ماهيت خشوع
در آموزه هاي قرآني، توحيد محور و نقطه اصلي است كه همه چيز بر مدار آن مي گردد و براي آن مي چرخد. بي انديشه و بينش توحيدي و يگانه پرستي، انسان از مقام خويش هبوط مي كند
و گرفتار انواع و اقسام بدبختي ها مي شود به گونه اي كه از چهار پايان پست تر و از همه آفريده ها بدبخت تر مي گردد. اين بينش و نگرش مي بايست در حوزه نگرشي و كنشي و واكنشي انسان بروز و ظهور كند. در آموزه هاي قرآني اين پديده را گاه به نام خضوع و گاه به نام خشوع تعبير مي كنند.
در فرهنگ قرآني، خشوع و فروتني و سرفرود آوردن در برابر حق، عملي قلبي است كه آثار آن در كنش ها و واكنش ها به روشني خود را نشان مي دهد.
خشوع، حالتي نفساني است كه شخص، خود را در برابر ديگري كوچك مي بيند و در برابر عظمت و بزرگي او سر تعظيم فرود مي آورد بي آن كه از وي ترس و هراسي به دل راه دهد. از اين رو به نظر مي رسد كه با خضوع نوع، هم پوشي معنايي دارد؛ زيرا خضوع در برابر ديگري نيز به همين معناست؛ با اين همه مي توان تفاوت هايي ميان دو واژه قائل شد؛ زيرا در واژگان قرآني هيچ واژه اي به طور دقيق برابر با واژه ديگر نيست و تفاوت هاي محسوس و يا نامحسوسي دارد كه در كاربردهاي گوناگون آن خود را نشان مي دهد.
نويسنده كتاب نفيس معجم الفروق اللغويه بر اين باور است كه آن خضوع و خشوع هرچند از نظر معنا متقارب هستند ولي تفاوت هايي را نيز مي توان ميان آن ها شناسايي كرد. (معجم الفروق اللغويه، ص216) اين تفاوت ها از نظر نويسنده كتاب ترتيب العين اين گونه است كه خضوع تنها در بدن خود را نشان مي دهد ولي خشوع افزون بر بدن در صدا و چشم و امور ديگر بروز مي يابد. (ترتيب العين ج1 ص490)
از نظر قرآن، مؤمنان به جهت شناخت و ادراك درست خداوند و الوهيت و ربوبيت وي، در دل خويش به حالتي مي رسند كه از آن به خشوع ياد مي شود. از اين رو در برابر او رفتار خاصي را در پيش مي گيرند. هنگامي كه شخص، عظمت و بزرگي خداوند را درك كرد، در برابر او خاشع مي شود و اطاعت از فرمان هاي وي را از روي ميل و رغبت مي پذيرد و در نهان و آشكار از او پيروي مي كند و هرگز تمرد و عصيان پيشه نمي كند.
دستاورد خشوع
نتيجه چنين رفتاري از سوي بنده آن است كه تكاليف سخت و مشكل كه از سوي خداوند براي بشر فرو فرستاده شده است آسان مي گردد و او هرگونه مشكلي را به جان و دل مي پذيرد (بقره آيه45)، در برابر خداوند مي ايستد و از وي به جهت خطا و اشتباهاتش پوزش مي خواهد و مغفرت مي طلبد و به جهت همين خشوع و خضوع است كه خداوند نيز دست مهر و محبت بر سرش مي كشد و گناهانش را مي بخشد و در كنف حمايت خويش مي گيرد. (احزاب آيه35)
براي كساني كه در برابر خداوند فروتن و خاشع هستند نماز خواندن نه تنها دشوار نيست بلكه از آن براي دست يابي به امداد و ياري خداوند و رهايي از مشكلات بهره مي گيرند. (بقره آيه45)
نتيجه خشوع در دنيا آرامش و آسايش و آسان شدن كارها و دست يابي به حل مشكلات است و در آخرت به شكل رستگاري و فلاح خود را نشان مي دهد. امري كه خواسته همگان است و هر كسي مي كوشد تا به آن برسد. (مؤمنون آيه1و 2)
ويژگي هاي خاشعان
خاشعان داراي ويژگي هايي چون علاقه مندي به مناجات و دعا همراه با خوف و رجا (انبياء آيه90)، انگيزه قوي براي ديدار با خدا (بقره آيه45و 46)، دوري از دين فروشي و خودداري از سوءاستفاده از دين و آيات خدا (آل عمران آيه199)، پيشگامي در امور خير و نيكو (انبياء آيه90) و عدم پيروي از هواي نفس و ضايع كردن اعمال عبادي چون نماز (مريم آيه 58 و 59) هستند.
آنان كه در برابر عظمت خدا به خشوع مي رسند هرگز تن به فسق نمي سپارند و كارهاي ناپسند و بيرون از هنجارهاي اجتماعي و شرعي و عقلي و عقلايي انجام نمي دهند. (حديد آيه16) همچنان كه قلب هاي ايشان آن چنان در برابر خدا و دستورهاي او نرم و رام است كه هيچ گونه قساوت و سنگ دلي در آنها راه نمي يابد. (همان)
دلهايشان در برابر آموزه هاي قرآني آن چنان نرم و آرام است كه مي توان آن را به زميني نرم تشبيه كرد كه باران نرم بر آن مي بارد و با بهره مندي از آن سرسبز و با طراوات مي شود. (حديد آيه16و 17)
همين نرمي است كه موجب مي شود در برابر هر تجلي خدا سرفرود آورد و واكنشي از روي خضوع و پذيرش داشته باشد. (حشر آيه21)
راه رسيدن به خشوع
براي دست يابي به اين مقام مي بايست انسان به آيات كلام الهي گوش فرا دهد و با گوش سپردن به آن بزرگي و عظمت خدا و هستي و خردي و كوچكي خود را بيش از پيش درك كند و بر طاعت و اطاعت خويش بيافزايد. (اسراء آيه 107 و 109 و نيز مريم آيه58)
همين مسئله گوش فرادادن و استماع است كه زمينه ساز ايمان وي مي شود و خشوع را در وي مي افزايد. (آل عمران آيه199 و مؤمنون آيه1 و 2) و سجده آيه15)
استماع آيات و تفكر در آن و نيز تفكر در آيات انفسي و آفاقي هستي موجب مي شود تا شخص به مقام خشوع برسد. (حشر آيه41)
انسان هر چه بيش تر در آيات بيروني و دروني و نيز آيات كتبي و خارجي خدا تفكر كند به مقام خوف از خدا مي رسد و همين خوف موجب مي شود تا به مقام خشوع برسد كه فراتر از پذيرش خداوند و حقيقت وجودي او از ترس و خوف است. (حشر آيه41)
ذكر آيات خداوند و توجه به علم و آيات وي و تفكر در قرآن و عظمت آيات قرآني موجب مي شود كه شخص به مقام خشوع دست يابد. (سجده آيه15 و نيز حديد آيه16 و اسراء آيه 107)
اين آيات در مقام توضيح موانع دست يابي به خشوع مي گويد كه هرگونه فسق و غرور و گناه موجب مي شود كه انسان از مقام خشوع دور شود و هرگز به اين موقعيت دست نيابد.
