شوخي، ابزاري مفيد و كارآمد عليه ستمگران
شوخي ابزاري براي تفريح و شادماني است. مزاح امري است كه از ديرباز به اشكال مختلف وجود داشته و گزارش هاي بسياري از آن در كتب تاريخي و ادبي آورده شده است. شوخي با كلمات و اشارات امري متداول در جوامع بشري است.
اين مسئله تا جايي كه حرمت ها را نشكند و احترام و عزت و شرافت و كرامت شخص يا گروه هاي قومي و يا زباني را زير پا نگذارد امري مفيد و سازنده است. در بسياري از اين شوخي ها لطايف زباني و هنرهاي كلامي وجود دارد كه آموزش آن براي بيان مطالب به شكل كوتاه و كنايي مي تواند امر تفهيم و تفاهم را غنا بخشد. چنان كه ابزاري كارآمد در دست ناتوانان و مستضعفان در برابر سركشان و ستمگران نيز به شمار مي رود.
اين شيوه در اشعار هجوآميز به شدت به كار مي رفته و همانند قدرت نرم در برابر قدرت سخت زورگويان به مقاومت و ايستادگي مردمي منجر مي شده است. كتاب هايي چون موش و گربه و يا طنزها و لطايف عبيد زاكاني ابزاري در توده هاي مردم بود تا در برابر سركشان و ستمگران دولتي بايستند و سخن خويش را بر زبان آورند.
اما برخي از روش ها هر چند مي تواند موجبات خنده و تفريح و شوخي توده مردم را فراهم آورد ولي آسيب هاي جدي نيز به امنيت روحي و رواني جامعه وارد مي سازد و زمينه هاي افزايش تنش ها و درگيري هاي قومي و زباني را موجب مي شود.
اين روش نه تنها سازنده نيست بلكه زيانبار است و بسياري از دشمنان گروه هاي مذهبي و زباني و قومي مي كوشند تا با بهره گيري از آن به تضادها و اختلافات دامن بزنند و مردم را از هم بيزار ساخته و طوائف را به جان هم اندازند تا بتوانند با افزايش پراكندگي و دور شدن از هم و واگرايي، بر منابع آنان مسلط شده و يا آنها را در راستاي اهداف پليد خويش به كار گيرند.
يكي از اين روش ها كه قرآن به عنوان ابزاري نادرست و زيانبار با كاركردهاي منفي در حوزه اجتماعي و واگرايي مردمي از آن ياد مي كند استهزاء و تمسخر به اشكال مختلف است.
اشكال و نمودهاي تمسخر
شيوه هايي كه در اين روش براي تمسخر و استهزاي ديگران به كار مي رود به اشكال زير نمود مي يابد: اشاره با چشم (مطففين آيه 29 و 30) دروغ گو جلوه دادن (انعام آيه 4 و 5 و شعراء آيه 5 و 6) اجراي حركاتي با سر و بدن (اسراء آيه 51) كه از آن به انغاض و استنغاض ياد مي شود، سوت و كف زدن (ابراهيم آيه 9) عيب جويي از رفتارها و كردارهاي ديگران (توبه آيه 79 و حجرات آيه 11 و همزه آيه 1) كه اين عمل گاه همراه با تقليد از رفتار و كردار و گفتار ديگران و شكلك در آوردن انجام مي شود، استفاده از كنايات تمسخرآميز (نساء آيه 46 و نيز هود آيه 38)، نام گذاري با القاب زشت و زننده (حجرات آيه 11) كه اين عمل هم نسبت به افراد و هم گروه ها و قوميت هاي نژادي و زباني انجام مي شود.
خداوند در آيات مختلف به علل و انگيزه هاي اين گونه شوخي ها و تمسخرها مي پردازد و جهل و ناداني اشخاص مسخره كننده را از جمله اين علل برمي شمارد و مي فرمايد: اين گونه رفتارها چيزي جز رفتار جاهلانه نيست. (بقره آيه 67) چنان كه خودبرتر بيني عامل ديگري است كه موجبات تمسخر ديگري را فراهم مي آورد.
افراد وقتي خود و يا گروه هاي قومي و زباني خود را برتر مي بينند قوميت ها و زبان هاي ديگري را به تمسخر مي گيرند.(حجرات آيه 11)
دنياطلبي و ايجاد تفرقه در ميان مردم براي دست يابي به منافع مادي و پست دنيوي از ديگر عوامل و علل ايجادي تمسخر كردن است كه آيه 212 سوره بقره بدان اشاره مي كند.
نابخردي و عدم تعقل در گفتار و رفتار خود از ديگر عوامل تمسخر ديگران است كه قرآن در آيه 57 و 58 سوره مائده بدان اشاره كرده است و به اين طريق از مردم خواسته تا در كارها و كردارها و گفتار خود تعقل كنند و با نابخردي، ديگران را به تمسخر نگيرند.
نفاق و دورويي از ديگر علل و عوامل اصلي دست اندازي و تمسخر گروه هاي قومي و زباني و يا مردم است كه خداوند به شدت از آن نهي مي كند. (بقره آيه 14 و نيز توبه آيه 64 و 65)
از نظر قرآن گناهكاران متمايل به اين هستند كه ديگران را دست بياندازند و به تمسخر آنان بپردازند. (حجر آيه 11 و 12 و نيز روم آيه 10) از اين رو براي جلوگيري از گسترش تمسخرگرايي از سوي اين افراد، حكم به جواز تمسخر به عنوان مقابله به مثل داده است البته به شرطي كه به دام گناه نيافتند و يا زمينه براي جسارت هاي ديگران فراهم نياورند.
اين مطلب را مي توان از آيات مختلف به دست آورد. آيه 38 سوره هود و نيز 29 و 34 سوره مطففين اشاره اي به جواز مقابله به مثل دارد.
پرهيز از هرگونه تمسخر ديگران، اصلي اساسي است كه حتي مي توان آن را عاملي براي جلوگيري از عدم مقابله به مثل برشمرد مگر آن كه شرايط را رعايت كند و يا زمينه براي تأثيرگذاري و دست برداشتن مسخره كنندگان را فراهم ارزيابي كند.
به هر حال براي دست يابي به تفريح و شادي و لذت جويي نمي بايست از هر روش و ابزاري استفاده كرد كه برخي از اين روش ها و شيوه ها نه تنها مجاز نيست بلكه گناه مي باشد كه شخص در دنيا و آخرت بايد به عنوان جرم و يا گناه پاسخ گو باشد.
