شیوه رهبری در نظام سیاسی ولایی

بسم الله الرحمن الرحیم

حضرت محمد مصطفی(ص) به عنوان رهبر نظام سیاسی ولایی، سرمشقی برای همه کسانی است که در نظام سیاسی ولایی مسئولیتی را به عهده می گیرند. شیوه رهبری آن حضرت(ص) به معنای لزوم اطاعت و متابعت رهبران، مسئولان و کارگزاران نظام سیاسی ولایی از چنین شیوه ای است. از همین رو، نویسنده با مراجعه به نصوص قرآنی بر آن است تا بخشی از مهم ترین شیوه رهبری و مدیریت در نظام سیاسی ولایی را بر اساس سنت و سیره پیامبر(ص) که در قرآن بیان شده، تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

پیامبر(ص) سرمشق رهبران و مسئولان نظام سیاسی اسلامی

از نظر قرآن، پیامبر(ص) به عنوان معصومی که خدا این فضلیت را به ایشان و اهل بیت(ع) ارزانی داشته(احزاب، آیه 33) از هر گونه گناه، خطا، سهو، اشتباه، نیسان و مانند آن ها در امان است؛ زیرا خدا ایشان را به عنوان «اسوه حسنه» به طور مطلق معرفی کرده است.(احزاب، آیه 21) بنابراین همان طوری که در قول جز به «وحی» الهی و تعلیم خداوندی سخن نمی گوید: وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى؛ و از سر هوس سخن نمى‏ گويد، اين سخن بجز وحيى كه وحى مى ‏شود نيست، آن را خدای شديدالقوى به او فرا آموخت(نجم، آیات 3 تا 5)، هم چنین در فعل نیز جز آن چه خدا خواسته و مشیت و اراده کرده انجام نمی دهد: وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى؛ و چون تیرانداختی تو تیر نیانداختی بلکه خداست که تیر انداخت.(انفال، آیه 17)

این بدان معناست که هر گونه شک علمی و ذهنی یا تردید علمی در سنت و سیره پیامبر(ص) به معنای مخالفت با خدا و عصیان نسبت به اوست؛ از همین روست که اطاعت مطلق از پیامبر(ص) به عنوان اطاعت مطلق از خدا دانسته شده است و خدا بدون این که تفاوتی میان اطاعت وی و خود بگذارد با یک فعل «اطیعوا» امر به اطاعت از ایشان و خود کرده و فرموده است: وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ.(انفال، آیات 1 و 2 و 46؛ مجادله، آیه 13؛ و آیات دیگر) بر همین اساس بر امت اسلام است تا هر چه پیامبر(ص) بدان فرمان می دهد یا نهی می کند اطاعت شود و از معصیت حتی در حوزه های سیاسی و نظامی و اجرایی و مانند آن ها پرهیز شود: وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ و آنچه را پیامبر به شما داد آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت بازايستيد.(حشر، آیه 7) در امور گوناگون از جمله سیاسی و اجتماعی و نظامی و اقتصادی بار ایشان به عنوان رهبر نظام سیاسی ولایی مخالفت نورزید.(مجادله، آیات 8 و 9؛ و آیات دیگر)

بر این اساس، پیامبر(ص) به عنوان سرمشق مطلق همه رهبران و مسئولان نظام سیاسی ولایی در امت اسلام می بایست شناخته و از ایشان به عنوان حجت الهی تبعیت و پیروی شود.(احزاب، آیه 21؛ بقره، آیه 143؛ مجمع‌البيان، ج 1-2، ص 416 و نیز ج 7 – 8 ، ص 548) از همین رو، مراجعه به سنت و سیره آن حضرت(ص) به ویژه نصوصی که در قرآن به آن توجه می دهد، لازم و ضروری است تا این شیوه به ویژه در حوزه سیاسی دانسته و بدان عمل شود.

در حقیقت کشف یک شیوه مدیریت در نظام سیاسی ولایی از سنت و سیره پیامبر(ص) امری لازم و بایسته برای هر نظامی است که مدعی پیوند و تبعیت و اطاعت از اسلام سیاسی پیامبر(ص) در ساختار نظام سیاسی ولایی است.

برخی از مهم ترین شیوه های رهبری پیامبر(ص) که بر هر رهبر و مسئولی در نظام سیاسی ولایی لازم است، عبارتند از:

1. اخلاص در همه امور: رهبران و مسئولان در نظام سیاسی ولایی می بایست هر کار و امری را با اخلاص و برای کسب رضایت الهی انجام دهند. بنابراین، مسئولان و رهبران همان طوری که نماز و روزه و دیگر عبادتها را با اخلاص انجام می دهند(یونس، آیه 139؛ رعد، آیه 36؛ انعام، آیه 162؛ مزمل، آیات 6 و 8) در همه امور و کارها نیز باید اخلاص داشته باشند.(آل عمران، آیه 20؛ انعام، آیه 162)
2. ادب: رهبران و مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست افزون تر بر مراعات اخلاق عمومی، از ظرایف ارتباط اجتماعی با توجه به شئون افراد و مکانت و وزانت و نیز زمان و مکان، بهره بگیرند و با ادب تمام با مردم تعامل داشته باشند.(انعام، آیه 54) این ادب به ویژه نسبت به مخالفان و دشمنان و نیز در هنگام بحث و مناظرات(نحل، آیه 125) و تعلمیات اسلامی(طه، آیه 114؛ قیامت، آیات 16 تا 18) باید بیش تر مورد اهتمام و توجه قرار گیرد. هم چنین مراعات ادب نسبت به کسانی که در مسایل مالی و انجام واجبات اجتماعی و اقتصادی فعال هستند و نقش پر رنگی دارند، باید از نمودی بیش تری برخوردار باشد تا این گونه نسبت به آنان قدردانی عملی انجام شود.(توبه، آیه 103) بر اساس این آموزه های وحیانی است که پیامبر(ص) مامور می شود تا پیش از دیگران سلام کند و منتظر سلام دیگران نماند.(انعام، آیه 54؛ نمل، آیه 59) مسئولان و رهبران در نظام سیاسی اسلامی نمی بایست به سبب مقام و منزلت حتی در پیشگاه خدا، خود را دارای افضلیت و برتری بشمارند، و منتظر سلام و ادب دیگران باشند، بلکه خود می بایست در سلام و استقبال از مردم پیشگام باشند و این گونه از مقام احسان و اکرام با دیگران مواجه شوند.(انعام، آیه 54) پس به طریق اولویت باید گفت که درشت گویی و ترشرویی اصلا مناسب جایگاه رهبری و مسئولیت در نظام سیاسی ولایی نیست و مسئولان نمی بایست با مردم با درشت گویی و ترشرویی مواجه شوند.
3. حسن خلق: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست دارای نیک خویی و حسن خلق باشند به طوری که در برخورد با مردم در عالی ترین درجات اخلاقی تعامل ورزند و هیچ کوتاهی نداشته باشند. به عنوان نمونه نرم خویی و پرهیز از درشت گویی و ترشرویی از جمله لوازم رهبری و مسئولیت در نظام سیاسی ولایی است.(آل عمران، آیه 159؛ قلم، آیه 4؛ نحل، آیات 125 و 127) نیک گویی و نیک گرفتاری از جمله نشانه های این حسن خلق و نیک خویی است که در افراد بروز می کند و مسئولان می بایست این گونه باشند.(فصلت، آیه 33)
4. استغفار و مغفرت جویی برای مردم: جایگاه برتری که مسئولان و رهبران در نظام سیاسی ولایی در پیشگاه خدا و خلق دارند، خود می بایست به عنوان یک ابزار برای کمک به مردم باشد ، به طوری که مردم حتی برای رهایی از تبعات و پیامدهای گناه بتوانند به ایشان مراجعه کنند و از ایشان بخواهند تا در موقعیت های مناسب چون نماز شب و مواقع استجابت دعا، برایشان استغفار کرده و از خدا مغفرت بجویند. (آل عمران، آیه 159؛ نور، آیه 62؛ محمد، آیه 19؛ نساء، ایات 60 تا 64) این بدان معناست که مسئولان نظام سیاسی ولایی، از عبادالرحمن و انسان های پاک و مومنی هستند که در پیشگاه خدا از جایگاه برتری چون شفاعت برخوردارند(فرقان، آیات 65 تا 72 و آیات دیگر)؛ چنان که این بدان معناست که مسئولان در نظام سیاسی ولایی نمی بایست نسبت به خطاها و اشتباهات غیرعمدی و بلکه حتی عمدی که با پوزش و عذر همراه است، سخت گیری داشته باشند، بلکه با عفو و گذشت با مردم و امت تعامل کنند.
5. استقامت در برابر دشمن: مقاومت و استقامت در برابر فشارهای دشمن می بایست به عنوان یک شیوه مدیریتی در میان مسئولان و رهبران نظام سیاسی ولایی نهادینه شده باشد؛ زیرا هر گونه رفتاری که نشانه سستی و عقب نشینی از مواضع و مانند آن ها باشد، می تواند آسیب زا در ابلاغ رسالت الهی و گسترش دین اسلام و اهداف متعالی اسلام باشد. بنابراین لازم است تا در هر گونه فشار از جمله نظامی، اقتصادی، سیاسی، روانی و فرهنگی و مانند آن ها، استقامت ورزند و از مواضع اصولی عقب نشینی نکنند.(هود، آیه 112؛ زمر، آیه 39؛ شوری، آیه 15؛ اسراء، آیه 74؛ انعام، آیه 135 و آیات دیگر)
6. تامین مواد غذایی و اطعام: لازم است تا مسئولان نظام سیاسی ولایی به تامین امنیت غذایی مردم توجه ویژه داشته باشند(یوسف، آیات 45 تا 55 و آیات دیگر) و حتی به عناوین گوناگون مردم عادی را برای اطعام و ولیمه دعوت کنند تا آنان نیز بر سر سفره ایشان بنشینند.(احزاب، آیه 53) البته در آیات بسیاری به این نکته توجه داده شده که مسئولیت نظام سیاسی افزون بر تامین امنیت و آرامش، تامین آسایش و رفاه اقتصادی است که در جای خود بیان می شود.
7. صیانت از انفال و ثروت عمومی و امانت داری: از جمله مهم ترین وظایف و تکالیف، رهبران در نظام سیاسی ولایی، صیانت از انفال و ثروت عمومی و تقسیم و توزیع درست و مناسب آن در میان مستحقان و نیازمندان است. بر این اساس، مسئولان می بایست امین مردم باشند و از اموال مردم صیانت کرده و به دور از هر گونه خیانت آن را توزیع و تقسیم کنند.(آل عمران، آیه 161؛ تکویر، آیه 24؛ مجمع البیان، ج 1 – 2، ص 872 ؛ و نیز : ج 9 – 10، ص 678)
8. اخلاق برتر: اگر مردم عادی در اخلاق در سطح عدالت و مقابله به مثل با هم تعامل می کنند، مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست در سطح اخلاق برتر یعنی محاسن و مکارم اخلاقی با امت و مردم تعامل داشته باشند. (فرقان، آیات 62 تا 75؛ آل عمران، آیه 159) بنابراین، لازم است تا «خلق عظیم» خویش را به نمایش گذارند و این گونه ادب اسلامی را با مردم مراعات کنند و از هر گونه درشت گویی و تندخویی و ترشرویی پرهیز و اجتناب کنند.(قلم، آیات 2 و 4؛ مجمع‌البيان، ج 9 – 10، ص 500)
9. انعام به بشریت: از مهم ترین نعمت های الهی، نعمت اسلام و ولایت است. بنابراین، رهبری و مسئولان الهی می بایست در این راستا اقدام کرده و این نعمت بزرگ را برای امت ها فراهم آورند و آنان را به مسیر اسلام و ولایت دعوت کنند.(حمد، آیات 6 و 7) البته رهبران الهی تنها به انعام در حوزه معنویت نمی پردازند، بلکه در مسایل مادی نیز این گونه هستند و از هر نعمتی که خدا به ایشان داده به نیازمندان می پردازند. از جمله این شیوه می توان به کمک های مالی رهبران و مسئولان حتی از اموال شخصی برای آزادی زندانیان و بردگان و مانند آن ها اشاره کرد.(احزاب، آیه 37؛ التبيان، ج 8، ص 344)
10. بصیرت افزایی: مسئولان نظام سیاسی ولایی اهل بصیرت تقوایی هستند به طوری که حقایق را تشخیص داده و هرگز در شبهات و متشابهات باز نمی ایستند و از هر گونه فتنه ای در امان هستند. بر همین اساس می توانند راهنمایی خوبی برای مردم در هنگام فتنه ها باشند و بر همین اساس لازم است تا مردم را به راه درست و راست هدایت و رهنمون باشند و بصیرت افزایی کنند.(انعام، آیه 50؛ یوسف، آیه 108)
11. بلاغت و رسایی در پیام: از آن جایی که مردم نیازمند شفافیت در امور هستند، لازم است تا مسئولان از توانایی شیوایی در کلام برای تامین ادب کلامی و نیز رسایی در بیان برای تامین محتوای کامل بدون سیاه نمایی و ناقص گویی و نارسایی و مانند آن برخوردار باشند و با مردم با شیوایی و رسایی یعنی فصاحت و بلاغت سخن بگویند. پس سخنان درشت به مردم نگویند و ترشرویی نداشته باشند و به گونه ای محکم و سدید سخن بگویند که حجت بر مردم تمام شود و مردم گرفتار شبهه و شک نشوند.(نساء، آیه 63؛ آل عمران، آیه 159؛ احزاب، آیه 70)
12. تبری و برائت از دشمنان: مسئولان نظام سیاسی ولایی تحت ولایت الله قرار دارند؛ بنابراین، لازم است تا در چارچوب تولی و تبری، از دشمنان برائت بجویند و این موضع را به صورت رسمی و شفاف بیان کرده و از ولایت طاغوت در هر نوعی برائت بجویند.(توبه، آیات 1 تا 3؛ یونس، آیه 41؛ شعراء، آیه 216؛ انعام، آیه 19؛ کافرون، آیات 1 تا 6)
13. دلسوزی و رافت اسلامی: مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست در رفتار با امت و مردم، با رافت اسلامی و دلسوزی و شفقت برخورد کنند.(توبه، آیه 128؛ حجر، آیه 88) از همین روست که امام زمان(ع) می فرماید: علی الامراء بالعدل و شفقت.(مفاتیح الجنان، دعای توفیق الطاعه) از نظر قرآن، پیامبر(ص) حتی نسبت به مشرکان به گونه ای دلسوزانه برخورد می کرد و نگران حال ناگوار آنان بود.(آل عمران، آیه 3 )
14. مهربانی و رحمت برای همه بشریت: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مسئولان نظام سیاسی ولایی نه تنها می بایست نسبت به مومنان مهربان باشند و از در رحمت تعامل نمایند(فتح، آیه 29) بلکه می بایست نسبت به همه بشریت از چنین حالتی برخوردار بوده و با مهربانی و رحمت الهی با آنان تعامل داشته باشند تا این گونه در مسیر رحمت و نعمت الهی به حقیقت دست یابند.(انبیاء، آیه 107؛ توبه، آیه 128)
15. شجاعت: مسئولان نظام سیاسی همان طوری که با مردم با نرم و حسن خلق تعامل دارند و با رحمت و شفقت برخورد می کنند(فتح، آیه 29؛ توبه، آیه 128) اما در برابر دشمنان شجاعت می ورزند و با سخت گیری از مواضع حق دفاع می کنند.(فتح، آیه 29) در همین راستا می بایست گفت که بیان مواضع شجاعانه لازم و ضروری مسئولیت در نظام سیاسی ولایی است.( اعراف، آیه 195؛ توبه، آیه 73؛ زمر، آیات 38 و 39؛ هود، آیات 121 و122) مسئولان نظام سیاسی از دشمن نمی ترسند؛ زیرا بر خدا توکل و اعتماد داشته و از امدادهای غیبی الهی آگاهی دارند و امیدش به خدا است.(اعراف، آیات 195 و 196؛ احزاب، آیات 20 و 21؛ آل عمران، آیات 152 و 153؛ فتح، آیه 29)
16. شرح صدر: از جمله نیازهای رهبری و مسئولیت ، داشتن شرح صدر است به طوری که در برابر فشارها و مشکلات خم به ابرو نمی آورد و با صبر و شکیبایی و استقامت از هر گونه رفتار درشت و تند و ترشرویی دیگران می گذرد و واکنش تند و هیجانی بروز نمی دهد و به سخنان مردم گوش می دهد و عصبانی نمی شود.(شرح، آیات 1 و 7 و 8؛ توبه، آیه 61) این گونه است که اعتماد مردم به مسئولان افزایش می یابد ؛ زیرا منافع و مصالح مردم را در نظر می گیرد هر چند که به خود مسئولان سختی و رنجی مضاعف وارد شود.(همان)
17. عدالت قسطی: از نظر قرآن، عدالت مهم ترین هدف از انزال کتب و ارسال رسولان است تا این گونه مردم حقوق خویش را بشناسند و سهم خویش را بخواهند و برای آن قیام کنند.(حدید، آیه 25) این عدالت از سوی مسئولان بیش از دیگران می بایست مراعات شود تا حقوق حقه مردم ادا شود و هر کسی حتی غیر مسلمانان نیز به سهم خویش از عدالت قسطی برسند.(مائده، آیه 8؛ نساء، آیه 135؛ شوری، آیه 15 و آیات بسیار دیگر)
18. عزت محوری: مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست خود بر مدار عزت عمل کنند و عزت مردم را بخواهند و بر اساس آن با دیگران به ویژه دشمنان برخورد کنند.(تحریم، آیه 8؛ منافقون، آیه 8)
19. عفو و احسان: رهبری و مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست با احسان و اکرام با مردم رفتار کنند. نمونه آن عفو و گذشت از خطاکارانی است که توبه کرده و به اصلاح اشتباهات خویش پرداخته اند.(اعراف، آیه 199؛ مائده، آیات 12 تا 15؛ آل عمران، آیه 159) این رویه و شیوه برخورد نه تنها موجب رشد و کمال یابی خود مسئولان می شود، بلکه خیرات را به امت می رساند.(حجر، آیات 85 و 86)
20. مدارا: مدار با مردم از دیگر شیوه هایی است مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست آن را مراعات کنند. این مدارا می بایست حتی در هنگامی باشد که مخالفان و دشمنان با تندی و خشونت کلامی و رفتاری کاری را انجام می دهند که سزاوار نیست. این بدان معناست که در قبال بدی های دیگران از جمله دشمنان می بایست شرح صدر و سعه صدر داشت وبا بهره گیری از بهترین شیوه ها و روش ها نسبت به آنان واکنش نشان داد.(مومنون، آیه 96؛ سباء، آیه 50؛ فصلت، آیه 34؛ انعام، آیه 147)