عوامل ضلالت و گمراهی از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، گمراهی و ضلالت به معنای خروج از صراط مستقیم هدایت فطری عقلی و وحیانی نقلی است. این بدان معناست که گمراه از کمالات دور می شود و هر چه از صراط مستقیم زاویه می گیرد به همان میزان از کمالات دور می ماند؛ زیرا از نظر قرآن، کمال مطلق خدای سبحان است و هر کسی بخواهد به کمالی برسد می بایست به خدا نزدیک شود که این جز با عبودیت و بندگی بر اساس چارچوب هدایت عقلی و نقلی نیست. پس کسی که از این صراط عبودیت و بندگی دور می شود، به همان میزان از کمالات دور می شود که در سایه عبودیت و بندگی به دست می آید.

بنابراین، شناخت عوامل ضلالت و گمراهی از نظر قرآن، می توان به انسان کمک کند تا در مسیر صراط مستقیم بماند و از ضلالت و گمراهی دور بماند. عوامل ضلالت موجب می شود تا انسان در حقیقت از کمال باز ماند و در نقص و عیب باقی مانده که برآیند آن در دنیا حزن و خوف و در آخرت آتش دوزخ است.

عوامل مهم اساسی در ضلالت انسان از نظر قران

از نظر قرآن، مهم ترین عوامل ضلالت و گمراهی که انسان را از کمال باز می دارد و سقوط انسان را رقم می زند، عبارتند از:

1. ابلیس جنی: از نظر قرآن، پس از هواهای نفس انسانی از غضب و شهوت که «اعدی عدوک» و دشمن ترین دشمن انسان است، ابلیس جنی است که سوگند خورده تا انسان را از راه صراط مستقیم دور کرده و به ضلالت برساند و از کمال بازدارد و به دوزخ بکشاند.(اعراف، آیات 11 تا 17 و 27؛ حجر، آیات 32 و 39) ابلیس برای دست یابی به اهداف پلید خویش از همه ابزارهای خویش از جمله نهان و مخفی بودن(اعراف، آیه 27)، تزیین گری(نمل،ایات 22 تا 24) و اغواگری (حجر، آیات 34 تا 39) و نیرنگ کاری(اسراء، آیات 61 تا 65؛ ص، آیات 74 و 82) و ابزار مال و ثروت و زن (تغابن، آیه 15) و مانند آنها بهره می گیرد.
2. اذیت و آزار پیامبران: از نظر قرآن کسی که به پیامبران اذیت و آزار می رساند، در حقیقت به کمال و نیکی ها گرایش ندارد؛ زیرا پیامبران اسوه های حسنه الهی در کمال و نیکی هستند. پس کسی که با آنان درگیر می شود، در حقیقت نسبت به کمال واکنش منفی دارد و گرایشی به آن ندارد. بنابراین، گرایش به ضلالت و گمراهی دارد که همان دور شدن از کمالات فطری عقلی و وحیانی نقلی از عدالت و صداقت و امانت و وفا و شکر و ایمان است. پس اذیت و آزار پیامبران یکی از عوامل اصلی ضلالت و گمراهی انسان از هدایت و صراط مستقیم عبودیت و اسلام و شرایع آن است.(صف، آیه 5)
3. اطاعت از اکثریت: از نظر قرآن، اکثریت و اقلیت نشانه حقانیت یا بطلان نیست؛ در حالی که بیش تر مردم در دام این امر می افتند که اکثریت را نشانه ای بر حقانیت بشمارند. همین امر موجب می شود تا آنان تابع اکثریت در عقاید و معارف شده و گفتمان اکثریت را بپذیرند و از راه حق و صراط مستقم هدایت دور شوند و به کفر گرایند.(انعام، آیه 116)
4. اعراض از آیات تکوینی و تدوینی الهی: از دیگر عوامل ضلالت انسان، اعراض و رویگردانی از آیات تکوینی و تدوینی الهی است. البته شخص ممکن است حتی عالم دینی و از قدرت خاصی باشد، ولی از حقیقت ایمان دور مانده و در دام لذت ها و زیبایی هایی دنیا گرفتار شده باشد؛ چنان که که بلعم باعورا این گونه بود.(اعراف، آیه 175) برخی از کسانی که در دام گمراهی و ضلالت می افتند کسانی هستند که آموزه های وحیانی قرآن را اسطوره می دانند و افسانه می خوانند و به وحیانی بودن آن ایمان نمی آورند.(فرقان، آیات 5 و 9) این افراد خود گمراه بوده و دیگران را نیز با تبلیغی این گونه گمراه می سازند.(نحل،آیات 24 و 25)
5. اطاعت غیر خدا: هر کسی به جای ولایت الهی تابع ولایت غیر الهی شود و از غیر خدا اطاعت کند، گمراه می شود. از نظر قرآن بسیاری از مردم به سبب تابعیت و اطاعت از رهبران و بزرگان خویش از صراط مستقیم الهی خارج شده و گرفتار ضلالت شده و می شوند.(احزاب، آیات 64 و 67) اصولا هر کسی غیر از خدا و راه مستقیم الهی، راهی دیگر بر گزیند گرفتار گمراهی خواهد شد.(انعام، آیه 153) از همین روست که کسانی که از دعوت پیامبران از جمله پیامبر گرامی(ص) اعراض می کنند و دنبال رهبران و افراد دیگر می روند، به گمراهی می افتند؛ زیرا پیامبران از جمله پیامبر(ص) همان داعیان الهی به سوی خدا و حق و حقیقت هستند.(کهف، آیه 17؛ احقاف، آیه 31 و 31؛ مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 142)
6. اعراض از حق: هر کسی از حق اعراض کند، جز به سوی باطل راهی دیگر ندارد و باطل نیز چیزی جز گمراهی و ضلالت نیست؛ زیرا حق مطلق خدای سبحان است و اصول حقیقت که فطرت عقلی نیز آن را می شناسد و بدان گرایش دارد، شامل عدالت و صداقت و امانت و وفا و شکر و ایمان و مانند آنها است و اگر کسی این ها را نپذیرد گرفتار باطل و مصادیق آن چون کفر و ظلم و خیانت و دروغ و مانند آنها می شود. پس اگر کسی پشت به حق و مصادیق آن کند، به سوی باطل و گمراهی رفته است.(یونس، آیه 32)
7. اعراض از یاد خدا: از نظر قرآن، یاد و ذکر الهی موجب می شود تا انسان در راه مستقیم عبودیت ثابت قدم باشد و به مقام اطمینان برسد.(رعد، آیه 28) در برابر هر کسی از ذکر الهی غافل شود یا اعراض و رویگردان شود در حقیقت نسبت به آموزه های وحیانی الهی که شامل قرآن به عنوان مهم ترین منبع ذکر الهی است، رویگردان و اعراض کرده است. چنین شخصی به یقین گرفتار ضلالت و گمراهی است.(نجم، آیات 29 و 30)
8. افترا و تهمت به خدا: از نظر قرآن، هر گونه افترا و تهمت نسبت به خدا و آموزه های وحیانی اسلام و قرآن، عامل گرایش انسان به ضلالت و گمراهی است.(انعام، آیات 140 و 144؛ صف، آیه 7؛فرقان، آیات 2 تا 9) از نظر قرآن کسانی که به پیامبر(ص) انواع تهمت ها از جمله جنون را می زنند، خود را از حق و هدایت الهی به سوی باطل و ضلالت سوق داده اند.(همان)
9. التقاط: کسی که حق و باطل را به هم می آمیزد یا به کتمان حق می پردازد، نه تنها خود را گمراه کرده، بلکه عامل گمراهی دیگران نیز می شود. چنین شخصی در دام فتنه ای است که نمی تواند از آن نجات یابد و با علم به تشابه سازی و متشابهات از حق دور شده و به گمراهی در می افتد.(آل عمران، آیات 7 و 69 و 71)
10. فتنه الهی: فتنه های الهی ابتلائاتی است که جوهره هر کسی را می نمایاند. بسیاری از مدعیان ایمان در فتنه ها خود را نشان می دهند و نه تنها گرفتار ضلالت می شوند بلکه حتی دیگران را گمراه می سازند. فتنه های الهی هم چون کوره ذوب عمل می کند که سره را از ناسره و خاک از فلزات جدا می سازد و سرشت و سرنوشت هر کسی را می نمایاند. در همین فتنه ها است که منافقان از مومنان و سامری ها و بلعم باعورا از مومنان حقیقی و عالمان ربانی بازشناخته می شوند.(طه، آیات 77 و 85؛ اعراف، آیه 155؛ آل عمران، آیه 7)
11. اهل کتاب: از نظر قرآن کسانی که به یکی از شرایع اسلامی ایمان دارند، گاه چنان گرفتار تعصب می شوند که به شرایع اسلامی دیگر ایمان نمی آورند؛ چنان که یهودیان به انجیل و مسیح(ع) و یهودیان و مسیحیان به قرآن و پیامبر(ص) ایمان نیاوردند و حتی راه را بر ایمان آوری دیگران می بستند و با تبلیغات و رفتارهای بهتان آمیز فضا را علیه مسلمانان و مومنان مسموم می کردند.(آل عمران، آیه 99)
12. بت پرستی: از نظر قرآن کسانی که گرفتار انواع گوناگون بت پرستی هستند، از صراط مستقیم عبودیت دور شده و گرفتار ضلالت و گمراهی هستند.(انعام، آیات 56 و 76؛ انبیاء، آیات 52 تا 54) بت پرستی به انگیزه های گوناگون انجام می شود که گاه به عنوان واسطه و شفاعت و مانند آنها است؛ ولی همه انواع آن چیزی جز ضلالت و گمراهی نیست.
13. بدعت در دین: از دیگر عوامل گمراهی و ضلالت آن است که افراد در احکام دینی بدعت گذاری کرده و نوآوری بر اساس خواسته ها و هواهای نفسانی انجام می دهند. آنان چیزهایی که حرام است را حلال کرده و چیزهایی که حلال است حرام قلمداد می کنند و آن را به خدا و دین نسبت می دهند. پس مراد از بدعت در دین یا احکام آن، انتساب امری به دین است که دروغ و کذب است. چنین رویه که در میان عالمان دینی و شریعت باوران رواج دارد، عامل ضلالت آنان و گمراهی ایشان می شود.(انعام، آیات 138 و 140 و 144)
14. کژنمایی دین: یکی از عوامل گمراهی و گمراه سازی آن است که دین را کژ و معوج نشان می دهند و این گونه راه را بر راه پویان حق و حقیقت می بندند و مردم را از دین بیزار می کنند.(اعراف، آیات 45 و 85؛ ابراهیم، آیه 3)
15. بهانه جویی: بهانه جویی و برخوردهای عناد آلود از جمله عوامل گمراهی مردم است. کافران برای آن که تن به قرآن و آموزه های وحیانی اسلام نیاورند، انواع بهانه جویی را دارند و مثلا می گویند اگر قرآن از سوی خدا است، چرا یک باره نازل نشده و در طول سالیان نازل می شود.(رعد، آیه 27؛ فرقان، آیات 32 و 34)
16. بی تقوایی: کسانی که گرفتار بی تقوایی و فجور هستند، گرفتار تماس شیطانی می شوند. البته هر کسی متذکر شود به بصیرتی می رسد و به عنایت الهی از ضلالت می گریزد، اما کسانی هستند که هم چنان در بی تقوایی می مانند و متذکر نمی شوند و در ضلالت و گمراهی فرو می روند.(اعراف، آیات 201 و 202)
17. بیماردلی: کسانی که گرفتار بیماردلی هستند و هدایت فطری را تغییر داده اند، دنبال بهانه های واهی می روند و برای آن که تن به حق ندهند، انواع اشکالات و اعتراضات واهی بی پایه را علیه قرآن و اسلام مطرح می کنند و در گمراهی و ضلالت فرو می روند.(مدثر، آیه 31)
18. پیروی از هواهای نفسانی: از نظر قرآن کسانی که تابع هواها و خواسته های نفسانی خویش می شوند، نه تنها خود گمراه هستند و به جای تقوا و هدایت دنبال شهوت و غضب می روند، بلکه دیگران را نیز به سوی فجور و بی تقوایی و ضلالت سوق می دهند.(انعام، آیه 56)
19. پیروی از شک، گمان و ظنون: انسان در چیزی که علم و یقین ندارد، نمی بایست کاری انجام دهد یا چیزی را به عنوان باور معتقد شود؛ زیرا هر گونه عملی خواه فعل یا ترک، می بایست بر اساس علم و یقین باشد. از نظر قرآن، بسیاری از مردم چون تفقه و تعقل نمی کنند یا از اهل تعقل بهره نمی گیرند، دنبال ظنون و پندارها می روند و این گونه گرفتار ضلالت و گمراهی می شوند.(نجم، آیات 27 تا 30؛ انعام، آیه 116) از نظر قرآن، انسانی که گرفتار شک علمی هستند در مقام عمل نیز گرفتار تردید می شوند. اینان افراد گاه با تشکیک در دلایل روشن و آیات بینات و معجزات بصیرت بخش، خود و دیگران را گمراه می سازند.(نساء، آیات 142 و 144؛ غافر، آیات 34 و 35؛ طه، آیه 31)
20. تبلیغات سوء: تبلیغ به معنای رساندن پیام به طور رسا به مخاطب است. از نظر قرآن، همان طوری که پیامبران حقایق را به طور رسا به مخاطب می رسانند، کافران با تبلغیات سوء تلاش می کنند تا مردم را از حق به باطال و از هدایت به ضلالت بکشانند و در این از هر ابزار و وسیله ای استفاده می کنند.(زخرف، آیات 51 تا 54)
21. تجاوز و ظلم: از نظر قرآن، ظلم و تجاوز ناحق عامل اصلی گمراهی و ضلالت است. این افراد نه تنها خود گرفتار ضلالت هستند، بلکه دیگران را نیز گرفتار ضلالت می کنند.(شوری، آیات 42 و 44)
22. نادیده گرفتن احکام الهی: برخی با تشخیص خویش برخی از احکام الهی را عمل و برخی را ترک می کنند. چنین امری عامل ضلالت و گمراهی آنان است.(نساء، آیه 176) از نظر قرآن، ترک انفاق(مائده، آیه 12)، ترک نماز(همان) و ترک زکات(همان) یا حتی تضییع نماز (مریم، آیه 59) از عوامل ضلالت و گمراهی است. در همین رابطه جابه جایی ماه های حرام عاملی در جهت گمراهی است که مشرکان بدان گرفتار بودند.(توبه، آیه 37)
23. ترک امداد پیامبران: از نظر قرآن، ترک امداد و یاری پیامبران خود یکی از عوامل انحراف و گرفتاری به ضلالت است. در حقیقت این نوعی ارتداد از ایمان به کفر است که به سبب ترک یاری پیامبران ایجاد می شود.(مائده، آیه 12)
24. تزیین گری باطل: از عوامل موثر در گمراهی و ضلالت، تزیین گری اموری است که باطل و خلاف فطرت عقلی و وحی نقلی است. از جمله این امور تزیین فرزند کشی(انعام، آیه 147) است. برخی تلاش می کنند که رفتارهای زشت خویش را نیک و زیبا جلوه دهند.(رعد، آیه 33) از نظر قرآن این امور می تواند از تسویلات نفسانی و تزیین اعمال زشت برای خود شخص باشد.(طه، آیات 85 تا 96)
25. تعطیلی ابزار شناخت: از نظر قرآن، هر آفریده ای همه ابزارهای رشد خویش را در قالب هدایت فطری دارا است.(طه، آیه 50) حالت استوا و اعتدال نفس انسانی نیز این گونه است که همه ابزارها از جمله ابزارهای شناختی و گرایشی به سوی حق را داراست.(شمس، آیات 7 و 8) البته فطرت انسانی در شرایط فطری درست کار می کند، اما اگر تحت فجور قرار گیرد، فطرت دفن و دسیسه می شود و به تغییر فطرت، کارکردهای اصلی خویش را از دست می دهد و دیگر قدرت شناختی و گرایشی خود را به حق از دست می دهد.(اعراف، آیه 179؛ کهف، آیه 57؛ زخرف، آیه 40؛ جاثیه، آیه 23؛ ملک، ایات 9 و 10)
26. تقلید کورکورانه: از نظر قرآن، تقلید کورکورانه و بی دلیل و بی برهان عامل اصلی ضلالت و گمراهی می شود.(بقره، آیه 170؛ مائده، آیه 104؛ اعراف، آیات 70 و 173)
27. تکبر و خودبزرگ بینی: از نظر قرآن، خودبزرگ، مانع گرایش به ایمان و انتخاب راه کمال و عامل گرایش به ضلالت است.(اعراف، آیات 146) بسیاری از مردم به سبب کبر و تکبر از مسیر حق دور می شوند؛ چنان که ابلیس جنی نیز این گونه گرفتار ضلالت و لعن الهی شد.
28. تکذیب معاد: دروغ دانستن معاد و انکار آن از مهم ترین عوامل گمراهی و ضلالت انسان است؛ زیرا از نظر قرآن یکی از عوامل هدایت و عمل بر اساس عقل و نقل همان اعتقاد به معاد است؛ زیرا ترس از حسابرسی بسیاری از مردم را به سوی عمل مطابق بر اساس عقل و نقل دعوت می کند.(یونس، آیه 45؛ واقعه، آیات 47 و 51)
29. جدایی از رهبری دینی: از دیگر عوامل گمراهی حتی مسلمانان، جدایی از رهبری دینی و اولوا الامر است. کسانی که از رهبری الهی دور می شوند، گرفتار زاویه از دین و در نهایت ضلالت می شوند.(طه، آیات 85 و 86)
30. جهل علمی: از نظر قران، جهالت علمی و به تعبیر «بغیرعلم» عامل اساسی در گمراهی و پیروی از هواهای نفسانی می شود.(انعام، آیات 199 و 144؛ نحل، آیه 25؛ روم، آیه 29؛ لقمان، آیه 6)
31. حاکمان گمراه: حاکمان و فرمانروایان گمراه عامل اصلی گمراهی دیگران هستند و مردم و جامعه را با رهبری نادرست و ضد عقل و نقل به گمراهی می کشانند.(هود، آیه 97؛ طه، آیه 79؛ احزاب، آیه 67) صاحبان زر و زور و قدرت و ثروت با مکر و حیله دین را تضعیف کرده و علیه آن حرکت می کنند و راه خدا را می بندد و مردم را گمراه می سازند.(همان؛ نوح، آیات 21 تا 24)
32. حس گرایی: کسانی که مبنای اندیشه و تعقل خویش را حس قرار می دهند و هیچ اعتقادی به عقل و علم شهودی عرفانی ندارند، گرفتار ضلالت و گمراهی می شوند.(بقره، آیات 51 تا 54 و 92؛ نساء، آیه 153)
33. حق گریزی و حق ستیزی: از نظر قرآن، حق گریزی و گرایش به باطل و مصادیق آن، و حق ستیزی حتی عالمان دینی نسبت به حق معلوم و شناخته شده، عامل گمراهی و ضلالت است.(بقره، آیات 174 تا 176؛ صف، آیه 5)
34. درخواست های بی جا: کسانی که از غیر خدا درخواست می کنند یا درخواست های بی جا دارند و پرسش های بی مورد مطرح می کنند، گرفتار ضلالت و گمراهی می شوند.(احقاف، آیه 5؛ بقره، آیه 108)
35. دروغ: از نظر قرآن، کسانی که بر هدایت فطری عقلی زندگی می کنند، به حق و مصادیق آن از عدالت و صداقت و امانت و مانند آن گرایش دارند؛ و همین تقوای فطری موجب می شود تا به حق در قالب هدایت وحیانی نقلی گرایش داشته و به آن عمل کند؛ اما کسی که به هدایت فطری پشت می کند و دروغ می گوید و ظلم و خیانت می ورزد، چنین شخصی گرفتار ضلالت می شود و به شرایع الهی اسلام ایمان نمی آورد.(زمر، آیه 3؛ غافر، آیه 28) از نظر قرآن، دلهایی که گرفتار فجور می شود، از فطرت دور شده و گرفتار شقاوت می شوند به طوری که آیات الهی هیچ تاثیری در آنان ندارد.(مومنون، آیات 105 و 106)
36. دنیاطلبی: یکی از مهم ترین عوامل گمراهی بشر گرایش به دنیا و دنیاطلبی است. کسانی که به دنیا گرایش دارند و به آن اصالت می بخشند، در نهایت از آخرت گریزان شده و به آموزه های وحیانی قرآن و شرایع اسلامی پشت می کنند.(بقره، آیات 174 و 175) دلبستگی به دنیا و ترجیح آن بر آخرت عامل اصلی گمراهی کافران است.(ابراهیم، آیه 3؛ نحل، آیه 107) اصولا زندگی دنیوی انسان را گرفتار کرده و آرایه ها و زینت های آن چنان انسان را جلب و جذب می کند که آخرت از دست می رود و ضلالت و گمراهی در دلشان جا می گیرد.(بقره، آیات 174 و 175؛ آل عمران، آیه 14؛ یونس، آیه 88)
37. دوستی با ناباب ها: از نظر قرآن، دوستی با افراد ناباب از کافران و گمراهان و مشرکان حتی دوستی و ارتباط نهان عامل اصلی گمراهی و ضلالت است.(فرقان، آیات 27 تا 29؛ ممتحنه، آیه 1)
38. رفاه و آسایش: از نظر قرآن، رفاه و آسایش و امکانات زیاد و بسیار و اتراف عامل اصلی گمراهی و ضلالت انسان از راه مستقیم هدایت است.(فرقان، آیات 17 و 18)
39. ریا: کسانی که اعمال نیک خویش را ریاکارانه انجام می دهند و خلوص ندارند و عبادت و بندگی آنان بر اساس خودنمایی است، موجب می شود تا از راه حق و هدایت دور شده و به ضلالت و گمراهی کشیده شوند.(نساء، آیات 142 و 143)
40. سخنان بیهوده و لهو: کسانی که سخنان بیهوده می گویند و به حرف لغو و لهو گرایش دارند، نسبت به حق گریزان هستند و از راه هدایت به ضلالت می روند.(لقمان، آیه 6)
41. سوء استفاده از مقدسات مردم: از نظر قرآن، برخی برای دنیای خویش به هر چیزی چنگ می زنند. عالمان ریاکار و مدعی ایمان، با سوء استفاده از مقدسات مردم تلاش می کنند تا دنیایی خویش را آباد کنند. اینان خود گمراه می شوند و مردم را نیز گمراه می سازند.(طه، آیات 95 و 96) سامری با سوء استفاده از مقدسات و دین باوری مردم و بهره گیری از مشتی خاک از جای پای جبرائیل(ع) گوساله ای ساخت و به عنوان معبود به مردم معرفی کرد و مردمان را گمراه ساخت.
42. شهوترانی: از نظر قرآن، شهوترانی از مهم ترین عوامل اصلی گمراهی و ضلالت است. همین شهوت گرایی ممکن است که مسلمان را از دین بازدارد و از اعمال واجبات چون نماز بازدارد و تضییع کند.(مریم، آیه 59)
43. ضیق صدر و قساوت: شرح صدر موجب می شود تا انسان به اسلام گرایش یابد و از نور آن بهره مند شود؛ اما ضیق صدر و قساوت دل موجب می شود تا به ضلالت و گمراهی گرایش یابد. از نظر قرآن قساوت و ضیق صدر موجب می شود تا روحیه حق ناپذیری در آنان ایجاد شود و از حق گریزان باشند.(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)
44. طغیان و طاغوت: از عوامل دیگر گمراهی و ضلالت، طغیان و گرایش به طاغوت است. کسی که به طغیان گرایش دارد بدون دلیل و برهان، عمل می کند و علیه برهان است؛ از همین روست که دلایل حق و هدایت الهی را نمی پذیرد(صافات، آیات 27 تا 30)؛ از نظر قرآن، هر گونه گرایش به طاغوت که نماد اصلی آن شیطان است و پذیرش ولایت طاغوتی به معنای خروج از نور ولایت الهی و رفتن به ظلمات گمراهی معنوی است.(بقره، آیه 256) از نظر قرآن مراجعه مسلمانان به طاغوت و پذیرش حکومت و قضاوت و حاکمیت آن نیز عامل گمراهی می شود.(نساء، آیه 60)
45. ظلم و ستم: از نظر قرآن، ظلم و ستم خروج از هدایت فطری الهی عقلی است. بنابراین، ظالمان از هدایت شرعی نقلی وحیانی نیز اعراض می کنند و به سوی گمراهی و ضلالت می روند.(بقره، آیه 258؛ نساء، آیه 168؛ توبه، آیات 19 و 109)
46. علم اندک دینی: همان طوری که عالمان دینی دنیاطلب گمراه بلکه گمراه ساز هستند(نساء، آیه 44)، هم چنین کسانی که دارای علم اندک دینی هستند با نقص در علم نه تنها گمراه می شوند بلکه دیگران را نیز گمراه می سازند.(همان)
47. عهد شکنی: چنان که بارها گفته شد، اصول اخلاق عقلی فطری شامل عدالت، صداقت و امانت و وفا عامل هدایت به سوی شرایع اسلامی است؛ اما هر گونه مخالفت با این اصول چون ظلم، دروغ، خیانت و بی وفایی و عهد شکنی عامل ضلالت انسان است.(بقره، آیات 26 و 27؛ مائده، آیات 12 و 13)
48. غفلت و نسیان: غفلت به معنای عدم توجه به چیز حاضر و نسیان به معنای فراموشی امری است. از نظر قرآن، غفلت از قیامت و نسیان و فراموشی آن از عوامل گمراهی و ضلالت است.(اعراف، آیه 179؛ فرقان، آیات 17 و 18؛ ص، ایه 26)
49. فسق و فساد: هر گونه رفتار فاسقانه و خروج از دین (بقره، آیه 26) و فساد و افساد در زمین عامل ضلالت و گمراهی انسان است.(بقره، آیات 26 و 27)
50. قطع رحم و ترک رابطه ولایی: از نظر قرآن، قطع رحم موجب گمراهی انسان است؛ یعنی کسانی که به رابطه خویشاوندی به ویژه با والدین و برادران و خواهران و عمه ها و خاله و دایی ها توجهی ندارند و با آنان به عمد قطع رابطه می کنند، گرفتار ضلالت و گمراهی می شوند.(بقره، آیات 26 و 27) البته از آن جایی که حقیقت رابطه را می بایست میان امت و امام جست؛ زیرا آنان والدین حقیقی ما هستند، تا جایی که زنان آنان مادران ما(احزاب، آیه 6) و ولایت پیامبر(ص) حتی از ولایت شخص بر نفس و پدر و مادر بر شخص قوی تر و برتر است(همان)، هر گونه قطع ارتباط با آنان که خدا فرمان «وصل» به ایشان را به امت داده، به معنای گرایش به کفر و ضلالت و گمراهی است.(بقره، آیات 26 و 27) پس هر کسی بر خلاف فرمان خدا به جای وصل به ایشان به قطع ارتباط می پردازد، در حقیقت ترک و قطع رابطه ولایی کرده که خدا بدان فرمان داده است و نیتجه آن جز ضلالت و گمراهی نیست؛ چنان که پیامبر(ص) در حدیث مشهور ثقلین می فرماید تمسک به کتاب الله و عترت(ع) موجب رهایی از ضلالت است. از نظر قرآن، پذیرش ولایت غیر خدا به هر شکلی موجب گمراهی و ضلالت انسان از صراط مستقیم الهی است.
51. کتمان حق: از نظر قرآن، حق مطلق خدای سبحان است(فصلت، آیه 53) و هر چیزی که نام حق می برد، از خاستگاه الهی برخاسته است. بر این اساس، کتمان حق تعالی به عنوان معبود و رب العالمین و دعوت به دیگران و نیز کتمان آیات تکوینی و تدوینی حق تعالی و نیز هر گونه حقی دیگر که لازم است افشا و اعلان شود، به معنای افتادن در راه ضلالت و گمراهی است. خدا در قرآن بیان می کند که برخی از عالمان اسلامی در شرایع گوناگون، گرفتار کتمان حق بودند و به انکار و پوشاندن آیاتی الهی دست می زدند تا این گونه دنیایی را برای خویش بخرند و آخرتشان را تباه سازند. این افراد کتمان حق را برای گمراه سازی دیگران انجام می دادند.(بقره، آیات 174 و 175؛ آل عمران، آیات 69 و 71) پس آن چه اساسی است عدم کتمان حقایق دینی است که مربوط به آخرت مردم می شود؛ هر کسی حقایق دینی را به هر انگیزه ای کتمان کند تا مردم بدان آگاه نشوند، خود و دیگران را گمراه کرده و می بایست مجازات شود.
52. کفر و شرک: هر گونه اعتقاد کفر و شرک عامل دیگری برای ضلالت و اضلال است.(نساء، آیات 116 و 137 . 167 و 168؛ انعام، آیات 56 و 82؛ بقره، آیه 26) اکثریت کسانی که گرفتار شرک می شوند، کسانی هستند که در به جهالت عقلی و علمی چیزی را در عرض خدا قرار می دهند، خواه این افراد به ظاهر مسلمان باشند، خواه کافر حقیقی. کافران نیز کسانی هستند که نسبت به آخرت و عالم غیب به طور کامل باور و اعتقادی ندارند و حقیقت را تنها در جهان شهادت و محسوس می دانند و غیر محسوس را خرافه و باطل می شمارند. ا زهمین روست که به انکار آخرت می پردازند و به خدا و فرشتگان و کتب آسمانی و دیگر امور کفر می ورزند.(نساء، آیه 126؛ هود، آیه 19)
53. غنا و موسیقی حرام: از نظر قرآن، غنا به عنوان «لهو الحدیث» عامل گمراهی و ضلالت انسان می شود؛ یعنی همان طوری که سخنان بیهوده فاقد اصول عقلانیت و علمیت موجب ضلالت است، هم چنین آهنگ و موسیقی غنایی که روی روان آدمی تاثیر مخرب و منفی می گذارد و عقلانیت را از شخص می گیرد و همانند مسکرات او را از عقلانیت دور می سازد و به رفتار هیجانی شدید از فرح یا حزن گرفتار می کند، عاملی مهم در ضلالت انسان است؛ زیرا بر اساس آیات و روایات تفسیری موسیقی و غنا همان صوت و صدای شیطان است که عامل گمراهی انسان و ضلالت اوست. بنابراین از موسیقی غنایی که شخص را به هیجان شدید وارد می سازد و فرح و حزن را در او ایجاد می کند، به عنوان عامل گمراهی و ضلالت اجتناب کرد.(مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 490؛ روح المعانی، ج 12، جزء 21، ص 102)
54. گناه و فجور: از نظر قرآن گناه و فجور نفس و فطرت الهی را تحت تاثیر منفی می گذارد و توانی سرشتی هدایت را از او سلب می کند و قدرت شناخت حق و گرایش بدان را از وی می گیرد و با تغییر در سرشت سرنوشت او را از هدایت به ضلالت تغییر می دهد.(شمس، آیات 7 تا 10) گناه می تواند مسلمانان را به سوی کفر و ضلالت و ارتداد سوق دهد؛ چنان که ابلیسی را از مقام همراهی با فرشتگان به ضلالت کشاند بلکه به اضلال مردمان سوق داد.(اعراف، آیات 11 تا 16) از همین روست که خدا هشدار می دهد تا گناهکار نشوید و گمراه نگردید.(احزاب، آیه 36؛ نساء، آیه 88؛ طه، آیات 85 و 90)
55. لجاجت و جدال: لجاجت اصرار بر چیزی است که نسبت به آن عمل ندارد، ولی بدان تعصب می ورزد؛ و مجادله گر نیز این گونه است؛ از همین روست که این نوع رویه و روحیه موجب می شود تا شخص گرفتار ضلالت شود.(هود، آیات 32 و 34؛ غافر، آیات 34 و 35؛ حج، آیات 8 و 9؛ شوری، آیه 18)
56. مکر و نیرنگ: کسی که مکر می ورزد و نیرنگ می کند، در حقیقت خویش را می فریبد. بسیاری از کسانی که گرفتار ضلالت شده اند کسانی هستند که با استفاده از زر و زور و نیرنگ دیگران را فریب داده و خود در دام آن افتاده و گمراه شده اند.(نوح، آیات 21 تا 24؛ رعد، آیه 33) منافقان با مکر و خدعه علیه خدا در حقیقت خود را به ضلالت می کشانند.(نساء، آیات 142و 143) البته از نظر قرآن حرکت انسان در مسیر نفاق خود عامل اصلی گمراهی و ضلالت آنان است.(نساء، آیه 61؛ مجادله ، آیه 16)
57. هواپرستی: کسی که به جایی خداپرستی و اطاعت از آموزه های هدایتی فطری عقلی و نقلی وحیانی تابع هواهای نفسانی از شهوت و غضب می شود، گرفتاار ضلالت و گمراهی است؛ زیرا پیروی از تمایلات نفسانی و هواپرستی راه را بر خداپرستی می بندد و شخص را از حق و حقیقت و مصادیق آن دور می سازد.(نساء، آیه 145؛ مائده، آیه 77؛ انعام، آیات 56 و 119) اصولا هواپرستی رفتاری فاقد عقلانیت و علمیت است و کسانی که دنبال هواپرستی می روند از عقل و علم دور می شوند و به شک و ظن بسنده می کنند و این گونه است که گرفتار ضلالت می شوند.