اصلاح الگوي مصرف، پيش نيازهايي دارد كه بي آن نمي توان اميد به اصلاح فرهنگ آن داشت. ازجمله پيش نيازها مي توان در بخش نظري به شناخت نسبت به اهداف و فلسفه مصرف و معيارهاي آنها و در بخش عملي به زهد، قناعت و مانند آن اشاره كرد.
نويسنده در اين مطلب برآن است تا به مسئله زهدگرايي و نقش آن در اصلاح مصرف از ديدگاه قرآن بپردازد. با هم اين مطلب را ازنظر مي گذرانيم.
مفهوم زهد
زهد در لغت ضدرغبت و حرص بر دنياست. (لسان العرب، ابن منظور، ج 6، ص 97) در اصطلاح و فرهنگ قرآني، به معني پشت كردن به دنيا و روآوري به آخرت و بلكه از غيرخدا قطع نظر كردن و به او روآوردن است كه اين مرتبه بالاترين درجات زهد است. (معراج السعاده، ص 335؛ التحقيق، ج4، ص 311)
به نظر مي رسد كه زهدگرايي سازنده و مثبت در برابر زهدگرايي منفي در اين تعاريف مورد توجه نبوده است؛ درحالي كه زهد مي تواند دو نقش متضاد در زندگي بشر بازي كند. زهدگرايي مثبت آن است كه شخص از همه وسايل و نعمت ها و امكانات به درستي درمسير كمالي بهره گيرد هيچ نعمتي را بي بهره و بي استفاده رها نكند كه اين خود مصداقي از مفهوم شكر نعمت و سپاس در حق آن مي باشد.
زهد منفي، زهد مثبت
اما زهدگرايي منفي آن است كه شخص به دنيا پشت كرده و از نعمت ها و امكانات آن براي رشد و تكامل خود و جامعه بهره نبرد. اين گونه رفتار نسبت به نعمت هاي خداوند در حقيقت مصداق مفهوم تحريم حلال خداوند است. ازنظر قرآن همان گونه كه تحليل حرام جايز نيست، همچنين جايز نيست كه انسان حلال خداوند را بر خود و يا ديگران حرام سازد و تحريم كند.
زهدگرايي آن نيست كه نسبت به نعمت هاي الهي پشت كرده و از آن براي دست يابي به كمال خود و ديگران بهره نبرد؛ بلكه زهدگرايي به اين است كه حب مال دنيا در دل وي جا نگيرد و در دام عشق به دنيا و زينت هاي آن گرفتار نيايد.
امير مؤمنان علي(ع) در نهج البلاغه مي فرمايد: «اي مردم زهد عبارت از كوتاهي آرزوها و سپاس گزاري از نعمت هاي خدا و دوري گزيدن از حرام ها است. (فيض الاسلام، نهج البلاغه، خطبه 80، ص 180).
علامه حسن زاده آملي در اين باره تمثيلي زيبا دارد كه بيان آن خالي از لطف نيست. او مي فرمايد كه دنيا براي آدمي همانند آب براي كشتي است. كشتي بي آب جز پاره اي تخته و چوب نيست، از اين رو هنگامي كه حضرت نوح(ع) كشتي را در بيابان وبسيار دور از آب مي ساخت، كافران وي را مسخره مي كردند. آب است كه به اين تخته پاره ها مفهوم كشتي را مي بخشد. همين آب كه اين اندازه در مفهوم و معنابخشي كشتي نقش دارد، هرگاه در درون كشتي راه يابد، موجب ازميان رفتن آن مي شود و آن را غرق و نابود مي كند.
نعمت هاي الهي خداوند كه در دنيا به انسان ارزاني شده، در حكم آب براي كشتي است كه موجبات حركت و رساندن كشتي به مقصد را فراهم مي آورد ولي همان گونه كه اگر آب به درون كشتي نفوذ كند آن را تباه مي سازد، اگر اين نعمت ها به شكل حب و دوستي به دنيا و مال به درون جان آدمي نفوذ كند و او را دنيا دوست كند موجب هلاكت وي مي شود. بنابراين زهدگرايي مثبت آن است كه انسان از هر نعمتي به درستي بهره گيرد ولي اجازه ندهد كه حب و دوستي آن در جانش راه يابد و او را به خود مشغول داشته و از مقصد و مقصود بازدارد. از اين رو بهترين مفهوم و معناي زهد را آيه23 سوره حديد دانسته اند كه مي فرمايد: لكيلا تأسوا علي ما فاتكم و لا تقرحوا بما آتاكم؛ تا بر آنچه از دستتان مي رود اندوهگين نباشيد و بدانچه به دستتان مي آيد شادماني نكنيد و مغرور نشويد.
در حقيقت شخص درحالت و مقامي است كه همه چيز را از آن خدا مي داند و از آن استفاده مي كند از اين رو هنگامي كه آن را از دست مي دهد اندوهيگن نمي شود؛ زيرا هيچ گونه حب و دوستي در دل وي نسبت به آن چيز ندارد، چنان كه اگر همه دنيا به سوي او رو آورد از داشتن آن خوشحال نمي شود؛ زيرا مي داند كه از آن خداوند است و مي بايست به حكم مسئوليت و وظيفه به درستي از آن چيزها بهره گيرد و به ديگران نيز سود برساند. در حقيقت شخص خود را در برابر وظيفه خطيري مي يابد كه مي بايست انجام دهد، از اين رو از افزايش نعمت ها و فراواني آن شاد و خوشحال نمي شود؛ زيرا خود را در برابر آن مسئول تر و مكلف تر مي يابد.
زهد آن نيست كه تو صاحب چيزي نشوي
زهد آن است كه چيزي نشود صاحب تو
حضرت علي(ع) مي فرمايد: «زهد در ميان دو كلمه از قرآن قرار دارد و آن اين است كه هرگز به خاطر آنچه كه از دست مي دهيد اندوهگين نشويد و به خاطر نعمتي كه به شما مي رسد شادمان نشويد (حديد، آيه23) و هر كس بر آنچه كه از دست مي دهد غمگين نشود و بر آنچه در آينده به او داده خواهد شد خوشحال نگردد هر دو طرف زهد را دريافته است «(فيض الاسلام، نهج البلاغه، حكمت 431، ص1291). امام علي(ع) در عين حالي كه زهد را كاملاً و دقيقاً با تمسك به آيه شريفه تعريف مي كند، بندگان خدا را به آن ترغيب مي نمايد. همچنين روايات زيادي در بحارالانوار و غير آن در ستايش زهد و آثار مثبتي كه بر آن مترتب مي گردد نقل شده است. از آن جمله روايتي از امام صادق(ع) در كافي چنين نقل شده است: «هركس از دنيا اعراض كند خداوند در قلب او حكمت را تثبيت مي كند و زبانش را با آن حكمت، گويا مي گرداند و عيوب دنيا را به او نشان مي دهد و او را با سلامت از دنيا به دارالسلام مي برد.»
بنابراين زهدگرايي به معناي بهره گيري درست و مناسب از هر نعمت در راستاي كمال گرايي خود و ديگران و ياري رساني و كمك به آنان است بي آن كه دوستي و حبي نسبت به مال و نعمت در جان خويش بيابد. در حقيقت زهدگرايي مثبت آن است كه انسان از هر چيزي به درستي و مناسب استفاده كند تا در مسير كمال و تقرب حركت كند و گرفتار غفلت نشود. خداوند در اين معنا مي فرمايد: اي كساني كه ايمان آورده ايد اموال و فرزندان تان شما را از ياد خدا غافل نكند و كساني كه چنين كنند، زيانكارانند.» (منافقون، آيه9)
چنين زهدگرايي مثبت به عنوان پيش نياز براي اصلاح الگوي مصرف موردتوجه است؛ زيرا هنگامي كه شخص با نعمتي مواجه مي شود بر خود لازم مي بيند تا آن را به درستي و مناسب استفاده كند. رفتار مناسب و عمل درست نسبت به هر نعمتي همان الگوي صحيح مصرفي است كه خداوند از بشر خواسته است تا بدان عمل كرده و در مسير تقرب و كمال گام بردارد.
عوامل زهدگرايي
از تعريفي كه نسبت به زهد و نيز تفكيك آن به زهدگرايي مثبت و منفي ارائه شد، به خوبي روشن مي شود كه زهدگرايي داراي پيش نيازهايي است تا در شخص تحقق يابد. به اين معنا كه زهدگرايي به عنوان نگرشي مثبت و سازنده زماني تحقق مي يابد كه بينش شخص نسبت به خود و دنيا اصلاح و تصحيح شود.
خداوند در آياتي چون 45 و 49 و 51سوره هود به مساله ايمان به عنوان زمينه ساز زهدورزي بشر اشاره مي كند، زيرا ايمان است كه به شخص مي آموزد تا نسبت به دنيا به عنوان مزرعه آخرت توجه كند و به آن اصالت نبخشد. چنين بينشي نسبت به دنيا موجب مي شود تا نعمت هاي آن را ابزار و وسيله اي براي دست يابي به سعادت اخروي و تقرب الهي بشناسد و به آن بهايي بيش از آن چه هست قايل نشود.
درحقيقت ايمان به خداوند دركنار ايمان به آخرت و زندگي برتر پس از دنياست كه به آدمي معيار جديدي مي بخشد تا با آن به دنيا و آن چه درآن هست بنگرد. (هود، آيه 51 و شعراء، آيه 109)
آيات 22و 23 سوره حديد پيش نياز ديگري را براي زهدگرايي مثبت معرفي مي كند. در اين آيات توضيح داده شده كه انسان هرگاه به تقدير الهي ايمان داشته باشد، رفتارهايش را بهتر مديريت مي كند؛ زيرا هرگاه با مشكلي مواجه شد بر اين باور است كه اين مساله خواست و مشيت الهي است و مي بايست به گونه اي عمل كند كه رضايت خداوندي درآن باشد. پيشه كردن صبر و شكيبايي و توكل به خدا واستغفار از گناه و توبه به سوي او، رفتاري است كه انسان مومن به تقدير مشيت الهي پيش از خواست خود، درپيش مي گيرد.
همين آيات به روشني تبيين مي كند كه ايمان واعتقاد به تقدير الهي و نوشته شدن هرچيزي براي انسان از پيش، زمينه زهدورزي مثبت بشر و عدم شادي در هنگام برخورداري از نعمت هاي فراوان و عدم ناراحتي هنگام از دست دادن آن ها مي شود.
اين درحالي است كه بسياري از مردم به سبب ضعف و سستي درايمان و يا عدم باور به تقدير الهي، خود را به رنج مي افكنند و رفتارهاي به دور از زهدگرايي مثبت ازخود نشان مي دهند.
خودپسندي و فخر فروشي به ديگران (حديد، آيه 23)، و اسراف و زياده روي و يا تبذير و ريخت پاش ازجمله رفتارهاي زشتي است كه افراد بي اعتقاد به خدا و معاد و تقدير درپيش مي گيرند. اينان به سبب اين كه باوري به مشيت و تقدير الهي ندارند، نسبت به ديگران بخل مي ورزند و حاضر نيستند تا بخشي از نعمت ها و اموال را دراختيار ديگران قرار دهند. (حشر، آيه 9)
اما ايمان به خدا و معاد و تقدير به شكل واقعي و كامل آن موجب مي شود تا شخص به زهدگرايي مثبت گرايش يابد و هر آن چه خداوند به ايشان مي بخشدبه ديگران نيز ببخشد؛ زيرا خود را واسطه فيض و خير مي يابد و مسئوليت خويش را به عنوان خلافت الهي باور داشته و بدان پاي بند بوده و عمل مي كند. اين گونه است كه محبت و دوستي نسبت به برادران مومن و بلكه همه انسان ها و همه موجودات را درخود مي يابد و مي كوشد تا به عنوان خلافت الهي دست كمك خواهي ديگران را كه به سوي وي دراز شده رد نكند. (حشر آيه 9)
ترجيح دادن ديگران بر خويشتن در عين نيازمندي خود (همان) و صبر و شكيبايي در هنگام سختي و نداشتن (قصص، آيات 79 و 80) از ويژگي هاي زاهدان واقعي است.
زهدگرايي رهبران و دولتمردان، زمينه ساز اصلاح الگوي مصرف
زهد گرايي مثبتي كه قرآن به عنوان روشي درست و رفتاري مناسب از آن ياد مي كند و از انسانها مي خواهد تا آن را سيره عملي در زندگي خويش قرار دهند، معياري براي شناخت الگوي صحيح مصرف است؛ زيرا مصرف به معناي به كارگيري و بهره مندي از هرچيز از كالا و خدمات است. در تفكر اسلامي اين معنا در مفهوم مصرف شرط است كه مصرف مي بايست در راستاي دست يابي شخص به كمال و تكامل انجام پذيرد. بنابراين هر گونه رفتاري كه موجب عدم بهره گيري درست و مناسب از نعمتي شود، به عنوان كفر نعمت قلمداد شده و كيفر و مجازات را به دنبال دارد.
اگر جامعه اسلامي بخواهد رفتارهاي خويش را اصلاح كند و در مصرف كالا و خدمات و ديگر نعمت هاي الهي مفهوم واقعي زهد گرايي را تحقق بخشد، بايد مفهوم زهد گرايي واقعي را بشناسد و بدان پاي بند باشد.
زهد گرايي مثبت به اين معناست كه دولت و امت از هر نعمتي به درستي بهره گيرد و اجازه ندهد تا كفران نعمتي صورت پذيرد و چيزي در جاي غيرمناسب آن مصرف شود.
از آن جايي كه بخش دولتي بيش ترين و اساسي ترين نقش را در زهدگرايي و مصرف بهينه و يا بي رويه دارد و مردم دولت و دولتمردان را الگوي رفتاري خويش قرار مي دهند، خداوند به پيامبر(ص) فرمان مي دهد تا در زندگي خويش رفتاري زاهدانه در پيش گيرد و اجازه ندهد تا زرق و برق دنيا او را بگيرد و به سوي رفتارهاي نادرست در مصرف بكشاند. (توبه ، آيات 55 و 85 و حجر، آيه 88 و كهف، آيه 28)
تاكيد بر زهدگرايي به عنوان وظيفه و تكليف بر پيامبر(ص) به عنوان رهبر دولت اسلامي از آن روست كه دولتمردان داراي شرايطي هستند كه به سادگي در دام مصرف بي رويه مي افتند و از زهد واقعي دور مي گردند. از اين رو خداوند به وي فرمان مي دهد تا از مصرف بي رويه و دنبال كردن زرق و برق دنيا پرهيز كند.
بسياري از دولت مردان به اسباب دروني و بيروني و شرايط مناسب، به مصرف بي رويه و ريخت و پاش و اسراف و تبذير گرفتار مي شوند. از جمله اين اسباب توقع مردم عادي از رهبران است كه زندگي مرفه و با زرق و برقي داشته باشند. اين در حالي است كه در بينش و نگرش اسلامي، هرگونه گرايش به زندگي با زرق و برق از سوي رهبران به معناي كفران نعمت و خروج از اعتدال و ماموريت و مسئوليت رهبري امت است.
خداوند در آيات 90 تا 93 سوره اسراء و 7 تا 10 سوره فرقان بيان مي كند كه زندگي زاهدانه پيامبر در مقام مسئوليت رهبري ملت و دولت و نداشتن زندگي مرفه و بي زرق و برق، بهانه اي براي مشركان مكه بود؛ زيرا آنان توقع داشتند كه دولتمردان اسلامي همانند دولت هاي كسري فارس و قيصر روم، داراي زندگي پرزرق و برقي باشند.
اين درحالي است كه بينش و نگرش اسلامي اقتضا مي كند كه رهبران زندگي زاهدانه تري نسبت به عموم داشته باشند تا مردم نيز گرايش به دنيا و ماديات آن نيافته وحب دنيا جان و دلشان را پر نكند.
خداوند درآيات 28 و 29 سوره احزاب بيان مي كند كه اين روش زهدورزي و دوري از اسراف و زندگي پرزرق و برق حتي برخي از همسران پيامبر (ص) را ناراحت كرده و آنان به همين سبب بناي ناسازگاري گذاشته بودند.
از اين روپيامبر (ص) ماموريت مي يابد تا براي تبيين وظيفه و مسئوليت خود به عنوان رهبر دولت اسلامي، اجازه دهد تا زناني كه به اين شيوه زندگي، رضايت نمي دهند طلاق بگيرند و درپي زندگي ديگر بروند تا خواسته هاي مادي بيرون از حد ايشان را برآورده سازد.
دولت اسلامي با درپيش گرفتن رفتار درست و مصرف بهينه و مناسب هر نعمتي از نعمت هاي الهي، فرهنگ درست مصرف را به مردم آموخت. بدين ترتيب پيامبر (ص) موفق شد تا با فرهنگ سازي دريك دوره زماني بيست و سه ساله مردم را به سوي فرهنگ درست مصرف سوق دهد و الگوي صحيح و كامل مصرف را به ايشان ارايه دهد و بياموزد.
بنابراين براي اصلاح الگوي صحيح مصرف لازم است نخست الگوي هاي صحيح و مناسب مصرف را شناخت و سپس با درپيش گرفتن آن در سطوح عالي مردم را به سوي اصلاح الگوهاي مصرف كشاند . اين درحالي است كه درجامعه كنوني، معيارهاي صحيح مصرف تبيين نشده است و برخي در دام اسراف و تبذير به سبب چشم و هم چشمي و يا رفتارهاي وبرق دولتمردان گرفتار مي شوند و برخي در زهدگرايي منفي مي افتند و حاضر نمي شوند تا از نعمت هاي الهي به درستي بهره گيرند و حتي حلال خدا را بر خود و يا جامعه حرام مي كنند.
زهدگرايي مثبت اگر در فيلم هاي تلويزيون نشان داده شود و مسئولان و دولتمردان نيز درمصرف كالا وخدمات راه درست و مناسب را طي كنند مي توان اميد داشت كه فرهنگ درست مصرف درجامعه جا بيفتد و جامعه با بهره گيري درست و مناسب از نعمت ها درمسير شكوفايي اقتصادي و تمدني قرارگيرد.
