براساس آموزه‌های قرآن، انسان غافل کسی است که چیزی را در برابر دارد، ولی به سبب سرگرم شدن به اموری، از آن غافل است(یوسف، آیه 13)؛ در حالی که باید به آن چیز توجه و اهتمام داشته باشد. وقتی از غافل سخن می‌گوییم، به کسی اشاره داریم که مهم‌ترین امور را فدای امور کم اهمیت یا حتی بی‌اهمیت می‌کند؛ چرا که از نظر قرآن، مهم‌ترین چیز در همه هستی، ذکر الله و ذکر قیامت و حسابرسی آن است؛ زیرا غفلت از این موارد موجب می‌شود که انسان سعادت ابدی خویش را فدای سعادت دنیوی محدود، بلکه حتی عدم سعادت در دنیا کند؛ چرا که اهل غفلت و غیر متذکر، دنیایی سخت و معیشتی تنگ در دنیا و آخرتی نیز به مراتب سختتر خواهند داشت که یکی از جلوه‌های آن کوری در آخرت و فراموش شدن از سوی خدا و گرفتاری در عذاب ابدی شدید است.(طه، آیات 124 تا 127)
از نگاه قرآن، مهم‌ترین چیز در هستی که انسان هرگز نباید از آن غافل باشد، ذکر الله و برنامه‌ای است که خدا برای همه هستی از جمله انسان از پیش تعیین و مقدر کرده که عبودیت و بندگی خدا، بخش اصلی این برنامه است.(ذاریات، آیه 56)
خدا به عنوان پروردگار جهانیان، بر آن است تا انسانها همچون دیگر مخلوقات بر اساس حکمت و فلسفه تعیین شده حرکت کرده و به آنچه مقصد و مقصود است برسند. او همه چیز را برای چنین هدفی تامین کرده و نرم‌افزاری هدایتگر به سوی آن هدف، خلق نموده و در درون هر آفریده و مخلوقی قرار داده است.(طه، آیه 50)
از آنجا که انسان و جن دارای اراده و حق انتخاب آزاد در چارچوب مشیت حکیمانه الهی هستند، از آنان خواسته شده تا خود به اراده اختیاری، همان مسیر هدایت فطری را بروند تا به هدف برسند. از انسانها در عالم ذرّ عهد و پیمان گرفته شده که وقتی به زمین تنزل یافته و در وجود خاکی و کالبد جسمانی درآمدند، به این حقیقت توجه داشته باشند که خدای خالق، پروردگار ایشان است و آنها باید در همین مسیر هدایت فطری بروند و از آن کناره نگیرند؛ اما هنگامی که به زمین درآمدند و در کالبد خاکی قرار گرفتند، به امور دنیوی سرگرم شده و از آن عهد و ربوبیت الهی غافل شدند و این‌گونه از مسیر هدایت فطری دور افتادند. (اعراف، آیه 172)
البته خدا بر اساس همان مشیت حکیمانه خویش، انسان و جن را رها نکرده است، بلکه پس از هبوط به زمین، به سبب هواهای نفسانی خلقی درونی از یک سو و نیز وسوسه‌های ابلیسی شیطانی بیرونی، به حکم پروردگاری و رحمت خاص و فضل خویش، هدایت بیرونی تشریعی وحیانی را فرو فرستاد(بقره، آیات 37 و 38)؛ زیرا می‌دانست که شرایط زیست در دنیا و زمین موجب می‌شود که انسان با تغییر هدایت و الهام فطری اش، از مسیر کمالی و هدف خلقت خویش دور افتد.(شمس، آیات 7 تا 9)
غفلت‌های عذاب‌آور دنیوی و اخروی
کسانی که گرفتار غفلت از خدا و آخرت و حسابرسی آن می‌شوند، در سبک زندگی خویش به عدالت و حقیقت نمی‌روند و این‌گونه است که به خویش و دیگران ظلم می‌کنند. خدا غافلان را ممکن است در همین دنیا به سبب ظلم مجازات و عذاب کند؛ چنان‌که بسیاری از اقوام پیشین به سبب همین ظلم برخاسته از غفلت گرفتار عذاب‌های الهی در دنیا شده‌اند. این یک سنت و قانون الهی حاکم بر جوامع بشری است که هر کسی ظلمی برخاسته از غفلت کند، عذاب شود.(انعام، آیات 130 و 131؛ اعراف، آیه 136)
خدا به‌صراحت بیان می‌کند کسانی که امیدی به لقاء ما ندارند و به زندگی دنیوی رضایت داده و بدان اطمینان یافته‌اند، چنین افرادی از آیات تکوینی و تدوینی الهی غافل می‌شوند و خدا را مقابل خود نمی‌بینند و این‌گونه است که برای خویش آتش دوزخ را می‌سازند؛ زیرا غفلت مایه انواع عذاب‌های الهی است.(یونس، آیات 7 و 8) این در حالی است که اگر انسان تنها به ظاهر دنیا و ملک ننگرد(روم، آیه 7)، بلکه به باطن نیز توجه یابد، هرگز خود را سرگرم ظاهر زندگی دنیوی نکند و این‌گونه غافل از آخرت نگردد؛ زیرا در همه هستی از آفاق و انفس، چیزهایی است که انسان را از غفلت باز می‌دارد و به حقیقت زندگی آشنا می‌کند و اهتمام به آخرت را موجب می‌شود.(روم، آیه 8؛ مومنون، آیه 17)
کسانی که از آیات الهی سر باز می‌زنند و تکبر می‌ورزند، هر آیتی از آیات الهی در درون و بیرون را که موجب رشد می‌شود، نادیده گرفته و به جای آن، راه گمراهی را در پیش می‌گیرند و در حالت غفلت از آخرت از دنیا می‌روند.(اعراف، آیه 146) چنان‌که فرعون این‌گونه به سبب غفلت از همه آیات و بینات مانند اکثریت مردم به دوزخ افتاد و در همین دنیا نیز غرق شد.(یونس، آیه 92)
از نظر قرآن کسی که خود را سرگرم دنیا کند، از خدا غافل می‌شود و خدایانی را به جای خدا می‌گیرد. البته این غفلت از خدا و سرگرم شدن به خدایان دروغین بازتابی در آخرت خواهد داشت؛ زیرا آن خدایان دروغین از او غافل شده و درخواست‌هایش را بی‌پاسخ خواهد گذاشت.(احقاف، آیات 5 و 6)
