ستمگران در حوزه اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

ظلم و ستم دارای اقسام و انواع چندی است؛ چرا که ظلم، به معنای قرار دادن چيزى در غير جايگاه حق و اختصاصى و مناسب خودش به كم كردن يا زياد كردن، یا تغيير زمان یا تغيير مكان است. در حقیقت ظلم به تجاوز از حقّى گفته می شود كه به منزله نقطه مركزى دايره است. بنابراین دست کم می توان سه نوع ظلم و ستم را شناسایی کرد که شامل موارد زیر است: 1. ظلم بين انسان و خدا؛ 2. ظلم بين خود و مردم؛ 3. ظلم به خود.

ظلم و ستم اجتماعی، در حقیقت به معنای نادیده گرفتن حقی از انسانی دیگر است. این حق سوزی و باطل سازی ممکن است در اشکال گوناگونی انجام شود که شامل موارد زیر است:

1. اختلاف افکنی: برخی از افراد در جامعه به سبب آن که میان مردم اختلاف و تفرقه می افکنند، به عنوان ظالم و ستمگر معرفی می شوند؛ زیرا اینان وحدت اجتماعی و انسجام آن را از میان می برند و امکان برآورد نیازها از سوی افراد را در عملکرد اجتماعی مختل یا مخدوش می سازند. شکی نیست که انسان ها با وحدت و اتحاد است که می توانند نظام اجتماعی استواری را شکل دهند که در این نظام هر کسی بر اساس عدالت قسطی می تواند حقوق خویش را استیفا کرده و به آرامش و آسایش برسد. اما اختلاف افکنان با رویه تفرقه افکنی خویش این فرصت را از جامعه و اجتماع می گیرند.(بقره، آیه 213؛ آل عمران، آیه 19؛ شوری، آیه 14؛ زخرف، آیه 65؛ حجرات، آیه 9)
2. مخالفت و دشمنی با آموزه های وحیانی اسلام: از دیگر گروه های اجتماعی که جزو گروه ظالمان و ستمگران قرار می گیرند، کسانی هستند که با آموزه های وحیانی اسلام مخالفت و دشمنی می کنند و اجازه نمی دهند تا مردم نسبت به آن آگاه شده و در فلسفه و سبک زندگی خویش به کار گیرند.(انعام، آیات 46 و 47؛ زخرف، آیات 36 و 39؛ جن، آیات 13 و 14) از نظر قرآن، آموزه های وحیانی به عنوان مهم ترین شاخص و معیار برای اجرای عدالت مطرح است؛ زیرا این آموزه ها حقیقت هر چیزی را بیان می کند و امکان تمییز و جدایی حق از باطل را می دهد. بنابراین اگر کسی بخواهد عدالت را تحقق بخشد می تواند حق هر چیزی را از راه آن شناخته و آن را انجام دهد؛ در غیر این صورت نه تنها احقاق حقی نمی شود، بلکه به سبب عدم شناخت حق و حقوق هر چیزی، نسبت به آن چیز ظلم و بی عدالتی روا می شود. آموزه های وحیانی در قالب کتاب میزان و ترازوی خوبی برای شناخت حق و قسط هر چیزی است که با قیام بدان و انجام مبتنی بر عدالت قسطی می توان آن را تحقق خارجی بخشید.(حدید، آیه 25) از نظر قرآن، هر مسلمانی به سبب شناخت حق اهل عدالت قسطی و مقسط خواهد بود؛ چنان که هر کافری به سبب عدم شناخت هر چیزی، اهل ظلم و ستم و قاسط خواهد بود. از این روست که در قالب صنعت احتباک در سوره جن مسلمان را در برابر قاسط قرار داده است تا به این نکته توجه دهد.(جن، آیات 13 و 14) پس کسانی که در مقابل اسلام و آموزه های آن قرار می گیرند، گرفتار فسق و فجور و ظلم و ستم هستند.(عنکبوت، آیه 46؛ آل عمران، آیات 110 تا 112؛ نساء، آیات 167 و 168؛ هود، آیات 18 و 19)
3. بدعت گزاری: از گروه های دیگر که ظلم اجتماعی را موجب می شوند، بدعت گزارانی هستند که بر خلاف آموزه های وحیانی ، خود به ابداع و نوآوری دست زده و سنت های الهی را تغییر می دهند و سنت های منکر و زشت به دست خویش ابداع و خلق می کنند و اجازه نمی دهند تا حق از طریق آموزه های وحیانی شناخته و به سبک آن عملیاتی و اجرایی شود.(بقره، آیات 58 و 59؛ شوری، آیه 21) البته برخی از بدعت گزاران به ظاهر برای رضایت خدا دست به این کار می زنند، ولی چون شناختی از همه حقایق هستی از جمله روحیات و غرایز و فطریات انسانی ندارند، با بدعت های خویش ، حق و حقوقی را از غریزه یا فطرتی سلب می کنند و شرایط را برای رشد طبیعی انسان از میان بر می دارند؛ چنان که بدعت های رهبانان مسیحی در راستای سرکوب غرایز شهوت و غضب این گونه موجب سختی در عملکرد و اسراف در رفتارهای جنسی شد.(حدید، آیه 27)
4. سوء استفاده از دین: هماره گروه هایی از اجتماع هستند که به ظاهر خود را متدین معرفی کرده و با سوء استفاده از دین آن را ابزاری برای مطامح و مقاصد دنیوی و مادی خویش قرار می دهند. اینان را باید همان اهل تزویری دانست که در کنار زورمداران و زرمداران قرار می گیرند و به ستمگری در رفتار اجتماعی پرداخته و این گونه حق و حقوق دیگران را تضییع می کنند و از میان می برند. قرآن به مردم هشدار می دهد که برخی به عنوان بانی امور خیر چون مسجد سازی به دنبال مقاصد شوم و کیثف خود رفته و با ستمگری جامعه را دچار تفرقه کرده و به سوء استفاده از اموال مردم می پردازند.(توبه، آیات34 و 107 تا 109)
5. بی حیایی و بی عفتی: کسانی که گرفتار شهوت هستند و عزم ایشان به شهوت و غضب است، در رفتار اجتماعی سمتگر هستند و به حق و حقوق دیگران توجهی ندارند. اینان رفتاری را در اجتماع پیش می گیرند که موجب هنجارشکنی شده و ارزش ها به ضد ارزش تبدیل می شود. شهوترانان با بی عفتی و بی حیایی همه هنجارهای اخلاقی و حتی قوانین و مقررات اجتماعی را زیر پا می گذارند و اجتماعاتی را برای بروز و ظهور گرایش های شهوانی خویش راه اندازی می کنند و با بی حجابی و بد حجابی ارزش ها و هنجارها را به چالش می کشند. اینان ستمگرانی هستند که نه تنها به خود ظلم می کنند بلکه اجتماع را به سمت و سویی هدایت می کنند که تنش ها در آن افزایش می یابد و امنیت و آرامش روانی از جامعه سلب می شود.(یوسف، آیات 23 و 30 تا 35)
6. راهزنی: از دیگر گروه های اجتماعی که حق و حقوق اجتماعی مردم را تباه می کنند، راهزنان هستند. این افراد امنیت اجتماعی را در خطر می افکنند و مال و جان و عرض ایشان را تباه می سازنند.(عنکبوت، آیات 29 و 31)
7. رباخواری: کسانی که به رباخواری اقدام می کنند، امنیت اقتصادی جامعه را در معرض خطر قرار می دهند و این گونه آسیب های جدی نیز به روند آرامشی و آسایشی خانواده ها وارد کرده و بسترهای انحراف و هنجارشکنی را فراهم می آورند. بنابراین، نمی توان رباخواری را تنها به حوزه اقتصاد محدود کرد، بلکه باید آثار و تبعات اجتماعی زیانبار آن را نیز مد نظر قرار داد و به عنوان یک ظلم اجتماعی به تحلیل و تبیین آن پرداخت.(بقره، آیات 278 و 279 و آیات دیگر)
8. خیال پردازی شعرانه: شاید یکی از اموری که بسیار به امنیت روانی جامعه ضربه می زند، خیال پردازی های شعرانه ای است که با کذب و دروغ و وهم و خیال آمیخته و فضای را برای مخاطبان خود ترسیم می کند که بسیار خطرناک است. البته می توان با تنقیح مناط آن را به حوزه های دیگری غیر از شعر نیز تعمیم و گسترش داد؛ زیرا فضاهای مجازی در رمان و داستان و یا فیلم و اینترنت نیز می تواند همین ویژگی خیال پردازی را با خود داشته باشد و انسان را از واقعیت اجتماعی به فضایی بکشاند که چیزی جز توهم و خیال صرف نیست. این گونه است که افراد گرفتار در این فضاها و محیط های مجازی خیال پردازانه رفتارهایی را در پیش می گیرند که به خود و دیگران آسیب می رسانند. از این رو، هر گونه خیال پردازی شعرانه یا شبه شعرانه را باید به عنوان مصادیقی از ظلم بر شمرد و با آن به عنوان ستمگری برخورد کرد.(شعراء، آیات 224 تا 227)
9. فتنه گری: فتنه به معنای کوره ذوب فلزات است و در فتنه است که سنگ از آهن مثلا جدا می شود؛ پس فتنه را باید بستری و فضایی برای جدایی حق از باطل، خیر از شر و خوب از بد دانست. اما برخی از افراد هماره با ایجاد فضایی فتنه آمیز بر آن هستند تا از آب گل آلوده ماهی بگیرند و به مقاصد شوم خویش دست یابند. از این روست که فتنه گران در دین به عنوان ظالمان و ستمگران اجتماعی مطرح شده اند؛ زیرا آنان مردم را از هنجارها و ارزش ها و حق باز داشته و به سوی زشتی ها و نابهنجارهای اجتماعی سوق می دهند.(بقره، آیات 191 و 193) البته از نظر قرآن، محاربان علیه نظام سیاسی ولایی نیز در همین زمره ستمگران اجتماعی هستند که امنیت اجتماعی را مختل و جامعه را به آشوب می کشند و خون بی گناهان را بر زمین می ریزند و آرامش و آسایش این مولفه های اصلی سعادت اجتماعی را از میان می برند.(بقره، آیات 161 تا 193)
10. بزهکاری: در هر جامعه ای گروه بزهکاران به عنوان ستمگران مطرح هستند؛ زیرا اینان با قانون شکنی و دور زدن آن حتی در قالب های به ظاهر موجه بر آن هستند تا حق و حقوق دیگران را تباه کنند. از این روست که خداوند مجرمان و بزهکاران را جزو ستمگران قرار داده است.(اعراف، آیات 40 و 41؛ یونس، آیات 13 و 17 و 52 تا 52؛ هود، آیه 116؛ زخرف، آیات 74 و 77) اصولا از نظر قرآن ، کسانی که اهل رفاه بسیار و مترفان هستند، به دلایلی به بزهکاری رو آورده و به عنوان مجرمان قانون شکنی کرده و حقوق دیگران را تضییع می کنند.(هود، آیه 116) در حقیقت مرفهان و برخورداران سرمست جامعه، در زمره ستمكارانی هستند که موجب ضرر و زیان به اجتماع می شوند؛ زیرا آنان چه از طریق خودنمایی اموال و نمایش چشم پرکنی از آن، دیگران را تحریک می کنند تا فلسفه و سبک زندگی اسلامی را رها کرده و دنبال فلسفه و سبک زندگی دنیاطلبی بروند و هم سد راه اجرای قوانین اسلامی و ترویج اصول عدالت خواه آن می شوند و کارهای دیگر زشت را در جامعه ترویج می کنند.(هود، آیه 116؛ انبیاء، آیات 11 تا 13؛ مومنون، آیات 33 تا 41؛ زمر، آیات 49 تا 51 و آیات دیگر) از همین رفاه زدگی است که اسراف و زیاده روی در همه امور خوراکی و پوشاکی و جنسی و مانند آن بیرون می آید و مسرفانه امور اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار می دهند و ظلم اجتماعی را موجب می شوند.(انبیاء، آیات 9 تا 11 و آیات دیگر) از نظر قرآن ، فسق و فجور و رفتارهای نابهنجار اجتماعی نیز از مصادیق ظلم اجتماعی است که باید از آن اجتناب کرد.(اعراف، آیات 163 تا 165)
11. رویه استکباری و افسادی: روحیه تکبر در درون در رویه اجتماعی استکباری خودنمایی می کند. از این روست که مستکبران به عنوان ظالمان اجتماعی شناسایی و معرفی می شوند.(سباء، آیه 31؛ انعام، آیه 93؛ اعراف، آیات 36 و 37؛ عنکبوت، آیات 39 و 40) این رویه بی گمان دنبال دارنده افساد به جای اصلاح امور است و کسانی که مستکبر هستند، به افساد در امور اجتماعی گرایش داشته و به جای اصلاح امور به فساد و بلکه افساد آن دامن می زنند.(اعراف، آیات 55 و 56 و 103؛ هود، آیه 116 قصص، آیات 4 و 20 و 21)
12. آواره سازی: از دیگر مصادیق ظلم و ستم اجتماعی، آواره سازی افراد است. این که انسان کاری کند که همسایه ای از آپارتمان یا محله یا شهری به جایی دیگر کوچ کند و آواره شود، از مصادیق ظلم است که باید از آن اجتناب کرد. برخی از مردم با ایجاد مزاحمت و یا اذیت و آزار دیگران شرایطی را فراهم می آورند که آرامش و آسایش از آنان سلب می شود و ناچار به کوچ و آواره شدن از محیطی می شوند که بدان تعلق دارند و یا اخت گرفته اند.(حج، آیات 39 و 40)
13. اخلال گری: برخی از افراد جامعه با حضور در اجتماعات خاص بر آن هستند تا با فتنه گری و اخلال گری به مقاصد خویش برسند. از نظر قرآن اینان افرادی ستمگر هستند که در حوزه اجتماعی فعالیت می کنند.(توبه، آیه 47)
14. استثمارگری: از دیگر گروه های اجتماعی ظالم و ستمگر می توان به استثمارگرانی اشاره کرد که از دسترنج دیگران سود می برند و حق و حقوق آنان را تباه می کنند.(دخان، آیات 18 و 19) اصولا از نظر قرآن، هر گونه تخلفات اقتصادی در هر شکلی به عنوان ظلم و ستم اجتماعی مطرح است.(هود، آیات 84 تا 94) هم چنین تاخیر در حسابرسی و کم گذاری نسبت به حقوق دیگران به هر شکلی نیز از مصادیق ستم اجتماعی است که باید پرهیز شود؛ زیرا خداوند هرگز چنین نمی کند و تاخیری و کم گذاری در حسابرسی ندارد.(غافر، آیه 17)
15. استهزاء: تسمخر دیگران حتی به عنوان شوخی و مزاح جایز نیست؛ زیرا این رویه به عنوان ظلم و ستم اجتماعی در اسلام شناخته و از آن نهی شده است.(حجرات، آیه 11) هم چنین در آموزه های وحیانی قرآن، دادن القاب زشت به دیگر در رفتار اجتماعی نیز در همین راستا تعریف و از آن منع شده است.(همان) از نظر قرآن، سخن نابه حق گفتن در باره مردم و نالايق شمردن آنان، بدون هيچ دليل، ظلمى به آنان است که باید از آن پرهیز شود.(هود، آیه 31)
16. قانون شکنی: از دیگر رفتارهای زشت اجتماعی که به عنوان ظلم و ستم اجتماعی در قرآن مطرح شده، قانون شکنی و تعدی از حدود و قوانین و مقررات است.(بقره، آیات 178 و 229 و 231؛ نساء، آیه 14؛ مائده، آیه 45) در همین رابطه می توان به دزدی به عنوان یکی از مصادیق قانون شکنی و تعرض به حریم خصوصی مال افراد اشاره کرد.(مائده، آیات 38 و 39) در همین رابطه هر گونه اختلاس نیز از مصادیق دزدی و ظلم اجتماعی است.
17. رابطه گرایی: از جمله مصادیق ظلم و ستم اجتماعی، رابطه گرایی است. این که انسان خویشان خویش را مقدم دارد و حقوق دیگران را به صرف حمایت از خویشان نادیده گیرد، گناهی بزرگ و خروج از عدالت قسطی است که همگان موظف به اجرای آن هستند.(نساء، آیه 135)
18. تضییع حقوق دیگران: از مهم ترین مصادیق ظلم و ستم اجتماعی، تضییع حقوق دیگران است. هر کسی در جامعه حق و حقوقی دارد که باید از سوی دیگران مراعات و ادا شود. از جمله حقوقی که نباید آن را تضییع کرد حقوق مطلقه است.(بقره، آیات 229 تا 231) کسانی که در ادارات و مسئولیت های خویش کم می گذارند و از کارشان می زنند، از مصادیق کسانی هستند که ظلم اجتماعی روا می دارند.(هود، آیات 84 و 85 و 94؛ شعراء، آیه 183) هم چنین از نظر قرآن، پرداخت مزد كارها به كمتر از مقدار استحقاق، عملى ظالمانه است و باید از آن اجتناب کرد.(بقره، آیه 281؛ آل عمران، آیات 25 و 161)
19. حرمت شکنی: در هر جامعه ای اموری به عنوان حرمت ها و حریم ها مطرح است که باید رعایت شود. شعائر الهی از جمله این حرمت ها است که مراعات آن لازم است. کسانی که حرمت مثلا ماه های حرام را نگه نمی دارند، در حقیقت به حقوق اجتماعی دیگران ظلم کرده اند(توبه، آیه 36) چنان که نادیده گرفتن حریم خصوصی و جان و مال و عرض افراد به عنوان ظلم و ستم مطرح شده است.(حجرات، آیه 11؛ حج، آیات 39 و 40 و آیات دیگر)
20. خیانت : هر گونه رفتار خیانت آمیز از جمله خیانت در گواهی از مصادیق ظلم است.(مائده، آیه 107) روابط نامشروع جنسی نیز از مصادیق ظلم و خیانت است که در آیات قرآنی به آن اشاره و از آن نهی شده است.(یوسف، آیه 23)
21. ولایت و داوری به طاغوت: از نظر قرآن هر گونه پذیرش ولایت اجتماعی غیر از اولیای الهی به معنای پذیرش ولایت طاغوت و گناه است.( کهف، آیه 50؛ مائده، آیه 51؛ اعراف، آیات 3 تا 5؛ توبه، آیه 23) هم چنین داوری به طاغوت نیز از مصادیق ظلم و بی عدالتی اجتماعی است که باید از آن اجتناب کرد.(مائده، آیه 45)
22. سازش با دشمنان: از نظر قرآن ، سازش با دشمنان به ویژه از سوی رهبران جامعه به عنوان ظلم و ستم اجتماعی مطرح شده است. از نظر قرآن، پيشوايان دين اسلام، در صورت سازش كردن با پيروان ديگر اديان بر سر مسائل دينى، در زمره ستمگران قرار می گیرند.(بقره، آیه 145؛ انعام، آیه 56 و 58)
23. طرد فقیران: از دیگر رفتارهای ظالمانه اجتماعی طرد فقیران است که بسیار مذموم و ناپسند شمرده شده است.(انعام، آیه 52)

عوامل، موانع و درمان ظلم

از آن جایی که عوامل ظلم عبارت از اموری چون ابلیس و وسوسه های او(سباء، آیات 19 و 20)، ادّعاى مالكيّت اموال ديگران(ص، آیات 23 و 24)، افزون طلبی(همان)، بیماردلی(حج، آیه 53)، دوست ناباب(فرقان، آیات 27 و 28)، رفاه زدگی(انعام، آیات 44 و 45)، پذیرش ولایت غیر خدا از طاغوت و مانند آنان(مائده، آیه 51)، قساوت قلب(حج، آیه 53)، نیازمندی و کمبودها(آل عمران، آیات 108 و 109) ، وسوسه ها(اعراف، آیات 20 تا 23) و مانند آن ها است، انسان باید از این امور اجتناب کند و برای رهایی از آن به ایمان و تقوایی چنگ زند که مانع جدی بر سر ظلم و ستم اجتماعی به دیگران است(ص، آیه 24)، تا این گونه خود را از ظلم و ستم رها کند و به عدالت قسطی متمایل شود و جامعه را نیز بدان به آرامش و آسایش برساند.

البته ایمان و تقوایی که مراد است همان ایمانی است که انسان را متوجه و متذکر علم و قدرت الهی می کند(نساء، آیه 36؛ بقره، آیه 246؛ انعام، آیه 58) چنان که خوف و ترس از خدا نیز به عنوان مانع عمل می کند(مائده، آیات 28 و 29)و اجازه نمی دهد که انسان به ظلم و ستم گرایش یابد یا ادامه دهد.