بسم الله الرحمن الرحیم
بصیرت، توانایی نوری قلب انسان پاکدل است که به او توانایی دین حقایق ملکوتی و باطنی را همانند دیدن به وسیله چشم را می دهد تا جایی که اگر احتمال خطا در دیدن چشمی باشد، در بصیرت قلبی چنین احتمال و خطایی نیست. بنابراین، می توان گفت بصیرت توانایی خارق عادتی است که ویژه برخی از انسان ها است. بر همین اساس، باید از توانایی شگفت انسان سخن گفت و نمی بایست هم چون «کافر همه را به کیش خویش پندارد»، دیگران را به خویش مقایسه کرد که چنین توانایی به سبب «غطاء» و «غشاوه» بر قلب از میان رفته است.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان های تطهیر و تزکیه شده، دارای توانایی خارق عادت بسیاری هستند که یکی از آنها بصیرت است. شناخت عوامل و آثار آن می تواند انسان را برای کسب و دست یابی به این توانایی و قدرت شگفت تشویق و ترغیب کند. بر همین اساس نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآنی بر آن شد تا این ابعاد را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
آثار بصیرت نورانی قلب انسان
بصیرت از واژه «بصر» به معنایی بینایی در لغت عربی به معنای عقیده قلبی، شناخت و معرفت، یقین، زیرکی و عبرت آمده است.(لسان العرب، ابن منظور، ج 1 و 2، ص 418) اما در اصطلاح، بصیرت، قوه ای در قلب شخص است که به نور قدسی منور شده و به وسیله آن حقایق چیزها و امور و ملکوت آنها را به یقین درک می کند(موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون، ذیل واژه) که در آن هیچ شک و ریبی نیست، این در حالی است که ممکن است در دیده ها و شنیده ها به چشم و گوش، شک و ریبی راه یابد.
البته برخی بصیرت را محدود به اعتقاد و معرفت و شناخت دانسته و گفته اند: بصیرت، معرفت و اعتقاد حاصل شده در قلب نسبت به امور دینی و حقایق امور است.(ترتیب العین، ج 1، ص 166)
به نظر می رسد برای کشف حقیقت بصیرت از نظر اصطلاح قرآنی، بهتر آن است که آثار آن از نظر قرآن مورد بررسی و واکاوای قرار گیرد؛ زیرا این گونه می توان با بررسی آثاربصیرت دانست که قوه بصیرت در قلب انسان از چه سطح ادراکی برخوردار است.
- دیدن حقایق هستی و ملکوت: از نظر قرآن، بصیرت در برابر «کوری» قرار می گیرد، و کسی که از بصیرت برخوردار باشد از ظلمات کوری و نابینایی به نورانیت بینایی وارد می شود؛ از همین روست که بصیر در برابر «اعمی» قرار می گیرد؛ چنان که «احیاء» در برابر «اموات» قرار می گیرد. به این معنا که انسان بصیر هم چون زنده و انسان بی بصیر هم چون کور و مرده است. از آن جایی که حیات، مایه و اساس هر حقیقتی است، بصیرت انسانی نیز از حقیقت حیات سرچشمه می گیرد. پس بصیر، انسان دارای حیات است، در حالی که «اعمی» انسان مرده و میت است. از نظر قرآن، بصیر به سبب همین حیات از این توانایی برخوردار است که حقایق را درک کند و نسبت به آن واکنش صحیح داشته باشد، در حالی که «اعمی» به سبب «میت» و فقدان حیات، از چنین توانایی شناختی برخوردار نیست و نمی تواند حقایق را بشناسند.(فاطر، آیات 16 تا 23)
- درک توحید و رهایی از شرک در خالقیت و ربوبیت: هم چنین از نظر قرآن، همین توانایی شناختی که همانند شناخت نور از ظلمت است، به بصیر این امکان را می دهد تا درک صحیح از همه هستی داشته باشد و هرگز در دام شرک و مانند آنها نیافتد؛ زیرا بصیر به نور الهی در قلب خویش در می یابد که خدا خالق و آفریدگار همه هستی است و کسی دیگر نمی تواند آفریدگار باشد؛ پس بصیر هیچ شک و ریبی در این امر نمی بیند، بلکه به خدای یگانه قهار باور و اعتقاد دارد و از هر گونه شرک می رهد.(رعد، آیه 16) به سخن دیگر، بصیر با قلب خویش در می یابد که غیر از خدا کسی نمی تواند افزون آفریدگاری و خالقیت به ربوبیت و پروردگاری بپردازد، بلکه همان گونه که خدای یگانه آفریدگار چیزها است، هم چنین همان خدای یگانه است که در مقام ربوبیت و پروردگاری شب و روز را جعل کرده و آن را به درستی ساماندهی می کند. این مطلبی است که اهل بصیرت در می یابد، و دیگران نسبت به آن بصیرتی ندارند؛ زیرا اهل بصیرت خدا را هم خالق و آفریدگار و هم رب العالمین و پروردگار می داند و کسی را در امر ربوبیت و پروردگاری شریک قرار نمی دهد؛ یعنی در هر دو سطح آفریدگاری و پروردگاری خدا را یگانه بی شریک می داند.(قصص، آیه 72)
- یقین قطعی در دنیا: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اهل بصیرت در دنیا از حقایقی آگاه هستند و آن را درک می کنند که دیگران در قیامت بدان آگاه شده و درک می کنند. از جمله این حقایق آن است که دست یابی انسان به کمالات تنها در دنیا شدنی است و اگر کسی در دنیا خود را به کمالی نرساند، در اخرت رهایی برای کسب آن نیست؛ از این روست که وقتی مردم در آخرت به بصیرت در قیامت می رسند خواهان بازگشت و رجعت به دنیا و کسب کمالات می شوند که البته شدنی نیست؛ زیرا در قیامت دنیایی نیست و قیامت پس از جمع شدن و «طیّ» دنیا و ایجاد آخرت بر پا می شود. پس جایی برای رجعت و امکانی بر آن نیست. به هر حال، از نظر قرآن، اهل بصیرت در همین دنیا به حقایقی معرفت و درک قطعی یقینی دارند که برای اکثریت مردم در آخرت ایجاد می شود.(سجده، آیه 12)
- عبرت و اعتبار: هم چنین از نظر قرآن، اهل بصیرت، به دلیل دارایی حیات معنوی و نورانیت و دوری از مرده دلی و ظلمت، اهل عبرت گیری از سنت های الهی هستند و نه تنها سنت ها و قوانین الهی حاکم بر هستی را می شناسند، بلکه بدان اعتقاد داشته و بر اساس آن تحلیل و تبیین کرده و توصیه های لازم را نیز بر اساس همین تبیین و تحلیل صحیح می دهند، در حالی که غیر بصیر این گونه نیست و هیچ توجهی به سنت های الهی نداشته و نمی تواند نسبت به آن عبرت و اعتبار کسب کند.(آل عمران، آیه 13؛ هود، آیه 24؛ نور، آیه 44؛ غافر، آیه 58؛ حشر، آیه 2)
- درک سنت های الهی: بر اساس سنت های الهی، همان گونه که خدا در تکوین به عنوان پروردگار گردش شب و روز را مدیریت کرده و سامان می دهد، هم چنین در امور اجتماعی نیز در مقام پروردگاری به حکم ولایت و نصرت، به یاری و نصرت مومنان می آید و آنان را بر کافران چیره می کند تا جایی که دشمنان به سبب سنت «رعب» در قلب آنان، خود به نابودی داشته های خویش می پردازند و به خود و امکانات و دارایی ها خویش ضربه زده و نابودی خویش را رقم می زنند.(حشر، آیه 2؛ آل عمران، آیه 13)
- تذکر و یادآوری حقایق: از نظر قرآن، درک و فهم درست از حقایق از جمله تفاوت عمل صالح نیک و عمل طالح زشت، برای اهل بصیرت است؛ زیرا قلب اهل بصیرت از سلامت برخوردار است و به حکم الهامات و هدایت فطری تکوینی، حق و باطل و مصادیق آن را می شناسد و گرایش ها و گریزش هایش را سامان دهی می کند؛ زیرا متذکر حقایق هستی است، در حالی که غیر بصیر به دل کوردلی و فقدان نورانیت قلب نمی تواند چنین باشد و متذکر حق و حقیقت شود.(غافر، آیه 58)
- منفعت طلبی و سعادت گرایی: منفعت طلبی حقیقی و سعادت گرایی از دیگر آثار قلب بصیر است؛ زیرا اهل بصیرت از سوی پروردگار خویش حقایق را چنان که هست می بیند و بدان گرایش می یابد. بنابراین، تمام سعی و کوشش خویش را به این معنا مبذول می سازد تا کاری کند که به منفعت اوست و او را سعادتمند می کند و از ضرر و زیان و خسران رها می سازد.(انعام، آیه 104)
- تفکر: از نظر قرآن، قلب اهل بصیرت از توانایی «تفکر» برخوردار است(انعام، آیه 50)، چنان که از توانایی «تذکر» و یادآوری نسبت به حقایق برخوردار است(هود، آیه 24)؛ از همین روست که با تامل و تفقه و تعقل در امور می تواند حقایق را بشناسد و به تحلیل و تبیین از حقایق هستی برسد و توصیه های مناسبی را ارایه دهد. این همان تفکر است که برای قلب های اهل بصیرت است.(انعام، آیه 50) بنابراین در یک کلمه می بایست گفت ارزش و اهمیت بصیرت در انسان همانند ارزش بینایی در برابر کوری، نور در برابر ظلمت است.(رعد، آیه 16؛ فاطر، آیه 19)
- ارایه الهی: از نظر قرآن، کسانی که اهل بصیرت هستند، نه تنها خود اهل رویت و دیدن حقایق هستند، بلکه خدا نیز حقایق هستی و ملکوت آسمان ها و زمین را به او می نمایاند و ارایه می دهد(انعام، آیه 75)، چنان که حضرت ابراهیم(ع) به عنوان «اولی الایدی و الابصار»(ص، آیه 45) از چنین عنایت و تفضل الهی برخوردار شد.
- رهایی از شک و کسب درجات و مراتب یقین: هم چنین از نظر قرآن، اهل بصیرت به حکم رویت یا ارایه الهی از چنان «یقینی» برخوردار می شوند که هیچ شک و ریبی در آن راه نمی یابد.(انعام، آیه 75) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، پیامبران از مقام بصیرت برخوردار هستند(ص، آیه 45) و هر کسی در سطحی از بصیرت از یقین برخوردار می شود که خود شامل علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین است.(تکاثر، آیات 5 تا 7؛ واقعه، آیه 95) براساس گزارش های دوستان اهل بصیرت، هر کسی با توجه سطوح طهارت و تزکیه روحی و سلامت قلب، درجه و مرتبتی از یقین را به دست می آورد؛ از همین روست که برخی حقایق هستی از جمله باطن و ملکوت افراد را به الهام می فهمند و از راست و دروغ و ظلمت و نور دیگران آگاه می شوند، برخی دیگر تا جایی می رسند که بهشت و دوزخی بودن دیگران را می دانند و می فهمند به عنوان شاهدان الهی همه چیز برای آنان آشکار است و این هیچ تضادی با ستاریت خدا ندارد؛ زیرا اولا این افراد ملکاتی را می بینند که ثابت شده و دیگر هیچ تغییر جز به معجزه در آن راه نمی تواند یابد؛ پس همان طوری که اهل فسق به دروغ و زنا و ربا و مانند آنها اقرار و اعتراف دارند و هیچ باکی از آشکار شدن آن ندارند، بلکه به افتخار از زناکاری و رباخواری خویش سخن می گویند و به شیطان پرستی و مانند آنها اقرار دارند، اهل بصیرت در حقیقت چنین چیزهایی را می بینند که ملکات و مقومات ذاتی شخص شده است. بر همین اساس، برخی از همین اهل بصیرت، نور و ظلمت افراد، و برخی دیگر، انسانیت یا حیوانیت افراد و برخی دیگر ابعاد صفر تا صد طرف مقابل را می دانند و می ببیند. پس مراتب یقین افراد اهل بصیرت بسیار متفاوت است و می تواند سه گانه علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین را شامل شود؛ زیرا این توانایی به میزان ایمان و تقوای افراد اهل بصیت بستگی دارد که در جایی خویش گفته شد.
با نگاهی به این آثار و برکات بصیرت می بایست گفت کسب بصیرت می بایست یکی از مهم ترین آمال و آرزوهای مومنان، بلکه انسان باشد؛ زیرا از نظر قرآن، پیامبران به ویژه پیامبر مکرم(ص) خود اهل بصیرتی است که دیگران را بدان دعوت می کند؛ زیرا با چنین بصیرتی انسان می تواند در صراط مستقیم توحید و عبودیت باشد و به کمالات بایسته و جایگاه خلافت الهی برسد.(یوسف، آیه 108)
عوامل بصیرت آفرین
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بصیرت به عنوان نوری الهی در قلب از مصادیق علم شهودی وحضوری است؛ بنابراین باید به این نکته توجه داشت که «العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء؛ علم نوری است که خدا در قلب هر که بخواهد می افکند.» شکی نیست که این علم جز در سایه ایمان و تقوا به دست نمی آید؛ زیرا خدا می فرماید:«و اتقوا الله و یعلمکم الله؛ و تقوای الهی پیشه گیرید تا خدا افزون بر چیزهایی دیگر به شما علوم را تعلیم دهد.»(بقره، آیه 282)
از نظر قرآن، قلب سالم در نفس مستوی و معتدل به طور فطری از هدایت و الهامات و وحی عام الهی برخوردار است و حقایق را می ببیند و می شناسد و بدان گرایش دارد.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 و 8) اگر این قلب بر همان سلامت بماند در مسیر ایمان و تقوا که صراط مستقیم هدایت تکوینی است(همان)، از هدایت الهامی و وحیانی مستقیم و غیر مستقیم بهره مند می شود و به «رشد» دست می یابد.(حجرات، آیه 7) چنین قلبی سالم از نوری برخوردار می شود که در سایه تقوای الهی ایجاد می شود و به علوم و معارفی دست می یابد که از راهی دیگر دست یافتنی نیست؛ زیرا علوم وحیانی – الهامی بیرون از دست یابی از طرق عادی مانند درس و بحث است؛ زیرا این علوم را می توان علوم «لدنی» دانست که خدا به انسان های خاص متقی و مومن دارای قلب سلیم می دهد.(کهف، آیه 65؛ انعام، آیه 75؛ بقره، آیات 151 و 282)
از نظر آموزه های وحیانی، انسان های مومن(اعراف، آیه 203؛ هود، آیات 23 و 24)، متقی(بقره، آیه 282؛ اعراف، آیه 201)، آخرت اندیش و دنیاگریز(ص، آیات 45 و 46)، اهل تفکر در آیات انفسی و آفاقی(ذاریات، آیات 20 و 21؛ ق، آیات 6 تا 8)، مانند تفکر در گردش شب و روز(نور، آیه 24)، گسترش زمین(ق، آیات 6 تا 8) و رویش و رستاخیز گیاهان بهجت انگیز هم چون رستاخیز(سجده، آیه 27؛ ق، آیات 7 و 8)، بهره مندی از امداهای غیبی الهی و متذکر بدان(آل عمران، آیه 13؛ حشر، آیه 2؛ اسراء، آیات 59 و 101 و 102)، بهره مندی کتب آسمانی از تورات و قرآن(اعراف، آیات 203؛ جاثیه، آیه 20؛ قصص، آیه 23) از بصیرتی برخوردار می شوند که دیگران از آن بهره مند نمی شوند. البته هر چه انسان در این امور رشد بیش تری داشته باشد به همان میزان بصیرت و نیز یقین و مراتب و درجات آن افزایش می یابد تا جایی که همه هستی برای او هم چون دنیای محسوس، مشهود می شود و همه چیز را چنان که هست می بیند.
از نظر قرآن، انابه و بریدن از غیر خدا و پیوستن به خدا، به انسان بصیرت و ضمیری روشن می دهد(ق، آیه 8)، چنان که قرار گیری در جایگاه عباد الرحمن و انجام اعمال صالح خاص چنین بصیرتی به آنان می دهد که از دیگران متمایز می شود.(فرقان، آیات 63 تا 73)
هم چنین پیروی کامل از راه پیامبر(ص) انسان ها را به بصیرت خاص می رساند؛ زیرا پیامبر(ص) در بالاترین جایگاه قرار دارد که هیچ کسی بدان نرسیده است. پیروی از چنین پیامبر(ص) و راهش می تواند انسان را به بصیرت حق الیقین برساند که اوج بصیرت ها است.(یوسف، آیه 108؛ هود، آیه 17)
از نظر قرآن، تذکر و یادکرد خدا به هنگام طواف شیطان و مسّ او می تواند به انسان بصیرت خاصی دهد و از شرور ایشان در امان نگه دارد.(اعراف، آیه 201)
به هر حال، از نظر قرآن، رهایی از غفلت می تواند انسان را به بصیرت برساند؛ زیرا غفلت از آخرت و گرفتار شدن در دنیا مهم ترین مانع در بصیرت یابی است(ق، آیه 22)؛ زیرا این امور پرده و «غطاء» و «غشاوه» بر دل و قلب می افکند و بصیرت را از او می گیرد و توانایی درک و فهم باطنی حقایق را از او سلب می کند. پس اگر کسی بخواهد به بصیرت اهل بصیرت برسد می بایست به آخرت گرایش داشته و برای آن خالصانه کارهای صالح را انجام دهد.(ص، آیات 45 و 46)
