شايد بهترين و مطمئن ترين راه شناخت اسلام، ديدگاه خداوند و تحليل وي از آن باشد؛ زيرا خداوند دين اسلام را با توجه به ويژگي ها و صفاتي كه از ديدگاه وي بهترين ، كوتاه ترين و راست ترين راه رسيدن به كمال مطلق است، فرو فرستاده است. اين مسير هدايت و دست يابي به مقام عبوديت كه منشاي مقام خلافت ربوبي بشر بر هستي از قرارگاه زمين است، مي بايست به گونه اي باشد كه بتواند اسماي تعليمي و جعل شده در سرشت و ذات آدمي را به فعليت رساند و زمينه و بسترهاي كمال يابي را براي بشر فراهم آورد.
از آن جايي كه هر كسي از ظن خود به تحليل صفات و ويژگي هاي اسلام يعني اين راه كامل و مسير كوتاه و آسان هدايت خداوندي مي پردازد و صفات و ويژگي هايي را براي آن بر مي شمارد كه گاه متضاد و حتي متناقض و از باب سلب و ايجاب مي باشد؛ به نظر مي رسد كه بهتر آن است كه از صاحب اين راه ويژگي هاي راه هدايتي پرسيده شود. بر اين اساس نويسنده به جاي تحليل هاي بيروني كه از اسلام مي شود به تحليل درون ديني پرداخته و حتي به جاي آن كه از ديگران كه به عنوان وفاداران به اين مسير كمالي مي باشند، از ويژگي هاي آن بپرسد به سراغ صاحب آن رفته و به طور مستقيم و بي واسطه ويژگي هاي اسلام را جويا شده است. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
اسلام ؛ دين و شريعت
اسلام در كاربردهاي قرآني دو مفهوم و معنا را بيان مي دارد كه با همه شباهت ها داراي تفاوت هايي نيز مي باشد. اين دو مفهوم و كاربرد به دو گونه خاص و عام است. معناي عام آن شامل همه شرايع و ملت هاي مي شود كه از آدم (ع) تا خاتم (ص) را در بر مي گيرد. از اين روست كه هريك از پيامبران چنان كه قرآن گزارش مي كند خود را مسلمان مي نامند و از دين اسلام به عنوان تنها دين هدايتي بشر ياد مي كنند و مردمان را بدان دعوت مي كنند.
در اين اصطلاح كه بيانگر همان معناي لغوي آن است ، مراد از اسلام انقياد و گردن نهادن و تسليم در برابر خداوند و آموزه هاي وحياني آن منظور و مقصود مي باشد. بنابراين مسلمان كسي است كه در برابر اراده و فرمان الهي تسليم بوده و آن چه را كه از طريق پيامبران به بشر رسيده را عمل كند و از آن سر باز نزند. بر اين اساس است كه پيامبران پيشين خود را نخستين مسلمانان مي ناميدند(انعام آيه 163 و يونس آيه 72 و 90) و حتي حضرت ابراهيم (ع) كه خود سر سلسله بسياري از شرايع و ملت هاي پس از خود مي باشد چنان كه در آيه 78 سوره حج گزارش شده است مي فرمايد كه او كسي بود كه اين نام را بر مومنان و اهل توحيد گذاشته است.
اين گونه است كه خداوند در آيه 19 سوره آل عمران به صراحت اعلام مي دارد كه دين در نزد خداوند جز اسلام نيست و همه شرايع و ملت هاي گذشته دعوت گر به اين دين بوده اند و هيچ فرمان و دستوري ديگر نيست : ان الدين عندالله الاسلام .
در آيه 58 سوره آل عمران به روشني فرمان مي دهد كه تنها اين دين اسلام است كه مقبول بوده است و خداوند از مردمان هرگز هيچ دين ديگري را نمي پذيرد.
البته از آن جايي كه پس از بعثت پيامبر اكرم (ص) به تدريج دين و شريعت حضرت به عنوان دين اسلام مطرح مي شود و اين دين به عنوان دين كامل و جامع از سوي خداوند معرفي مي گردد، مي توان گفت كه دين اسلامي كه در كتاب قرآن معرفي مي شود و از سوي پيامبر(ص) تبليغ مي گردد همان دين نجات بخش و رهايي سازي است كه بشر مي بايست براي دست يابي به كمال از آن بهره گيرد.
بر اين اساس مفهوم خاص و دومي مطرح مي شود و اسلام به معنا و مفهوم شريعت كامل پيامبر(ص) معرفي مي گردد؛ زيرا بر اساس آن كه چون كه صد آمد نود هم پيش ماست؛ آن چه پيامبر (ص) آورده است همان دين جامع و كاملي است كه ديگر فراتر از آن فرو فرستاده نخواهد شد. بر اين اساس مي توان گفت كه تنها دين اسلام مورد قبول خداوند است كه همان دين قرآن است.
آن چه در اين نوشتار از ويژگي هاي دين اسلام از آن سخن به ميان مي آيد همين مفهوم خاص و اخير است كه كتاب آن قرآن مي باشد و آموزه هاي آن از سوي پيامبر(ص) بيان و تبيين شده است. بر اين اساس اگر گفته مي شود كه دين اسلام ين فروزان و تابنده تا ابد است و هيچ كسي نمي تواند آن را خاموش كند(توبه آيه 32 و صف آيه 8 و توبه آيه 33) همين مفهوم اخير از دين اسلام يعني دين قرآن است كه پيامبر(ص) مامور به ابلاغ آن بوده است.
از آن جايي كه ويژگي ها و صفاتي كه قرآن براي دين اسلام به مفهوم خاص و اخير آن بيان مي كند شامل ويژگي ها و صفات دروني و بيروني است در دو بخش به اين ويژگي ها پرداخته خواهد شد. بخش نخست به ويژگي هاي درون اسلام اختصاص مي يابد كه بيان مي كند كه اين دين داراي چه ظرفيت ها و توانمندي هاي دروني براي هدايت بشر مي باشد و بخش دوم به ويژگي هاي بيرون آن توجه خواهد داد تا معلوم شود كه اين دين چه تفاوت هاي با ديگر شرايع و ملت هاي پيش از خود دارد.
ويژگي ها و صفات دروني اسلام
جامعيت از ويژگي هاي مهم و اساسي است كه قرآن براي دين اسلام بيان مي كند. خداوند در بيان اين ويژگي اسلام مي فرمايد كه اسلام به گونه اي طراحي و فرو فرستاده شده است كه بتواند پاسخ گوي همه نيازهاي هدايتي بشر باشد و به شكلي حجت تام و تمام خداوندي نسبت به بشر شود به گونه اي كه هيچ كسي نتواند مدعي آن شود كه امر و پرسشي را بي پاسخ گذاشته و راهكاري براي مشكل هدايتي بيان نكرده است.
خداوند به اين نكته توجه مي دهد كه وي آفريدگار و پروردگار بشر و همه هستي است و از آن جايي كه به آفرينش وي و خصوصيات او و نيازهاي انسان آگاه است به گونه دين اسلام را طراحي نموده است كه بتواند همه اين مطالب را برآورده سازد و چيزي را فروگذار نكند.
خداوند در آيه 115 سوره انعام دين اسلام را اين گونه معرفي مي كند: تمت كلمه ربك صدقا و عدلا؛ لازمه تمام بودن قرآن و در نتيجه دين اسلام اين است كه بتواند پاسخ گوي تمام نيازهاي بشر باشد به گونه اي كه يرون از خود نيازي نداشته باشد.
راغب اصفهاني در بيان مفهوم واژه تمام مي نويسد: تمام الشي انتهائه الي حد لايحتاچ الي شي خارج عنه ؛ تمام چيزي آن است كه در بردارنده باشد و تا پايان و انتهاي آن را در بر گيرد به گونه اي كه ديگر نيازي به چيزي بيروني وجود نداشته باشد.
خداوند در آيه 115 سوره انعام به صراحت از وصف تماميت قرآن سخن مي گويد كه بيانگر تمام بودن اسلام نيز مي باشد. بنابراين بشر براي دست يابي به هدايت و كمال عبوديت و نيل به خلافت ربوبي خداوند نيازي ندارد تا به امر ديگري جز قرآن و اسلام تمسك جويد؛ زيرا هر آن چه نياز بشر در اين حوزه است را برآورده مي سازد و چيزي را فروگذار نمي كند.
از ديگر ويژگي ها و صفاتي كه قرآن براي اسلام بر مي شمارد جاودانگي آن است. به اين معنا كه از زماني كه دين اسلام به مفهوم خاص آن از سوي خداوند بر پيامبر(ص) نازل شده است تا پايان تاريخ بشري ديگر شريعت و ملت و ديني ديگر فرو فرستاده نخواهد شد و اين دين به سبب جاودانگي هرگز از صحنه روزگار بيرون نخواهد رفت.
خداوند براي اين كه مفهوم جاودانگي و در برگيرندگي دين اسلام را نسبت به همه دوره ها و زمان ها و هم چنين مكان ها و اشخاص برساند از واژه ” من بلغ ” استفاده مي كند كه به معنا و مفهوم هر كسي است كه مطلب اسلام به او رسيده است.
آيه 19 سوره انعام اين معنا را به وضوح و روشني بيان مي كند تا به شكلي كه نتوان عموميت و جاودانگي آن را انكار كرد و اشكالي را طرح نموده بيان دارد كه اسلام شامل هر كسي مي شود كه اين پيام رهايي بخش قرآني به گوش او رسيده است. از اين رو شامل همه افراد از زمان نزول تا پايان تاريخ بشري مي شود كه اين پيام آسماني به گوش آن ها مي رسد.
در آيه 30 سوره روم با تاكيد بر واژه ” قيم” اين مفهوم را به همگان ابلاغ مي كند كه دين اسلام از خصوصيت جاودانگي برخوردار مي باشد و اين گونه نيست كه پس از مدتي از صحنه هستي نيست و نابود شود.
از ديگر خصوصيات و صفاتي كه قرآن براي اسلام بر مي شمارد ويژگي جهان شمولي است. به اين معناكه اراده الهي به اين تعلق گرفته است كه دين اسلام بر همه شرايع و ملت هاي الهي و اديان باطل غلبه و چيره شود و گفتمان غالب جوامع بشري گردد. اين مطلب را خداوند در آيه 33 سوره توبه با تاكيد بر واژه ” ليظهره علي الدين كله ” بيان مي كند ؛ زيرا لازمه تسلط بر همه اديان اين است كه اسلام بايد دين جهاني شود و گرنه سلطه دين اسلام بر همه اديان و شرايع و ملت ها تحقق نخواهد يافت.
آيه 28 سوره فتح و 9 سوره صف نيز همين معنا را تكرار مي كند. آيه 108 سوره يونس نيز با توسعه مخاطبان قرآن و اسلام بيان مي كند كه مخاطبان آموزه هاي اسلام و قرآن همه مردم جهان هستند ؛ زيرا مراد از حق كه در آيه آمده چنان كه مرحوم طبرسي در مجمع البيان در ذيل آيه بيان مي كند همان اسلام و قرآن است. چنان كه آيه 55 سوره كهف نيز با بيان اين كه چه چيزي مردم ( ناس) از پذيرش هدايت قرآن و اسلام باز مي دارد بر عموميت و جهانشمولي دين تاكيد مي كند.
آيه 108 سوره يونس بر نكته ديگري نيز تاكيد دارد و آن اين كه دين اسلام عهده دار هدايت جامعه بشري تا قيامت است و اين گونه نيست كه دين اسلام تنها در برهه از زمان عهده دار اين مسئوليت مي باشد. پس دين اسلام هم از جهانشمولي برخوردار مي باشد و هم از جاودانگي سود مي برد.
از ديگر خصوصياتي كه قرآن براي دين اسلام بر مي شمارد خاتميت است . به اين معنا كه اسلام خاتم اديان و شرايع و ملت هاست و خداوند پس از قرآن و دين اسلامي كه از سوي پيامبر اكرم (ص) ابلاغ شده است ديني را فرو نخواهد فرستاد. از اين رو تنها دين مورد قبول در نزد خداوند پس از نزول قرآن و حضور اسلام در جوامع بشري است و هر ديني ديگر غير قابل پذيرش خواهد بود.
اين معنا را آيه 84 و 85 سوره آل عمران و نيز آيه 3 سوره مائده بيان كرده است و با تاكيد بر واژگاني چون اتمام و اكمال و رضايت بدان و اين كه هر ديني ديگر از سوي مردمان پذيرفته نخواهد شد مي كوشد تا خاتميت را القا كند. از اين روست كه به صراحت مي فرمايد: و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه ؛ هر كسي غير از اسلام ديني را بجويد هرگز از وي پذيرفته نخواهد شد.(آل عمران آيه 85) اين واژه لن كه در ادبيات عربي براي بيان نفي تابيد است به روشني توضيح مي دهد كه اين هرگز ابدي خواهد بود و اين گونه نيست كه كسي چون بهاء الله و يا باب الله دعوي پيامبري و دين جديد كند.
از مهم ترين خصوصيات ديني كه مي بايست جاودانه باشد آن است كه دين داراي اعتدال باشد تا بتواند در هر شرايط و زماني خود را با جوامع بشري و خواسته هاي آن تطبيق و هماهنگ نمايد. اين ويژگي در اسلامي كه قرآْن معرفي مي كند وچود دارد.
خداوند در آيه 143 سوره بقره بيان مي كند كه اسلام آييني معتدل در توجه به ماديات و معنويات است و اين گونه نيست كه دنيا مردم را يا آخرت ايشان را ناديده مي گيرد و تنها به يك سمت مي پردازد. از اين روست كه دين اسلام ديني است كه مي توان گفت كه دين دنيا و اخرت است و هر دو را در يك زمان جمع كرده است. ميانه روي و اعتدال در همه امور از خصوصيات و ويژگي هاي انحصاري دين اسلام است.
اين اعتدال در همه چيز است از اين روست كه ميان تعبد و تعقل به شكلي زيبا جمع كرده است و هر گونه تعبدي را بي تعقل و يا تعقلي را بي تعبد نمي پذيرد؛ چنان كه از مردمان مي خواهد كه در رفتارها و بينش و نگرش خويش هم نيكي ها دنيا و هم آخرت را بخواهند و تنها به يك سمت متمايل و منحرف نشوند. همان اندازه دنياگرايي مذموم است آخرت گرايي بي توجه به مزرعه دنيا نيز مذموم مي باشد.
خداوند در آيه 115 سوره انعام دين اسلام را ديني مي شمارد كه بر اساس صدق و عدالت بنيان گذاري شده است و اين گونه نيست از عدالت منحرف شود.
راه اسلام چنان كه در آيه 135 سوره طه بيان شده است راه مستقيم و مساوي است و مردمان آن را اصحاب صراط سوي بر مي شمارد كه به معناي اعتدال و ميانه روي است.
از ديگر ويژگي هاي پايداري و بقاي اسلام تا قيامت ، ويژگي سهولت و آسان احكام و قوانين آن است. به اين معنا كه اسلام به گونه طراحي و سامان دهي شده است كه با فطرت ساده جو و آسان خواه بشر هماهنگ و سازگار است. از اين روست كه خداوند در آيه 185 سوره بقره و نيز 220 همين سوره از دين اسلام به دين داراي آموزه ها واحكام ساده و آسان و سهل ياد مي كند و از هر گونه سختي و رنج افكني مبرا و پاك بر مي شمارد.
البته آيات بسياري بر اين مطلب تاكيد مي كند كه مي توان به آيات 233 و 286 سوره بقره و نيز 25 و 28 سوره نساء و آيه 6 سوره مائده و آيات ديگر اشاره كرد.
از ديگر ويژگي هاي اسلام مي توان به فطري بودن آن اشاره كرد كه موجب مي شود تا دين اسلام هماهنگ با فطرت و سرشت انسان باشد و تا روز قيامت نيازهاي بشري را پاسخ دهد. اين مطلبي است كه در آيه 30 روم بدان اشاره و تاكيد شده است.
قيم و استواري در آموزه ها و احكام از ديگر خصوصياتي است كه آياتي چون 161 سوره انعام و آيه 30 و 43 سوره روم بدان اشاره مي كند. اين خصوصيت موجب مي شود كه آيين اسلام ، آييني ثابت و استوار و قوام بخش باشد.
نورانيت ذاتي اسلام به گونه اي كه نيازي به چيزي ديگري نداشته باشد تا مطالب و آموزه هاي آن را بيان كند از ديگر ويژگي هايي است كه خداوند در آيه 32 سوره توبه و نيز 8 سوره صف بدان اشاره مي كند.
كمال و مورد رضايت بودن خداوند و اين كه ديگر نيازي نيست تا انسان از پيش خود آموزه ها و روش هايي براي تقرب بسازد همانند رهبانيتي كه برخي ساخته و پرداخته بودند، از ديگر ويژگي هايي است كه خداوند در آيات 3 سوره مائده و 115 سوره انعام بدان پرداخته است. اين كماليت با امامت اهل بيت (ع) و حضور ولي الله تا پايان تاريخ بشري تثبيت شده است.( مائده آيه 3)
از ديگر ويژگي هاي اسلام ، مقبوليت و مورد رضايت بودن عمل به اسلام از نظر خداوند است كه پيش از اين نيز بدان اشاره شده است. اين مطلب در آيه 19 و 85 سوره آل عمران ونيز 3 سوره مائده عنوان شده است.
صفات و ويژگي هاي بيروني
خداوند براي اسلام صفات و ويژگي هاي ديگري نيز بر شمرده است كه در نوشته اي ديگر بدان پرداخته مي شود.
