: كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ؛ همان طور كه در ميان شما فرستاده‏ اى از خودتان روانه كرديم كه آيات ما را بر شما مى‏ خواند و شما را تزکیه کرده و رشد و نمو می دهد و به شما كتاب و حكمت مى ‏آموزد و آنچه را نمى‏ توانستيد بدانید، به شما ياد مى‏ دهد.(بقره، آیه ۱۵۱)

البته همان طوری که پیامبر(ص) از سوی خدا برای تزکیه و تعلیم فرستاده شده، هم چنین مامور و مکلف است تا به کسانی که صدقات را می دهند توجه خاص داشته و در تزکیه آنان بکوشد.(توبه، آیه 103)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امیرمومنان امام علی(ع) به عنوان «نفس پیامبر»(آل عمران، آیه 61) از همین جایگاه تزکیه ای برخوردار است که از شئونات ربوبیت است؛ زیرا آنان نیز به تطهیر و تزکیه الهی به جایگاهی بس والا رسیده اند که می تواند در مقام مظهریت در ربوبیت و پروردگاری به تزکیه نفس بپردازند(احزاب، آیه 33)؛ زیرا این تطهیری که از سوی خدا انجام شده در ظاهر و باطن آنان است و آنان نیز می توانند چنین تصرفاتی در ظاهر و باطن انسان ها داشته باشند.

باید توجه داشت که پیامبران الهی همه در یک سطح و مرتبه و درجه نیستند؛ از همین روست که خدا از تفضیل برخی بر دیگری سخن گفته است.(بقره، آیه 253) با این همه همگی آنان سطحی از تزکیه نفس را از خدا دارند و همان طوری که خدا آنان را تزکیه کرده، آنان نیز در مقام مظهریت در ربوبیت و پروردگاری می توانند تصرفات ربوبی داشته و به تزکیه نفس بپردازند.

از نظر قرآن، حضرت عیسی(ع) از سوی خدا تزکیه خاص شده است(مریم، آیه 19)، چنان که تطهیری در سطح تزکیه نیز نصیب مادرش حضرت مریم(آل عمران، آیه 42) و حضرت لوط و دخترانش(اعراف، آیه 82؛ نمل، آیه 56) شده است. خدا هم چنین حضرت یحیی را تزکیه خاص کرده و او را در شرایطی قرارداده که بتواند مزکی باشد.(مریم، آیات 12 و 13)

باید توجه داشت که تطهیر و تطهّر امری فراتر از طهارت ظاهری است؛ چنان که وقتی انسان غسل یا وضو انجام می دهد، تنها ظاهر او پاک و طاهر نمی شود، بلکه آثار آن طهارت در باطن شخص ظهور می کند و تاثیرات مثبتی برآن می گذارد که مصداقی از تزکیه است؛ هر چند که این تزکیه در سطح تمامیت کمالی نباشد.

از همین روست که تطهیر مومنان از سوی خدا و تزکیه در سطح عالی در دستور کار قرار دارد و مومنان دوستداراین هستند که هر دو سطح متوسط و عالی را دریابند. از همین روست که دنبال آن هستند و اسباب وعوامل تزکیه را فراهم می آورند تا از سوی خدا تزکیه نفس شوند.(توبه، آیه 108 و آیات دیگر)

شرایط مناسب درونی برای تزکیه شونده

چنان که گفته شد، انسان ها به سبب بهره مندی از شئون ربوبیت وپروردگاری در شرایطی قرار می گیرند که خود تزکیه می شوند و تزکیه می کنند. برای این که شخص در شرایط بهره مندی از تزکیه نفس از سوی خدا و پیامبران و امامان(ع) قرار گیرد و حتی تا جایی رشد کند که خود در مقام مظهریت به تزکیه نفوس دیگران بپردازد، می بایست اقداماتی را انجام دهد و شرایطی را فراهم آورد تا خدا در او تزکیه نماید و رشد کمالی بخشد.

در حقیقت شرایطی باید در تزکیه شونده با برخی از اعمال پدید آید که اگر انجام نشود، شرایط برای تزکیه از سوی خدا در آن شخص فراهم نخواهد شد.

از نظر قرآن، مهم ترین بسترها و زمینه هایی که انسان می تواند آن را در درون خویش فراهم آورد، انجام کارهایی است که در ادامه بیان می شود:

1. ایمان: شکی نیست که مهم ترین چیز در زندگی انسان، ایمان و عمل صالح مطابق با ایمان است. بر این اساس، اگر کسی خواهان تزکیه نفس از سوی پروردگار و مظاهر اوست، می بایست به ایمان تمسک جوید. البته هر چه مراتب ایمان و درجات آن در شخص تقویت شود، به همان میزان بهره مندتر از مقام ربوبیت و تزکیه الهی خواهد بود.(طه، آیات 75 و 76)
2. عمل صالح: چنان که گفته شد ترکیب ایمان و عمل صالح است که موجب بهره مندی از فضل الهی و رحمت خاصه اوست. بنابراین، اگر کسی دنبال تزکیه نفس از سوی خدا است، می بایست هرعملی صالحی را که عقل و نقل بیان کرده انجام دهد.(همان)
3. ازدواج: از نظر آموزه های وحیانی، همه اعمال صالح تاثیرات مثبتی در امر تزکیه نفس از سوی خدا دارد، ولی برخی از اعمال صالح تاثیرات بیشتر و مستقیم تری دارد که از جمله آنها ازدواج است(هود، آیه 78؛ بقره، آیه 232) که اگر در سنین آغازین بلوغ باشد، دو سوم دین، در جوانی، نصف و در نهایت یک سوم دین را حفظ می کند. پس هر چه زودتر ازدواج انجام شود، شرایط برای تزکیه نفس در شخص از سوی خدا فراهم تر است.
4. مراعات آداب: از نظر آموزه های وحیانی برخی از رفتارهای اجتماعی بسیار نقش تعیین کننده در امر تزکیه نفس دارد، از جمله مراعات آداب به ویژه با رهبران الهی و اولیای خدا که بسیار مهم و اساسی است.(نور، آیات 27 و 28)
5. مراعات حریم حرمت ها: هم چنین مراعات حریم حرمت ها به ویژه حرمت های خانوادگی و عدم تعرض به نوامیس مردم از جمله نوامیس اولیای الهی و رهبران خدایی از مهم ترین بسترهای تزکیه نفس از نظر قرآن است.(احزاب، آیه 53)
6. پرداخت زکات : مراعات حلال و حرام نیز تاثیرات مثبتی در امر تزکیه نفس دارد؛ البته برخی از اعمال اقتصادی مانند پرداخت زکات به ویژه زکات واجب بسیار مهم و اساسی است؛ زیرا همان طوری که از واژه زکات بر می آید ، تزکیه مال موجب می شود که شرایط برای تزکیه نفس از سوی خدا در انسان فراهم تر شود. از نظر قرآن، پیامبر (ص) مامور است تا از مردمان صدقاتی را بگیرد تا هم بدان مال ایشان را تزکیه کند و هم خودشان. هم چنین خدا می فرماید شرایط تطهیر آنان را نیز فراهم آورد و به تطهیر نفس آنان بپردازد و برایشان دعا و صلوات بفرستد که دعا و صلوات پیامبر(ص) موجب سکونت و آرامش دلهای صدقه دهندگان از مومنان می شود.(توبه، آیه 103) از نظر قرآن، اگر کسی بخواهد با پیامبر(ص) نجوا کند و درخواست های شخصی خویش را مطرح کند، بهتر است که صدقه ای بدهد تا شرایط برای تطهیر و تزکیه آنان فراهم آید و آنان به حاجات خویش برسند.(مجادله، آیه 12)
7. عفت: از نظر قرآن، عفت و خودداری و نگه داری نفس از هر گونه عاملی که حیا و شرم و ازرم را از میان می برد، موجب می شود که شرایط برای تزکیه نفس فراهم آید. براین اساس، از موارد موثر می توان به فروهشتن چشم و حفظ فروج از گناه اشاره کرد که عامل تزکیه است.(نور، آیه 30)
8. ترک محرمات: همان طوری که عمل صالح موجب می شود تا شرایط برای تزکیه نفس فراهم آید، لازم است تا از محرمات نیز پرهیز شود. برخی از محرمات به عنوان موانع جدی برای مومنان مطرح است که از جمله آن ها می توان به تحریف حقایق(مائده، آیه 41)، سوداگری با دین الهی و دین فروشی(آل عمران، آیه 77) و کتب الهی(بقره، آیه 174)، قسم ناحق(آل عمران، آیه 77) و کتمان معارف الهی(بقره، آیه 174) اشاره کرد. کسانی که آلوده این به این محرمات می شوند، از شرایط تزکیه دورشده و خدا ایشان را تزکیه نمی کند.
9. تلاوت قرآن: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، تلاوت قرآن و تاثیرات شگفت آن موجب می شود تا شرایط باطنی برای تزکیه نفس از سوی خدا فراهم آید.(بقره، آیات 129 و151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)
10. حضور در مساجد: حضور مومنان در مساجد نقش مهمی در ایجاد شرایط مناسب برای تزکیه الهی در نفوس آنان دارد. بنابراین نمی بایست مکان را در تحقق این مهم دست کم گرفت، بلکه باید با حضور در مساجد شرایط را برای تزکیه نفس خویش فراهم آورد.(توبه، آیه 108)

شرایط بیرونی برای تزکیه شونده

از نظر قرآن، همان طوری که لازم است تا تزکیه شونده شرایطی را در درون برای خویش با اعمالش فراهم آورد، هم چنین لازم است تا شرایط بیرونی نیز فراهم آید تا تزکیه نفس انجام شود. مهم ترین این شرایط عبارتند از:

1. فضل و رحمت الهی: از نظر قرآن، تا فضل و رحمت الهی نصیب کسی نشود، او تزکیه نمی شود.(نور، آیه 21)
2. مشیت الهی: هم چنین تا مشیت الهی نباشد، کسی مورد تزکیه قرار نمی گیرد؛ این مشیت الهی با عمل تزکیه شونده مرتبط است.(همان؛ نساء، آیه 49)
3. وجود شریعت الهی: هر چند که در فطرت هر کسی هدایت درونی است که به او می آموزد چه کاری را انجام دهد که موجب تزکیه است، اما شریعت نقش بسیار اساسی در تحقق تزکیه در سطح عالی را دارد؛ زیرا شریعت الهی شرایط را برای تزکیه شونده چنان فراهم می آورد که بتواند به اوج تزکیه برسد و به تمامیت آن دست یابد. از همین روست که گفته اند که تشریع الهی نقش اساسی در تزکیه نفس انسانی دارد.(مائده، آیه 6)
4. تعالیم الهی: از دیگر عوامل بیرونی که شرایط را برای تزکیه درونی انسان فراهم می آورد، تعالیم الهی است که شامل حکمت و شریعت و معارف و مانند آنها می شود.(بقره، آیه 129)