انسان همواره نيازمند پند و اندرز است، زيرا فضاي زندگي دنيوي به گونه اي است كه آدمي را سرگرم خويش مي كند و از هدف و مقصد غافل مي سازد. از اين رو در آموزه هاي وحياني قرآن و اسلام، همواره بر ذكر خدا و يادكرد هدف و مقصد از طريق فهم ملكوت زندگي و توجه به آيات انفسي و آفاقي تأكيد شده است
دو ابزار هدايتي انسان
خداوند دو ابزار مهم هدايتي براي آدمي قرار داده است. يكي از مهم ترين ابزارها همان عقل و فطرت آدمي است كه در جان اوست و به سبب وجه الله بودنش، وجدان بيدار آدمي است. آن ديگر نيز گوش سپردن به پيام پيامبران و پنددهندگان است. خداوند در آيه 10سوره انبياء گزارشي از سخنان دوزخيان بيان مي كند. در اين گزارش آمده، دوزخيان درباه علت دوزخي شدن خويش به اين نكته توجه مي دهند كه: «و قالوا لوكنا نسمع او نعقل ما كنا في اصحاب السعير؛ اهل دوزخ گويند: اگر مي شنيدم يا تعقل مي كرديم جزو ساكنان دوزخ نبوديم.»
در حقيقت، انسان دو ابزار اساسي براي هدايت را در اختيار دارد كه سمع و عقل است. از آن جايي كه انسان پيش از بلوغ عقلي و به كارگيري آن، نيازمند دانش و اطلاعاتي از حقيقت است، به گوش توجه داده و آن را مقدم داشته است. گوش مهم ترين دريچه به سوي حقايق است. از اين رو درباره منابع و ابزارهاي شناختي، در قرآن همواره گوش بر چشم برتري داده شده است. بسياري از اطلاعات و دانش هاي انساني شنيدني و نه ديدني است. بنابراين، درصد بالايي از اطلاعات و دانش ها نيز مرتبط با گوش و شنيدن است. قدرت شنوايي بشر بر قدرت بينايي او از اين رو برتري مي يابد و ارزش آن دو چندان مي شود.
انسان براي حركت در مسير متاله و خدايي شدن لازم است تا از ابزار مهم شنوايي بهره گيرد و به سخنان ديگران گوش كند و با عقل و فطرت خويش بسنجد. قلب آدمي مركز سنجش و تشخيص حقايق است؛ زيرا مركز فطرت و خرد و وجدان آدمي است.
بسياري از مردم، عقل دارند ولي آن را به كار نمي گيرند، از اين رو خداوند در آيه فوق، عقل را همانند ديگر موارد كاربردي آن در قرآن به شكل فعل و نه اسم آورده است، تا دانسته شود كه عقل زماني ارزش مي يابد كه به كار گرفته شود و انسان خردورزي كند. اگر كسي به آيات آفاق و انفس بنگرد و در آن تدبر و تعقل كند، حقايق هستي بر او آشكار و راه از چاه براي او روشن مي شود.
امام جوادالائمه(ع) در عبارتي به نقش مهم و اساسي دو موعظه گر درون و بيرون اشاره مي كند و مي فرمايد: المومن يحتاج الي ثلاث خصال: توفيق من الله عز و جل، و واعظ من نفسه، و قبول ممن ينصحه؛ مؤمن نياز دارد به توفيقي از طرف خدا، و به پندگويي از طرف خودش، و به پذيرش از كسي كه او را نصيحت كند. (تحف العقول، ص480)
ضرورت موعظه پذيري انسان
امام صادق(ع) نيز درهمين باره مي فرمايد: من لم يكن له واعظ من قبله و زاجر من نفسه و لكم يكن له قرين مرشد استمكن عدوه من عنقه؛ كسي كه از قلب خويش واعظي و از نفس خويش بازدارنده اي نداشته باشد و همچنين دركنار خود ارشادكننده و راهنمايي نداشته باشد، دشمن خود را بر خويش مسلط ساخته است. (من لايحضره الفقيه، ج4، ص402)
بسياري از كساني كه به هلاكت مي افتند، كساني اند كه عقل خويش را به كار نمي گيرند و برپايه معيارهاي فطرت و الهامي عقل به سنجش و ارزيابي امور نمي پردازند و با تدبر در آيات آفاقي و انفسي، حقيقت هستي و هدف آفرينش را نمي شناسند و درمسير گمراهي گام برمي دارند.
اصولا گمراهان و هلاكت شوندگان كساني هستند كه دوستان ناباب مي گيرند و به پند و اندرز نصيحت گران توجهي نمي كنند. درحالي كه نصيحت گران به حكم ولايت ايماني كه خداوند در ايات امر به معروف و نهي از منكر براي آنان اثبات كرده، جز صلاح و خير و سعادت شخص را نمي خواهند. جامعه ايماني اين گونه سامان يافته كه هركسي ناظر و مسئول ديگري است. همين مسئوليت برادري ايماني موجب مي شود تا شخص بي آن كه مزد و اجري بخواهد درمقابل پند مي نشيند و راهنمايي و موعظه مي كند. هركسي در هر مقام و موقعيتي نيازمند نصيحت است. حتي از پيامبر(ص) روايت شده كه به ابوذر مي فرمود: عظني يا اباذر! اي ابوذر مرا موعظه كن؛ زيرا موعظه به معناي يادآوري است و آن حضرت(ص) اينگونه ياران خويش را تربيت مي كرد تا موعظه پذير و موعظه خواه ديگران باشند.
از اميرمؤمنان علي(ع) روايت شده است، جالس اهل الورع و الحكمه و اكثر مناقشتهم فانك ان كنت جاهلا علموك و ان كنت عالما ازددت علما؛ با اهل ورع و حكمت مجالست داشته باش و بسيار با آنها به گفت وگو بپرداز كه در آن صورت اگر جاهل باشي به تو آموزش خواهند داد و اگر عالم باشي بر ميزان معلومات تو افزوده خواهدشد (غررالحكم، ص429)
درمحضر رسول خدا(ص) از دو مسلمان ذكر فضيلت كردند. يكي را از نظر ارشاد خلق ستودند كه او مردم را به نيكي ها ترغيب مي كند و پند و اندرز مي دهد و ديگري را از نظر كثرت عبادت و روزه داري تمجيد و تعريف كردند و پرسيدند كداميك از اين دو بر ديگري امتياز دارند، حضرت فرمودند: فضل الاول، علي الثاني كفضلي علي الانام؛ فضيلت و امتياز آن واعظ بر آن عابد همانند برتري من است بر ساير مردم. (ارشادالقلوب، ديلمي، ص17)
از پيامبر(ص) نيز روايت است كه فرمود: نعم الهديه و نعم العطيه الموعظه ؛ بهترين و شايسته ترين هدايا پند و اندرز است. (ابواب الجنان، ص8)
آن حضرت در سخني ديگر مي فرمايد: ما اهدي المسلم لاخيه هديه افضل من كلمه حكمه تزيده هدي او ترده عن ردي؛ هيچ هديه اي كه مسلماني جهت برادر ديني خود فرستد بهتر از كلمه پندآميز نيست كه باعث ازدياد هدايت او گردد و يا او را از هلاكت باز دارد. (ارشاد القلوب، ص6)
همچنين فرمود: ما تصديق مؤمن بصدقه احب الي الله من موعظه يعظ بها قوما يتفرقون و قد نفهم بها و هي افضل من عباده سنه؛ هيچ صدقه اي از مؤمن درپيشگاه خداوند محبوبتر از موعظه نيست كه به حال مردم متفرق نفع بخشد و آنها را گرد هم جمع آوري كند و اين موعظه از عبادت يكساله برتر است. (ارشاد القلوب، ص71)
بنابراين انسان لازم است يا از نصيحت ديگران پند گيرد و خود را همواره درمسير هدايت نگه دارد و از انحراف و كژي دور سازد و خرد خويش را به نشانه هاي آفاقي و انفسي بگشايد و از دريچه آن، حقايق و ملكوت اشياء را بنگرد كه درهمه آن ها، و همراه و قبل و بعدش، مي توان ربوبيت خداوندي را ديد، چنان كه اميرمومنان(ع) مي ديد. اگر اينگونه عمل نكنيم روزي مي شود كه خواهيم گفت: لوكنا نسمع او نعقل ما كنا في اصحاب السعير.
