تسامح و تساهل ذلت آور از منظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

اسلام در رفتار اجتماعی بر تسامح و تساهل تاکید می کند؛ چرا که آسان گیری و مدارا با دیگران، ارتباط سازنده و مثبت را افزایش می دهد و زمینه تعاون و همکاری و نیز انسجام اجتماعی را فراهم می آورد. اما از نظر اسلام تسامح و تساهل حدودی دارد که اگر به ویژه در قبال دشمنان مراعات نشود، به ذلت و خواری شخص و جامعه می انجامد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا مرزها و خطوط قرمز تسامح و تساهل را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تفاوت ها و تضادها سنت و قانون الهی

جامعه انسانی از افراد متفاوت و مختلفی شکل می گیرد که در عقاید و افکار و روش ها و سبک زندگی بسیار متفاوت هستند. شما حتی دو قلوها را نمی توانید بیابید که در همه چیز یکسان باشند و تفاوت هایی با هم دارند. همین تفاوت هاست که جامعه انسانی را به این شکل زیبا و قدرتمند و توانا ساخته است؛ اما به شرطی که این تفاوت ها موجب درگیری و خشونت نشود و امکان زیست مسالمت آمیز را سلب نسازد.

نادیده گرفتن تفاوت ها همان اندازه غلط و باطل است که دامن زدن به تفاوت برای جداسازی و ایجاد تبعیض ها و درگیری ها. آموزه های قرآنی از آن جایی که بر پایه فطرت انسان هاست،(روم، آیه 30) به این تفاوت ها توجه داشته و در احکام گوناگون بدان پرداخته است. به عنوان نمونه، اسلام تفاوت زن و مرد از نظر فیزیکی و روانی را مد نظر قرار داده و آن را یک امر طبیعی برای اصل مکمل بودن و زوجیت دانسته است تا این گونه زندگی معنای زیبایی پیدا کند و اصولی چون مودت،‌ رحمت،‌ سکونت، تعاون، ایثار و احسان و مانند آن در روابط زوجین و همسران شکل گیرد.(روم،‌ آیه 21)

از نظر اسلام، تفاوت ها و تضادها می تواند عامل پیشرفت و تکامل بشر باشد به شرط آن که به درستی درک شود و در زندگی به کار گرفته شود. همین تفاوت ها و تضادهاست که جامعه انسانی را به سمت تکامل سوق می دهد و با هم پوشانی می تواند نقاط ضعف را جبران کرده و جامعه ای کامل و بی نقص را پدید آورد. از همین روست که در آیات قرآنی بر اموری چون تعاون بر نیکی و تقوا به عنوان مهم ترین عوامل انسجام اجتماعی تاکید می شود و از هر گونه تعاون بر گناه و تجاوزگری باز می دارد(مائده، آیه 2)؛ چرا که معاونت در کارهای خیر به معنای پوشاندن نواقص یک دیگر و اکمال دیگران به کمک کمالات خویش از یک سو، و مراقبت بر قوانین و پرهیز از تجاوزگری در قالب تقوا از سوی دیگر می تواند جامعه ای کامل و بی نقص را پدید آورد و تفاوت ها به جای مانع عامل انسجام و تکامل انسانی شود؛ به این معنا که هر شخصی نسبت به دیگر هم چون لولا و نرینه و مادینه عمل می کند و موجبات انسجام و وحدت میان افراد متفاوت را فراهم می آورد و جامعه سالم و مکمل و مستحکم و منسجمی را شکل می دهد.

در برخی از روایات از پیامبر(ص) نقل شده که فرموده است: اختلاف امتی رحمه؛ اختلاف امت من رحمت است.( معانی الاخبار، ص157، حدیث 1؛ علل الشرایع ج1 ، ص85، حدیث 4؛ بحارالانوار، ج 1، ص277) مراد از اختلاف در این روایت درگیری کلامی و با غیر کلامی نیست؛ بلکه مراد آمد و شد است. به این معنا که آمد و شد امت به نزد یک دیگر و ارتباط تنگاتنگ اجتماعی عامل رحمت در میان آنان است؛ زیرا از احوالات یک دیگر آگاه شده و مشکلات یک دیگر را برطرف کرده و نواقص یک دیگر را از میان می برند و یک دیگر را به کمال در فکر و عمل و رفتار می رسانند. همین معنا در سخن دیگری از پیامبر(ص) نقل شده است. در روایات اهل سنت آمده که ایشان فرمود: الإختلاف إلی المساجد رحمة و الإجتناب عنها نفاق؛ رفت و آمد به مساجد رحمت است و اجتناب از رفتن به مساجد نفاق است.(کنزالعمّال، الهندی، ج 7، ص 570)

در زیارت جامعه کبیره نیز در توصیف مقامات اهل بیت (ع) آمده که آنان مختلف الملائکة هستند. در این جا نیز اختلاف به معنای رفت و آمد فرشتگان به نزد اهل بیت(ع) است. اما این که گاه به تفاوت ها میان دو شخص در فکر و عقیده، اختلاف گفته می شود؛ زیرا هر یک خلف دیگری سخنی را بر زبان می آورد که در تضاد و تقابل با کلام آن دیگری است. از این رو، آمد و شد سخنان متضاد و متقابل با یک دیگر را اختلاف گفته و مثلا می گویند: ما با هم اختلاف نظر یا عقیده داریم. همین معنا در آیه 19 سوره آل عمران مطرح شده است. خداوند می فرماید: وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ؛ کسانی که به آنان کتاب داده شده بود اختلاف نکردند مگر بعد از آن که علم پیدا کردند. البته در آیات دیگر همین معنا از اختلاف مورد نظر است.(بقره، آیات 167 و 213 و 253؛ آل عمران، آیه 105 ؛ یونس، ایات 19 و 93 و آیات دیگر)

از نظر اسلام اگر اختلاف نظر و عقیده پس از علم و آگاهی و از روی لجاجت باشد، چنین رفتاری ناپسند و گناه است. اما اگر این اختلافات برای کشف حقیقت و رسیدن به علم باشد در حقیقت عامل رشد و کمال و مورد تشویق است.

به هر حال،‌ تضاد و تفاوت ها در میان افراد جامعه انسانی امری طبیعی و کمال آفرین است؛‌زیرا موجبات انسجام و هم پوشانی و برطرف کردن نواقص یک دیگر و تعاون و همکاری شده و عامل ایجاد ارتباطات انسانی و تقویت مهر و محبت و مودت و مانند آن است.

تسامح و تساهل، افزایش آستانه تحمل

انسان ها در موارد اختلافی مانند اختلاف در عقیده و روش می بایست به گونه ای عمل کنند که موجب درگیری و تفرقه نشود و جامعه را گرفتار بحران نساخته و انسجام و وحدت اجتماعی را تضعیف نکند. از این روست که اسلام خواهان تسامح و تساهل در رفتارهای اجتماعی نسبت به دیگران است.

یکی از اصول بنیادین دین اسلام همانند اصل توحید و عدالت، اصل تسامح و تساهل است. تساهل از مادّه سهل و تسامح از ريشه سمح هر دو به معناى آسان گرفتن،( لسان‌العرب، ج‌6‌، ص‌355، «سمح»؛ ص‌412، «سهل») مدارا كردن و سهل گرفتن بر يكديگر است.( فرهنگ فارسى، ج‌1، ص‌1078، «تسامح» و «تساهل»)

البته تفاوت های جزیی میان دو واژه است؛ چرا که تساهل به معنای سهل و‌ آسان گیری در ارتباط با دیگری است، در حالی که تسامح از مادة «سَمُحَ» به معنای بخشش و بزرگواری است و بنابراین، تسامح به معنای نوعی گذشت و كنار آمدن همراه با بخشش و بزرگواری است. (فیروزآبادی، القاموس المحیط، دار احیاء التراث العربی، ج3، ص583؛ البستانی، محیط المحیط، لبنان، مكتبة ناشرون، صص 425، 437)

از این که این سهل و سمحه در باب تفاعل به کار رفته این معنا را تقویت می کند که تساهل و تسامح می بایست دو سویه باشد و گرنه نمی تواند مقصود را بر آورده سازد؛ چرا که اگر یکی کوتاه بیاید، ولی دیگر هم چنان بر اختلاف و خشونت و دامن زدن بر آن تاکید کند، نمی توان با این رویه به مساله انسجام و وحدت اجتماعی کمک کرد، البته کوتاه آمدن یکی و پیش دستی در این کار گام مهمی است؛ ولی این روش در صورتی موثر است که با تساهل و تسامح دیگری همراه شود. پس هماره دست یافتن به نتیجه متوقف بر تساهل و تسامح طرف مقابل است.

اصطلاح تسامح و تساهل در حوزه عمل اجتماعی، مفهومی عامّ و گسترده است؛‌ ولی بی گمان یکی از موارد مهم آن، تحمّل مخالفان عقيدتى مانند اهل‌كتاب و كافران و مدارا كردن با آنان از روى اختيار و بدون دست كشيدن از عقايد و اصول خويش است(فرهنگ علوم سياسى، ص‌429؛ دانشنامه قرآن، ج‌1، ص‌615‌، «تساهل») که در این جا همین معنا مورد نظر است.

بنابراین موارد ديگر تسامح و تساهل مانند سهولت در دين، گذشت، ملايمت، نيكى به ديگران، حسن برخورد و مانند آن از مصادیق عفو، مدارا، احسان، ادب و حسن خلق است که همه آنها یک اصطلاح اخلاقی است که در جایی خود از آن بحث خواهد شد.

در همه موارد و مصادیق تساهل و تسامح، بر این مولفه و عنصر اساسی تاکید می شود که شخص نسبت به دیگری می بایست مدارا کرده و با کنار آمدن اجازه ندهد تا اختلافات عمیق شده و به درگیری و یا خشونت منجر شود. در حقیقت شخص با افزایش آستانه تحمل می کوشد تا از هر گونه تنش یا افزایش آن جلوگیری کند و با مدیریت عقلانی جلوی احساسات و هیجان های شدید عاطفی را بگیرد.

به سخن دیگر، عنصر اساسی در تساهل و تسامح، عقلانی کردن رفتار و مدیریت هیجان های شدیدی است که بر اثر تضاد و اختلاف دیدگاه ها یا روش ها پدیدار می شود. اهل تسامح و تساهل با درک اموری چون 1. وجود تفاوت ها، تضادها و تنوّع ها؛ 2. ناخشنودی و نارضایتی؛ 3. آگاهی و قصد؛ 4. قدرت و توانایی بر مداخله عقلانی، بر آن است تا مدیریت عقلانی اوضاع را به دست گیرد و از هر گونه خشونت و تنشی جلوگیری به عمل آورد.

در آیات قرآنی واژه حلم گاه به همین معنا به کار می رود؛ زیرا حلم یک خصوصیت شخصیتی است که رفتار عقلانی و حکمیانه ای را موجب می شود. انسان حلیم کسی است که مبتنی بر عقل و به دور از هیجانات احساسی و عاطفی، حکمیانه و هدفمدارانه رفتاری همراه با شکیبایی و بردباری را در پیش می گیرد. در تعریف حلیم گفته اند که آن رفتاری مبتنی بر قدرت و بخشندگی متکی بر حکمت مطمئن است.

شیوه های تسامح نسبت به دیگران

با مراجعه به مصادیق و شیوه هایی که پیامبران در عمل انجام داده و در آیات قرآنی بیان شده ، می توان درک درستی از معنای قرآنی تسامح و تساهل داشت. خداوند در آیه 15 سوره مائده یکی از شیوه های تساهل و تسامح را افشا نكردن برخى از حقايق كتمان شده از جانب مخالفان می داند. به این معنا که شخص برای این که مخالف موضع تشدید شونده ای را در پیش نگیرد، با آن که نسبت به کتمان حقایقی آگاه است تنها به گوشه ای از آن ها اشاره می کند ولی بسیاری از آن ها را مطرح نمی کند تا طرف مقابل در موضع دفاعی قرار نگیرد و به سمت لجبازی کشیده شود.

از دیگر شیوه هایی که در تسامح و تساهل مطرح شده، تساهل به‌رغم حسدورزى طرف مقابل است. این تسامح حتی پس از آن که حق برای مخالف، روشن شده انجام می شود.(بقره،‌آیه 109)

خداوند در آیات 64 تا 66 سوره آل عمران و 46 سوره عنکبوت، تسامح و تساهل در شنيدن سخنان مخالفان و دادن جوابهاى مناسب، با رعايت بهترين شيوه بحث را مطرح و خواهان الگوبرداری از این شیوه از سوی مسلمانان می شود.

آن چه دراین جا مطرح شده نسبت به مخالفان از غیر مسلمانان است. اما از همین آیات می توان به سادگی به دست آورد که تسامح در میان امت می بایست بیش تر از این ها مطرح باشد؛ زیرا مسلمانان در بسیاری از اصول اعتقادی و رفتاری مشترک هستند و تنها اختلاف در برخی از جزئیات است که شاید تاثیر چندانی در کلیت نداشته باشد؛ پس تسامح در میان امت می بایست قوی تر و بیش تر باشد و به سبب اختلافات جزیی نمی بایست رفتارهای ضد تساهلی و تسامحی در پیش گرفت که اکنون در میان امت شایع شده است و حتی به سبب همین اختلافات جزیی حکم تکفیر یک دیگر را صادر و حتی به سادگی فرمان قتل و فتوای کشتار جمعی صادر می کنند.

حدود تساهل و تسامح

از نظر آموزه های قرآنی تساهل و تسامح حد و مرزی هم دارد و این گونه نیست که در برابر مخالفان داخلی یا بیرونی یکسان عمل شود و یا نسبت به اصول و مبانی همان تسامح رعایت شود که در برابر امور جزیی و فرعی عمل می شود.

خداوند به صراحت در آیه 120 سوره بقره و آیات 8 و 9 سوره قلم و نیز آیات 1 تا 6 سوره کافرون هر گونه تسامح و تساهل در اصول و مبانى دين را ممنوع کرده است. پس هرگز نمی توان نسبت به اصول و مبانی دینی کوتاه آمد و به عنوان تسامح و تساهل از آن ها دست برداشت تا وحدت و انسجام حفظ شود یا تنش و تقابل میان امت اسلام و مخالفان آنان کاهش یا برداشته شود.

از نظر قرآن هر چند که شایسته است در سخن گفتن و احتجاج با مخالفان تسامح ورزید(سباء، آیه 24) و هنگام دعوت آنان به سوى خدا و دین حق و قوانین عادلانه و مانند آن با تسامح رفتار کرد و سخن گفت(فصلت، ایات 33 و 34) ولی در همان حال نمی بایست کم ترین عقب نشینی و تسامح و تساهلی نسبت به اصول و مبانی انجام گیرد، بلکه با حفظ اصول و مبانی تساهل روا داشت. از این روست که به عنوان وظیفه و تکلیف بر امت اسلام است تا با مخالفان تسامح و تساهل روا دارند ولی از اصول و مبانی خود دست برندارند و تسلیم مبانی و اصول باشند.(آل عمران، آیه 64)

خداوند به پیامبر(ص) هشدار می دهد که تساهل و تسامح نسبت به اصول می تواند بسیار خطرناک باشد؛ زیرا مخالفان به ویژه دشمنان هرگز از عقب نشینی مسلمانان راضی نخواهند شد مگر آن که اصولا آیین و سبک زندگی آنان را بپذیرند. پس دشمن با هر گام عقب نشینی ما گستاخ تر شده و این گونه نیست که آنان نیز تسامح ورزند و تساهل نمایند،‌بلکه تا زمانی که ذلت و خواری را بر امت تحمیل نکرده و آیین و سبک زندگی خود را حاکم نساخته باشند، دست از حمله و هجوم و مخالفت برنخواهند داشت.

اگر دشمن با تحریم و فشارهای بسیار می خواهد تا امت از یک مورد عقب نشینی کند در حقیقت از باب آزمون و خطاست تا دریابد چه میزان می تواند پیش روی کند. پس اگر امت از یکی از اصول خود کوتاه آید ، دشمن گستاخ تر خواهان کنار گذاشتن اصول دیگری خواهد شد تا در نهایت ذلت و خواری سبک زندگی و آیین ها آن را را بپذیریم.(بقره، آیه 120)

باید دانست که میان حق و باطل راه میانه ای نیست و نمی توان گفت که با اعتدال و میانه روی میان حق و باطل می توان مطلوب را به دست آورد و به مقصود رسید. هر گونه تسامح نسبت به باطل و عقب نشینی نسبت به اصول و مبانی حق به معنای قرار گرفتن در جرگه باطل به همان میزان است و چنین رویه ای در نهایت به ذلت و خواری پذیرش آیین و ملت و سبک زندگی دشمنان و مخالفان منجر خواهد شد. از این روست که اسلام از هر گونه تسامح و تساهل نسبت به اصول و مبانی به شدت مخالفت می ورزد و بر مسلمان وظیفه می داند که نسبت به حق تسلیم بوده و نسبت به باطل و ظلم تسامح نورزند و کوتاه نیایند.(آل عمران ، آیه‌64)

به هر حال، تسامح و تساهل یک اصل عقلانی و اخلاقی و اسلامی است که از سوی خدا و پیامبر(ص) مورد تاکید و امضا قرار گرفته است ولی این بدان معنا نیست که به هر عنوانی از جمله اعتدال گرایی و تسامح گرایی بخواهیم نسبت به اصول و مبانی کوتاه بیاییم و به خود اجازه بدهیم که برای خودنمایی و اخلاقی نشان دادن خود از اصول دست برداریم و نشان دهیم که آستانه تحمل ما آن چنان بالاست که حتی از اصول خود کوتاه آمده و آن را فدای روابط می کنیم.