سخاوت و بخشش، آرامشی برای خود آسایشی برای دیگران

بخشش یكی از خصلت ها و فضایل خوب و زیبای انسانی است. كسی كه اهل بخشش است نه تنها به دیگری كمك می كند تا از نظر اقتصادی و آسایشی، وضعیت بهتری پیدا كند، بلكه به خودش كمك می كند تا از نظر روانی در آرامش قرار گیرد كه بازتاب آن سرور و شادابی است. بنابراین، بخشش و سخاوت پیش از آن كه آثارش به دیگری برسد به خود فرد می رسد. البته این بدان معنا نیست كه شخص بخشنده با این قصد و نیت این كار را انجام می دهد بلكه از آن روست كه بخشندگی و سخاوت یك عمل انسانی و نشانه رنگ خدایی گرفتن انسان است.

نویسنده با این نگاه بر آن است تا در مقاله حاضر جایگاه فضیلت اخلاقی سخاوت و بخشندگی را براساس آموزه های قرآنی تبیین كند.

بخشندگی ، یك فرهنگ

برخی از فضایل انسانی در جامعه تأثیرات شگرفی به جا می گذارد؛ زیرا ارتباط مستقیم با نوع زندگی اجتماعی و سبك آن دارد. جامعه انسانی هر چند كه در چارچوب نیازهای روحی و روانی شكل می گیرد و محبت و مودت پایه زندگی اجتماعی انسان را تشكیل می دهد، ولی باید توجه داشت كه انسان ها در ارتباطات اجتماعی خود، افزون بر پاسخ گویی به این نیاز روانی و روحی خود، در اندیشه پاسخ گویی به مسایل و موضوعات دیگری نیز برمی آیند. به عنوان نمونه اجتماعات انسانی با توجه به مقتضیات زندگی دنیوی و مادی، برای پاسخ گویی به امنیت غذایی، امنیت جانی و تأمین نیازهای مادی و آسایشی نیز شكل می گیرد؛ به این معنا كه انسان افزون بر اینكه می خواهد به نیازهای عاطفی و احساسی خود از طریق اجتماع پاسخ دهد، همچنین بر آن است تا به نیازهای مادی و جسمی خود از این طریق پاسخ دهد.

از این رو در نحلیل های علوم اجتماعی، وقتی از علت گرایش انسانی به جامعه سخن به میان می آید به این نكته توجه می دهند كه انسان ها از این طریق می خواهند تا به امنیت و آسایش برسند. این تعلیل براساس رویكردهای علوم اجتماعی است؛ چنان كه در تعلیل های علوم انسانی مانند روان شناسی، علت گرایش اجتماعی انسان را پاسخ به نیازهای عاطفی و احساسی برشمرده اند.

در یك تعلیل جامع می توان گفت كه همه اینها به نوعی سببیت دارد ولی هرگز علت تامه آن نیست، بلكه علت تامه این گرایش در اسباب متعددی از جمله موارد پیش گفته نهفته است.

به هر حال، انسان ها گرایش های طبیعی و فطری به اجتماع و جامعه دارند و هرگز دوست ندارند در تنهایی زندگی كنند؛ زیرا تنهایی برای انسان امری بسیار شكنجه آور، دردناك و سخت و دشوار است، به گونه ای كه همواره از آن می گریزد؛ چرا كه همه موجودات هستی از جمله انسان، زوج آفریده شده اند. زوج گرایی انسان، به طور طبیعی به معنای گرایش به اجتماع و فرار از تنهایی است. (طه، آیه 53؛ نحل، آیه 72؛ روم، آیه 21؛ یس، آیه 36)

انسان ها به سبب همین طبیعت اجتماع گرایانه خود، برخی از صفات و خصوصیات مرتبط و مربوط به آن را دارا هستند. این صفات اخلاقی اجتماعی در زندگی فردی و گروهی او نقش بسیار اساسی را بازی می كند و به همین سبب است كه مورد توجه و ترغیب همه خردمندان و نیز پیامبران قرار گرفته است؛ زیرا هدف دین و پیامبران، سازه ای به نام انسان اخلاقی است كه در اخلاق اجتماعی، بیشترین ظهور و بروز را دارد.

در آموزه های عقلانی و وحیانی، فضایل اخلاق اجتماعی از جایگاه بلندی برخوردار است و در جامعه پذیری كودكان و تربیت آنان تاكید می شود. از جمله این صفات اخلاق انسانی می توان به صفت بخشندگی و سخاوت اشاره كرد. این صفت اخلاقی انسان موجب می شود تا ارتباط انسانی از استحكام و استواری بیشتر و بهتری برخوردار شود. در آموزه های قرآنی مسئله بخشندگی در اشكال گوناگونی چون احسان و ایثار و عفو و بخشش و گذشت و انفاق و اطعام و مانند آن مورد توجه است؛ چرا كه انسان از منظر اسلام كه رنگ رستگای را به خود می بیند انسان اخلاقی اجتماعی است؛ زیرا مقام انسان از منظر قرآن، مقام خلافت الهی است. این مقام باتخلق به صفات حسنای الهی و رنگ خدایی گرفتن انسان به دست می آید و با رحمت و مودت و بخشش و سخاوت به دیگران معنا می یابد.

سخاوت و بخشش، نیاز دوسویه

برخی از رفتارهای آدمی كاركردهای چندگانه ای دارد. به این معنا كه می تواند برای شخص و دیگران مفید و سازنده باشد. از جمله رفتارهایی كه كاركردهای دوسویه ای برای انسان دارد، سخاوت است. انسان با سخاوت، هم به خود كمك می كند و هم به دیگری كمك رسانی می كند. سخاوت پاسخی به نیاز روانی شخص در مقام انسانیت و پاسخی به نیاز جسمی دیگری می باشد؛ البته این گونه نیست كه انسان تنها با این كارش به نیاز جسمی دیگری كمك می كند، بلكه غیرمستقیم به نیازهای روانی نیز پاسخ می دهد؛ چرا كه میان تن و روان آدمی ارتباط مستقیمی است.

انسان با كمك به دیگری گام بلندی در راه تخلق به اخلاق خدایی و پاسخ گویی به نیاز طبیعی و فطری خود برمی دارد؛ زیرا هر انسانی به طور طبیعی دوست دارد تا رحمت و محبت خویش را به دیگری نشان دهد تااین گونه خوی خدایی بودن خویش را نشان دهد؛ عدم پاسخ گویی به این روحیه می تواند انسان را در بحران قرار دهد و تعادل شخصیتی او را درهم ریزد. پس هر انسانی پیش از آنكه به نیاز دیگری پاسخ گفته باشد به نیاز طبیعی و فطری خود پاسخ می دهد.

سخاوت و بخشندگی، از جمله فضایل اخلاقی انسانی است كه دوسویه به بخشنده و بخشیده شده كمك می كند و نیازهای روانی و عاطفی هر دو را این گونه پاسخ می دهد. البته احساسی كه بخشنده در هنگام بخشش می كند بسیار بیشتر و قوی تر از احساسی است كه بخشیده شده دارد. بخشنده، احساس می كند كه جلوه ای از مهر و محبت الهی است؛ چنان كه احساس نوعی كمال در خود دارد؛ چرا كه كمال به او اجازه داده است تا بخشندگی كند. در حالی كه بخشیده شده احساس نوعی نقص در خود می كند. از این رو از بخشنده خواسته شده بی منت بخشش كند، زیرا احساس نقص و كمبودی كه بخشیده شده در خود می یابد به اندازه كافی بر او فشار می آورد و منت گذاری می تواند او را تا سقوط پایین بكشد و زمینه را برای طغیان فراهم آورد؛ چرا كه فشار مضاعف كمبود و منت می تواند او را به طغیان و پرخاش و دلخوری بكشاند و دیگر به خود اجازه ندهد تا بخشش دیگری را بپذیرد.

خداوند از مؤمنان می خواهد هنگامی كه بخششی چون صدقه كردند، با منت و اذیت، این كار خویش را تباه نكنند. (بقره آیه 264) چرا كه منت گذاری موجب می شود تا ارزش كاری كه كرده اند از میان برود. این رفتار همانند ریاكاری است كه اعمال عبادی را از میان می برد و آن را بی ارزش و پوچ می كند.

به هرحال، سخاوت و بخشندگی یك نیاز دوسویه است. اگر بخشیده شده با سخاوت بخشنده به مال و یا آسایشی می رسد، بخشنده به كمال و آرامشی دست می یابد پس نباید بخشندگی را تنها نیاز بخشیده شده دانست بلكه به یك معنا، نیاز عاطفی و آرامشی بخشنده است.

بخشش نسبت به دشمنان

دامنه بخشش بسیار گسترده است. این گستردگی هم در مصادیق بخشش و هم در مورد آن است. به این معنا كه بخشش در امور بسیاری می تواند رخ دهد چنان كه می تواند افزون بر دوستان حتی دشمنان بلكه غیر انسان ها و دیگر موجودات را نیز شامل شود.

از آنجایی كه بخشش و بخشندگی از مقام خدایی و خلافت انسانی است، می تواند همه موجودات را دربرگیرد. انسان سخی و بخشنده می كوشد تا از آن كمالی كه در اختیار دارد دیگران بهره مند گردند و اینگونه خود را مجرای فیض الهی و خلیفه خداوندی قرار دهد.

انسان ها هرچه به كمال نزدیك تر باشند، دامنه مصادیق و موارد بخشندگی آنان نیز بیشتر می شود. انسان مسلمان نسبت به گیاهان و جانوران بخشندگی دارد؛ چنانكه نسبت به مسلمانان سخاوت می ورزد. این سخاوت نسبت به دشمنان نیز با كاركردهای چندگانه ای انجام می گیرد كه از آن جمله تألیف قلوب است. (توبه، آیه 60)

با سخاوت و بخشندگی به دشمنان این دشمنی كاهش می یابد؛ زیرا دشمنان مسلمانان، كسانی هستند كه برای دنیای خویش به مخالفت می پردازند. وقتی این اشخاص از اموال مسلمانان بهره ای می برند خود را در موقعیت نامناسبی می یابند و نمی توانند رفتار خصمانه خود را توجیه كنند.

مؤمنان حتی نسبت به دشمنان حربی كه به جنگ مسلمانان آمده اند سخاوت می ورزند. (انسان، آیه 5تا9) از این رو از غذای خویش كه بدان نیاز شدید دارند می گذرند و آن را به دشمن می بخشند، زیرا این عمل را وجه الهی می بینند و آن را جلوه ای از جلوه های خداوند می دانند. (همان)

انسان هایی كه رنگ خدایی گرفته اند، با رغبت تمام و طیب خاطر به بخشندگی اقدام می كنند. (همان و نیز بقره آیه 177) چرا كه آن را نه تنها وظیفه خود بلكه یك رفتار در چارچوب خلافت الهی می دانند؛ زیرا خداوند نه تنها در دنیا به دوستان خویش بخشندگی می كند، بلكه حتی برای دشمنان خویش نیز از مقام رحمانیت بخشش می كند. انسان متأله و رنگ خدایی گرفته نیز اینگونه است.

بخشندگان، درمقام صادقین

انسان هایی كه بخشندگی را به تمام معنا دارا هستند؛ از مصادیق صادقین هستند؛ چرا كه صداقت به معنای مطابقت دو چیز مانند خبر و فعل است. كسی كه بخشندگی می كند مانند كسی است كه حقیقت خلافت را تحقق بخشیده و این گونه صداقت را معنا كرده است.

صداقت واقعی را كسانی دارند كه صفات الهی را در خود تحقق بخشیده اند. كسی كه اهل بخشش و سخاوت خالصانه است و تنها برای خدا و وجه الله كارها و اعمال خویش را انجام می دهد، چنین شخصی از صادقان است؛ چرا كه حقیقت الهی را اینگونه نشان می دهد. خداوند كسانی را كه اموال مورد علاقه خود را در راه خدا می بخشند، اهل صداقت برمی شمارد. (بقره، آیه 177)

اهل صداقت و صدیقین با دستیابی به این مقام، مسیر كمالی خویش را به درستی طی می كنند و نه تنها در امنیت از دوزخ هستند بلكه در اوج تعالی بهشت رضوان جا می گیرند. (انسان، آیات 8 تا11)

به هرحال، سخاوت و بخشندگی از فضایل اخلاقی انسان است كه در دنیا و آخرت موجب شادی و سرور آدمی می شود. انسان همان گونه كه دیگران را با كمك خویش به آسایش می رساند، با این كار سرور و شادی را برای خود به ارمغان می آورد و آرامش روحی و روانی را برای خود و آسایش را برای دیگران تحقق می بخشد.