بسم الله الرحمن الرحیم
انسان هرگز دنبال ضرر و زیان نیست، مگر ضرر و زیانی ظاهری که پشت آن منفعت بزرگ و مهم تر باشد؛ بنابراین، وقتی دقت نظر شود، کسی نمی گوید او دنبال ضرر و زیان بود؛ چرا که دنبال منفعتی بزرگ تر و مهم تر بوده است؛ چنان که اگر به ظاهر ضرری در انفاق مالی، حج، خمس، زکات، یا جهاد با نفس یا مال یا جان باشد، معلوم می شود که این ضرر نبوده بلکه هر چه داده منفعت بزرگ تر و مهم تر برده است.
پس می توان به طور کلی گفت هیچ کس دنبال ضرر و زیان نیست و هر کسی دنبال منفعت است؛ چرا که عقل فطری و گرایش ذاتی انسان، به سوی منفعت است و هر کسی سود خویش می جوید.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، منافع دنیوی هرچند ارزشی است، ولی اگر نسبت به منافع اخروی سنجیده شود، متاع قلیل است که انسان عاقل منفعت آخرت را فدای منفعت دنیا نمی کند؛ اما با این همه برخی به عللی چون عدم اعتقاد به آخرت، یا اشتباه در تطبیق یا ناتوانی در تطبیق، دنبال ضرر و زیان می روند یا منفعت آخرت را به متفعت اندک دنیا وا می نهند.
هم چنین از نظر قرآن، گاهی انسان گمان می کند که چیزی منفعت اوست، در حالی یا منفعت اندک است که ارزش ندارد انسان منفعت بیش تر را فدای آن کند، یا آن که اصلا منفعت ندارد، و انسان گمان می کند که منفعتی در آن است، در حالی که از نظر قرآن، آن چیز از اصلا منفعتی برای او نیست؛ چنان که خدا در آیه 3 سوره ممتحنه قرآن می فرماید که ارحام و اولاد شما در روز قیامت هیچ منفعتی ندارند و هرگز سودی به شما نمی رسانند.
اصولا انسان اگر دنبال مال و فرزند یا هر چیزی دیگری می رود، برای نفع و سودی است که در آن است. بر همین اساس اگر کسی حتی کسی دیگر را فرزند خوانده می گیرد برای آن است تا از سودی مادی یا معنوی برد. پس این گونه نیست که انسان بدون نفع خواهی دنبال چیزی برود.(یوسف، آیه 21؛ قصص، آیه 9)
جالب این که برخی دنبال خدایان دروغین برای این می روند تا نفعی برند و دفع ضرری کنند. پس آنان نیز دنبال نفع هستند یا می خواهند ضرری را دفع کنند.(انعام، آیه 71) البته چنان که در ادامه می آید، اکثریت گرفتار توهم منفعت در چیزی یا کسی هستند؛ مانند توهم منفعت در مال و فرزند و خدایان دروغین.(حج، آیات 12 و 13؛ ممتحنه، آیه 3)
منافع حقیقی و منافع توهمی
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برخی از چیزها منفعت حقیقی است؛ و کسی که از آن ها بهره گیرد، در حقیقت منفعت و سود برده است؛ اما برخی از چیزها منفعت نیست، بلکه انسان گمان می کند منفعت و سود است در حالی در واقع چیزی جز ضرر و زیان نیست.
اصولا انسان از نظر قرآن مالک نفع و ضرر خویش نیست؛ زیرا انسان ملک و مملوک خدا است؛ پس اگر نفع وضرری به انسان می رسد، بر اساس مشیت الهی است.(اعراف، آیه 188؛ یونس، آیه 49) از همین روست که انسان نمی داند که کی و کجا و چگونه می مرد؟(همان) پس چگونه چنین موجودی می تواند نفع دیگری را بشناسد و به او کمک کند.
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، همه هستی ملک و ملکوت آن به دست خدا و مملوک اوست، پس چگونه مملوک خدا می تواند بیرون از مالکیت خدا و اراده و مشیت او به کسی نفع و ضرری برساند؟ پس چگونه غیر خدا را می توان اولیای خویش گرفت، در حالی که مالک نفس خویش و نیز مالک نفع و ضرر خویش نیستند.(رعد، آیه 16؛ طه، آیه 89؛ فرقان، آیه 3؛ سباء، آیه 42؛ شعراء، آیات 72 و 73) بنابراین، انسان عاقل دنبال کسی نمی رود که سود و زیانش به دست خود نیست؛ پس نمی توانند سود یا زیانی برسانند یا شفاعتی بکنند.(یونس، آیه 18؛ فرقان، آیه 55
به سخن دیگر، وقتی دیگری مملوک و ملک خدا است، و نفع و ضررش به دست خودش نیست؛ چگونه می تواند مالک نفع و ضرر دیگری باشد. پس هیچ کس در هستی غیر از خدا نمی تواند مالک نفع و ضرر باشد یا نفع وضرری به دیگری برساند.(فتح، آیه 11) جالب این که برخی از غیر الله ضررشان نزدیک تر و قریب تر از نفع آنان است و نمی توان آنان را مولای خویش قرار داد و بدانها به عنوان عشیره تکیه کرد.(حج، آیه 13)
هم چنین خدا در قرآن بیان می کند مردم شناخت درستی از نفع و ضرر خویش ندارند، یا در مورد نفع رسانان دچار اشتباه می شوند و کسانی را اهل نفع رسانی می دانند که هیچ نفعی نمی رسانند. از آن جایی که قدرت تشخیص در این امر حساس در میان اکثریت مردم پایین است یا به دلیل تزیین و تسویس شیطان انسان گمان می کند که چیزی یا کسی نفع رسان است در حالی که نیست، خدا در این موارد ورود و حتی به بیان نفع رسانان اشاره کرده است. یکی از این موارد دخالت در امر وصیت است که خدا به دلیل آن که می داند نفع از چه کسی و در چه چیزی است، احکام ارث را بیان کرده است. خدا در پایان می فرماید: لاتدرون ایهم اقرب لکم نفعا؛ شما نمی دانید که کدامین آنان برای شما نفع رسان تر از دیگران هستند.(نساء، آیه 11)
خدا در جایی دیگر می فرماید که شما چه می دانید که شراب و قمار آیا به نفع شماست یا ضرر شما؟ در حالی که اگر منافعی باشد، ضرر آن بیش تر از نفع آن است. پس چرا دنبال ضرری بیش تر می روید و نفع بیش را نمی پذیرید؟(بقره، آیه 219)
خدای سبحان هر آنچه برای انسان منفعت دارد ساخته و پرداخته و در تسخیر انسان گذاشته است.(بقره، آیه 164؛ رعد، آیه 17) پس اگر احکام را بیان کرده و حکم را واجب یا حرام دانسته بر اساس همان منافع و مضار آن نسبت به انسان است.(بقره، آیه 219) به عنوان نمونه حرمت تعلیم و تعلم سحر و جادو به دلیل ضرری است که به شخص و دیگران می رسد. البته از نظر قرآن، برخی از امور است که تعلم آن نیز این گونه است، یعنی نه سودی می رساند و نه ضرر. بنابراین تعلیم و تعلم چیزهایی این گونه را انسان می بایست کنار بگذارد و سراغ نرود.(بقره، آیه 102)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان ها نسبت به یک دیگر در آخرت هیچ نفع و سودی نمی رسانند؛ زیرا هر کسی خود گرفتار خویش است و دسترسی ندارد تا دستگیر کسی باشد. پس هر کسی می بایست کاری کند که خودش به تقوای الهی برسد و نجات یابد(بقره، آیه 123)؛ چرا که هیچ کس در قیامت بار دیگری را بردوش نمی کشد.(انعام، آیه 164؛ اسراء، آیه 15؛ فاطر، آیه 18)
بر اساس آیات قرآنی، انسان می بایست دنبال ایمان و عمل صالح باشد که تقوای الهی را موجب می شود و این گونه از منافع ایمان و عمل صالح در دنیا و آخرت بهره مند می شود. البته ایمانی که در زمان خودش باشد و عمل صالحی که همراه با ایمان مقبول باشد.(یونس، آیه 98)
از نظر قرآن، شفاعت اصلی از اصول اساسی دین است؛ زیرا این شفاعت برای آخرت انسان بسیار مفید است. شفاعت شفیع موجب می شود تا خدا تخیفی بدهد و از گناهی بگذرد و در رحمت خویش را به سوی شخص بگشاید. البته شفاعت هر کسی در قیامت به درد نمی خورد، بلکه تنها شفاعت شافعانی به درد می خورد که خدا از آنان راضی و خشنود است(طه، آیه 109؛ سباء، آیه 23)؛ این در حالی است که انسان ها دنبال شفیع می رود که نه تنها جایگاهی در پیشگاه خدا ندارد، بلکه خود گرفتار است. به عنوان نمونه بتان نمی توانند شفیع در پیشگاه خدا باشند و کسی که آنان را شفیع قرار داده در حقیقت گرفتار توهم شده است. پس هزینه ای که این افراد می کنند، چیزی جز ضرر برایشان به دنبال ندارد و هیچ منفعتی از این بندگی بتان نمی برند. به سخن دیگر، کسی که شفاعت می خواهد می بایست خودش را درست کرده باشد و اهل ایمان باشد نه شرک؛ زیرا مشرکان هیچ بهره ای از شفاعت شفاعت کنندگان نمی برند؛ و خدا به شفاعت کننده اذن نمی دهد تا شفاعت ایشان کنند(همان؛ مدثر، آیات 48 و 49)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ذکر الله از اموری است که اهتمام به آن منفعت مومنان است(ذاریات، آیه 55؛ اعلی، آیه 9) و اگر کسی می خواهد کاری انجام دهد که نفع و سودی در آن باشد همان ذکر الله است. تذکر به افرادی که متذکر به ذکر الله هستند، موجب می شود تا آنان از سود ذکر و تذکر بهره مند شوند.(عبس، آیه 4)
خدا در قرآن بیان می کند روز قیامت هر چیزی به درد انسان نمی خورد، نه خویش و خویشاوندی و نه دنیا و مادیات آن؛ زیرا جایی برای آنها نیست؛ نه رابطه خویشاوندی سود می دهد و نه ضابطه خرید و فروش؛ چرا که خدا می فرماید آن روز:« یوم لا بیع فیه و لا خُلّه و لاشفاعه» (بقره، آیه 254)، بلکه آن چه سود می دهد، صداقت و ایمان است؛ یعنی آمدن با قلب سلیم است.(مائده، آیه 119؛ انعام،آیه 158؛ شعراء، آیات 88 و 89) پس روزی که همه از همه می گریزند، چگونه والدین به فرزندان یا فرزندان به والدین یا همسران وخویشان به هم می توانند منفعت برساند؟(شعراء، آیه 88؛ عبس، آیات 34 تا 37)
اگر انسان ایمان در دنیا نیاورد، هیچ جایی برای ایمان آوردن وجود ندارد؛ زیرا ایمان هنگام مرگ یا پس از آن سودی برای کسی ندارد ؛ چرا که چنین ایمانی ارزشی در پیشگاه خدا ندارد.(سجده، آیه 29؛ انعام، آیه 158؛ غافر، آیه 85) پس اگر انسانی در دنیا آخرت خویش را نسازد در آخرت منفعتی نمی برد و در خسران عذاب با دیگر ظالمان مشترک خواهد بود.(زخرف، آیه 39)
انسان از جنگ و جهاد در راه خدا گریزان است و آن را ضرر می داند، چنین فراری هر چند موجب می شود تا مدتی از منفعت دنیا بهره برد، ولی موجب رهایی از مرگ نمی شود و در نهایت انسان می میرد ولی دیگر منافع ابدی اخروی را از دست داده است؛ زیرا خیر و شر ابدی مهم است و جالب این که اگر خدا می خواهد سودی برساند کسی نمی تواند جلوی آن منفعت را بگیرد یا ضرری را برساند جلودار شود.(احزاب، آیات 16 و 17) هر سود و نفعی از سوی خدا به انسان می رسد؛ چنان که هر ضرری را خدا دفع می کند یا می آورد. از همین روست که تاثیر سخنان و ناصح زمانی خواهد بود که خدا بخواهد خیر و نفعی به کسی برساند.(هود، آیه 34)
