بسم الله الرحمن الرحیم
علم آن است که از خاستگاه اصلی آن یعنی خدای علیم نشئت گرفته باشد. چنین علمی فراتر از آن چیزی است که در مخیله کسی در آید؛ زیرا این افراد را در سطح از علم بالا می برد که گویی مظهر اسم علیم شده اند و همه حقایق هستی را هم چون آینه ای در برابر می بینند و چیزی برای آن مخفی نیست. آنان که در مراتب تقوای الهی به تقوای اخص رسیده و در ازدیاد ایمان به تمامیت آن دست یافته اند و پاک و مطهر از «ریب» شده اند، همان گونه به بطون قرآن دسترسی دارند، به ملکوت و غیب هستی نیز دسترسی داشته و با آن در تماس مستقیم هستند. این گونه است که در مراتب علمی به چنان رشدی رسیده اند که فراتر از علم الیقین و عین الیقین، در مرتبه حق الیقین نشسته و خود همان حقیقت بیرونی هستند. وقتی با کسی مواجه می شوند، خود او می شوند و خود او نیستند. پس همه حالات او را هم چون او می فهمند و می دانند و بر «خفی، سرّ و اخفی» آنان آگاهی دارند. آنان همان کسانی هستند که می بایست از آنان اتباع کرد تا به سطحی رسید تا معلم اول و ثانی یعنی خدا و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) عنایتی کرده تا در مقام «یعلمکم الله» ما را به علم «لدنی» هم چون حضرت ابراهیم(مریم، آیه 23) و خضر علیه السلام(کهف، آیه 66) بهره مند سازد. البته این غلط است که از خود آنان علم لدنی بخواهیم؛ زیرا علم لدنی یعنی علمی که مستقیم از خدا تعلیم گرفته می شود. اگر از آنان بخواهیم چیزی جز در سطح «انباء» نصیب ما نمی شود(بقره، آیات 31 و 32) و در نهایت هم چون موسی کلیم الله(ع) سرخورده خواهیم شد و «هذا فراق بینی و بینک» ما را در درد سوزناک فراق رها و تنها می سازد.
در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، برخی از صفات شگفت انگیز عالمان الهی بیان شده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مراتب علوم از نظر قرآن
از نظر قرآن، علوم و معلومات انسانی در یک سطح نیستند؛ بنابراین، عالمان نیز در یک سطح قرار نمی گیرند. از نظر قرآن، «فوق کل ذی علم علیم» (یوسف، آیه 76) و هر چه انسان بداند، باز کم دانسته است؛ زیرا علم انسانی نسبت به هستی هر چه باشد باز «قلیل» و اندک است.(اسراء، آیه 85)
از همین روست که خدا به صراحت به پیامبر(ص) با آن که همه علوم را در سطح عالی داشته است، فرمان می دهد تا در ساحت دعا ونیایش از خدا چنین بخواهد: قل رب زدنی علما؛ بگو پروردگارا به علم من بیافزا.(طه، آیه 114)
علم حضوری بهره عالمان حقیقت
از نظر قرآن، هر انسانی به برخی از چیزها علم حضوری دارد؛ یعنی معلوم در نزد او «حاضر» یا «محضر» است؛ یعنی یا خودش حاضر است یا برایش حاضر می سازند. انسان از نظر قرآن، نسبت به خودش از چنین بصیرتی برخوردار است؛ یعنی همه چیز نسبت به خویش را چنان به یقین می داند و می بیند که غیر قابل انکار است؛ از همین روست که خدا می فرماید: الانسان علی نفسه بصیره؛ انسان نسبت به خویشتن بصیرت و بینایی دارد.(قیامت، آیه 14)
شاید بتوان گفت مرتبه بصیرت نفسانی به خویشتن چیزی فراتر از علم حضوری باشد، ولی نوعی حضور در خویش را چنین شخصی دارد. از نظر قرآن، انسان چنین علم حضوری را نسبت به همه ابعاد زندگی و اعمال خویش در روز قیامت خواهد داشت؛ زیرا در آن روز همه آن چیزها برایش «احضار» می شود و حاضر می گردد.(تکویر، آیات 13 و 14) این گونه است که نفس نسبت به همه آنها نوعی علم دارد که از آن به علم حضوری یاد می شود.(همان؛ انفطار، آیات 4 و 5)
خدا می فرماید: وجدوا ما عملوا حاضرا؛ هر چه را عمل کرده را حاضر می یابد.(کهف، آیه49) و نیز می فرماید: یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء؛ روزی که هر نفسی آن چه از خیر عمل کرده یا از بدی عمل کرده را می یابد.(آل عمران، آیه 30)
از نظر قرآن، اگر کسی در دنیا به این علم حضوری نسبت به همه هستی خویش نرسد در آخرت به آن می رسد؛ زیرا در آن زمان کشف الغطاء شده و پرده از دیدگان دل برداشته می شود و چیزی مخفی و نهان نخواهد بود.(ق، آیه 22)
از نظر قرآن، عالمان حقیقت در همین دنیا نسبت به همه هستی خویش چنین علم حضوری دارند و همه چیزهای خرد و بزرگ خویش را به طور کامل و تمام حاضر دارند و بدان بصیرت؛ زیرا چنین اشخاصی در حقیقت در همین دنیا به حکم «موتوا قبل ان تموتوا؛ بمیرد قبل از آن که بمیرید» عمل کرده و به موت ارادی و اختیاری، قیامت خویش را بر پاکرده اند: قامت قیامته.
علم شهودی عالمان حقیقت
از نظر قرآن، شهود نسبت به اعمال و رفتار دیگران است؛ از همین روست که وقتی از شهود سخن به میان می آید، گواهی و شهادت نسبت به اعمال آنان در دادگاه به اذهان خطور کرده و تبادر می نماید. در حقیقت شهود نسبت به عالم بیرون از نفس و ذات خویش است.
از نظر قرآن، گروهی از مومنان به سطح از دانایی و علم می رسد که از آنان به «شهداء» یاد می شوند.(نساء، آیات 41 و 69؛ بقره، آیه 143؛ نحل، آیات 84 و 89؛ حج، آیه 78) البته ممکن است شهیدان در جهاد به این مقام نیز برسند؛ اما حقیقت آن از برای گروهی از مومنان است که در همین دنیا به این مقام رسیده اند. آنان وقتی به شخصی می نگرند، صفر تا صد شاکله شخصیت آنان را می بینند و ملکات خوب و بد ایشان را مشاهده می کنند و حتی می دانند که علمی را به چه قصد و نیتی انجام داده یا ترک کرده اند. اگر روباه صفت و گرگ صفت باشند یا انسان و فرشته صفت باشند آنان بدان علم شهودی دارند. از همین روست که ایشان در روز قیامت می توانند شهادت دهند. برترین آنان همان پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(توبه، آیه 105؛ رعد، آیه 43) و سپس پیامبران (نساء، آیه 159؛ مائده، آیه 117) سپس دیگر مومنانی هستند که به مقام «منا اهل البیت» رسیده باشند.(توبه، آیه 105) افراد بسیاری را می شناسم که به این مقام رسیده اند.
البته از نظر قرآن، همه انسان «علم شهودی» نسبت به ربوبیت الهی دارند هر چند در دنیا از آن غافل شده اند.(اعراف، آیه 172)
علم رویت عالمان حقیقت
از نظر قرآن، عالمان حقیقت از نوعی دیگر از علم برخوردار هستند که «علم رویت» است که البته اختصاصی شماری اندک از عالمان حقیقت است؛ زیرا این علم رویت فراتر از علم حضوری نسبت به نفس و اعمالش، و فراتر از علم شهودی نسبت به دیگران است؛ زیرا عالمان رویت حقایق هستی را چنان می بینند که خدا به آنان «ارایه» کرده است.
خدا در قرآن از این نوع علم رویت و دیداری بارها سخن به میان آورده است. خدا می فرماید ما ملکوت آسمان و زمین را برای حضرت ابراهیم(ع) ارایه کردیم تا به مقام «موقنین» برسد(انعام، آیه 75)؛ زیرا این یقین تنها در ساحت رویت تحقق می یابد.(تکاثر، آیات 5 و 7)
حضرت یوسف نیز نوعی از این علم را در هنگامه رهایی از زلیخا همسر عزیز مصر به ارایه الهی دید.(یوسف، آیه 22) چنان که برترین نوع این علم را پیامبر(ص) به دست آورد تا جایی که خدا در معراج و اسراء او را به چنین علمی رساند.(اسراء، آیه 1) البته از نظر قرآن رویاهای پیامبر(ص) نیز از این جنس علم رویت است.(اسراء، آیه 60)
اوج این رویت برای پیامبر(ص) در معراجی اتفاق افتاد که به افق اعلی رفت و پیامبر(ص) با «فواد» خویش حقایق عالی و متعالی هستی را رویت کرد.(نجم، آیات 5 تا 13)
از نظر قرآن، علم رویت دارای سه مرتبه است که شامل علم الیقین(تکاثر، آیه 5)، عین الیقین(تکاثر، آیه 7) و حق الیقین است.(واقعه، آیه 95) انسان در مرتبه حق الیقین خود آن حقیقت می شود، خواه بهشت باشد و خواه دوزخ. به این معنا که خودش بهشت است(واقعه، آیات 88 و 89) یا خودش دوزخ است که شعله می کشد.(فجر، آیه 23؛ همزه، آیات 5 تا 9)
علم غیب عالمان حقیقت
از نوع دیگر علوم عالمان حقیقت می توان به علم غیب اشاره کرد که در گام اول خاص خدا است(یونس، آیه 20)، ولی به کسی که «مرتضی» باشد این علم را خدا می دهد.(جن، آیات 26 و 27)
علم غیب علم به همه حقایق نهان هستی است که دور از دسترس همگان و در اختیار خدا است. چنین علمی به نوعی به ساحت امری الهی تعلق دارد که خدا به «مرتضی» می دهد.
آگاهی پیامبران به این علم غیب از راه ها و طرق گوناگون چون «انباء» الهی(آل عمران، آیه 44 ؛ یوسف، آیه 102)، اظهار الهی(جن، آیات 26 و 27)، اطلاع الهی(آل عمران، آیه 179) دسترسی دارند. البته این تفاوت بسته به درجات پیامبران و نیز نوع علم غیب است؛ پس علم غیب، از انواع علم شهود، یا رویت یا حضور نیست.
بنابراین، از نظر قرآن خدا از طریق انباء و اظهار و اطلاع به پیامبرانی که نبوت دارند، این علوم غیبی را می دهد.
به سخن دیگر، همان گونه که آدم دارای علم اسماء به تعلیم الهی بود؛ اما وقتی خواست به فرشتگان تعلیم دهد تنها در سطح انباء تعلیم داد(بقره، آیات 31 و 32)، هم چنین علم غیب الهی برای پیامبران این گونه است.(آل عمران، آیات 44 و 179؛ هود، آیه 29) هم چنین از طرق اطلاع الهی و اظهار الهی چنین علمی غیب برای آنان خواهد بود.
البته از نظر قرآن سطحی از علم غیب است که به «رویت» تعلق می گیرد و کم تر کسی جز پیامبر(ص) بدان دسترسی دارد.(نجم، آیه 35)
علم لدنی عالمان حقیقت
عالمان حقیقت به نوعی دیگر از علوم الهی دسترسی دارند که از آن به علم لدنی یاد می شود. علم لدنی به علومی گفته می شود که مستقیم از ساحت قدس و از مقام علی حکیم و علی عزیز در اختیار فرد قرار می گیرد و غیر قابل انتقال از سوی تعلیم است.(کهف، آیات 65 تا 82)
این نوع علم اختصاصی است و کم تر کسی بدان دسترسی دارد؛ البته پیامبر(ص) قرآن را از این مرتبه دریافت کرده است.(زخرف، آیات 2 تا 4)
