بسم الله الرحمن الرحیم
از نظر قرآن، دعا مهم ترین و اساسی ترین ابزاری است که انسان می تواند با آن از خدا بخواهد تا عنایتی به وی کرده و حتی مقدرات در ام الکتاب را تبدیل کرده و انسان با سرنوشت شقاوت دوزخی را به سعادتمند بهشتی بدل کند. از نظر آموزه وحیانی قرآن، اجابت دعا شرایط و آدابی دارد که توجه و عنایت به آنها می تواند در استجابت دعا بسیار موثر و کارساز باشد. نویسنده در این مطلب برآن است تا نقش دعای دسته جمعی را دراجابت دعا و تاثیر آن بر اساس آموزه های قرآنی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
استعانت به دعا و نیایش
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اگر دعا و درخواست مردم به پیشگاه خدا نبود، خدا هیچ اعتنایی به آنان نمی کرد و هیچ تغییر و تبدیل وضعیتی نمی داد(فرقان، آیه 77)، با آن که خدا رحمان و رحیم است و اصولا خلقت خدا بر اساس رحمت الهی است.(هود، آیه 119)
به سخن دیگر، خدای رحمان خلقت را بر اساس رحمت انجام داده تا این گونه برمخلوقات خویش رحم آورد؛ بنابراین، هرگز شقاوت و رنج مخلوقی را نمی پسندد. پس اگر شقاوتی برای کسی رقم می خورد، به سبب ظلم شخص به خویشتن است؛ زیرا خدا هدایت باطنی – فطری را برای هر مخلوقی قرار داده تا او را به کمال بایسته اش برساند.(طه، آیه 50) بنابراین، همه مخلوقات بر اساس همین برنامه فطری به سوی کمال خویش می روند بی آن که شقاوتی را تحمل کرده باشند.
البته از نظر قرآن، انسان و جن به دلیل جایگاه عالی و برتری بر فرشتگان و مخلوقات دیگر، دارای اراده و حق انتخابی آزاد و مختار هستند؛ زیرا می بایست در جایگاهی قرار گیرند که برتر از همه آفریده ها است. این برتری نیازمند ایجاد شرایطی خاص است که از جمله مهم ترین آنها اراده است که به آنان این امکان را می دهد تا میان بالا و پست و صعود و سقوط یا به تعبیر دیگر، ایمان و کفر، سعادت و شقاوت و شکر و کفران یکی را انتخاب کند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، با آن که برای انس و جن نیز هدایت فطری تکوینی قرار داده شده تا حق و مصادیق آن را بشناسند و بدان گرایش یابند؛ اما این امکان ارادی حق انتخاب نیز داده شده که «شاکر یا کفور» (انسان، آیه 3) باشند و به انتخاب خویش سعید یا شقی شوند.
بنابراین، خدای رحمان به رحمت خویش حتی برای انسان و جن، تقدیر کلی و اصلی را سعادت قرار داده و ابزار باطنی و تکوینی با برنامه دقیق کامل را در اختیار آنان گذاشته است؛ اما انسان به انتخاب ارادی و اختیاری خویش می تواند با ظلم به خویشتن و کفر و کفران به جای عدالت و شکر و ایمان، به شقاوت بیافتد.
از نظر قرآن، ممکن است انسان در دنیا مورد ابتلائات و فتنه های گوناگون از خیر و شر قرار گیرد(انبیاء، آیه 35؛ بقره، آیه 15)، ولی این هرگز به معنای شقاوت نیست؛ بلکه مصیبتی است که می آید و می رود تا جایی که اگر در مصیبت ها صبر ورزد بر ظهور کمالات و ارزش جایگاهی خویش می افزاید.(بقره، آیات 155 تا 157)
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، هر انسانی اگر بخواهد افزون بر تفضل کرامتی ابتدایی(اسراء، آیه 70)، از تفضلات کرامتی ثانوی نیز برخوردار شود، می بایست راه تقوای الهی بپیماید.(حجرات، آیه 13) البته این راهی سخت و با تکلف تکالیف الهی است که شخص می بایست انجام دهد تا به مقصود در مقصد برسد و سعادت و خوشبختی را به دست آورد، و گرنه با فجور و بی تقوایی خود را تباه می سازد و نور الهی را در فطرت خویش مدفون می سازد.(شمس، آیات 7 تا 10)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان دردنیا نیازمند به استعانت الهی است تا معبود خویش را درک کرده و اسماء الله را در خویش ظهور بخشد و در راه مستقیم کمال قرار گیرد و به جایگاه خلافت الهی برسد و از ضلالت و غضب و شقاوت برهد.(فاتحه، آیات 5 تا 7)
البته خدا ابزارهایی برای استعانت قرار داده که نماز و صبر (بقره، آیه 45) از جمله آنها است. هم چنین از نظر قرآن، انسان با استعانت به دعا ونیایش که در نمازانجام می شود می تواند خود را در شرایطی قرار دهد که مورد عنایت خاص الهی قرار گرفته و مشکلات خویش را به دست الهی برطرف سازد.(فرقان، آیه 77)
در حقیقت دعا به ویژه در نماز موجب می شود تا شرایط خاصی ایجاد شود و عنایت الهی نسبت به بندگان به ویژه خطاکاران بلکه مبتلایان افزایش یابد و خدا نگاهی خاص به آنان داشته باشد. این گونه که شخص به عنایت الهی از ابتلائات سربلند بیرون می آید و توفیق الهی رفیق راه او دردنیا می شود تا سعادت را در آخرت به ابدیت به دست آورد.
ارزش و اهمیت اسباب معنوی در کائنات
اصولا هرچیزی دارای شرایطی است که شناخت آن می تواند بسیار موثر باشد. البته در کائنات بسیاری از امور است که ما شناختی نسبت به آن نداریم یا اگر داشته باشیم، شناختی جامع و مانع نیست، بلکه محدود و حتی ظنی است و به درجه علم و یقین نمی رسد. بسیاری از مردم بر اساس شباهت ها در امور گاه به دام می افتند و اشتباه و خطاهایی دارند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دعا و صدقه در کائنات بسیار موثر است تا جایی که با این امور می توان بیماری های سخت درمان یا بی درمان را درمان کرد؛ زیرا این امور در ام الکتاب اثر می گذارد که فراتر از علل مادی است. البته اکثریت مردم حتی مومنان یا باور به چنین چیزی ندارند یا سست باور هستند یا با اما و اگر با آن مواجه می شوند. از این روست که نقش دعا و صدقه در عموم مردم کم رنگ تر از نقش دارو و پزشک یا دیگر اسباب مادی است که البته نمی بایست آنها را نادیده گرفت، اما محاسبه این امور مای نمی بایست به معنای عدم محاسبه امور معنوی از جمله دعا و صدقه و توسل به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) باشد.
از نظر قرآن، در کائنات اموری هستند که اگر به آن توجه شود معلوم می شود که خیلی نقش و تاثیر دارند؛ به عنوان نمونه چشم زخم یا سحر از جمله اموری است که نقش دارد، ولی کسی به آن توجهی ندارد یا آن را کم اهمیت جلوه می دهند؛ در حالی حضور شیاطین جنی در زندگی بشر خیلی زیاد است تا جایی که اکثریت مردم به دعوت شیطان به دوزخ می روند و دنیا و آخرت خویش را تباه می کنند. بسیاری از مردم به سبب اموری گرفتار انواع ابتلائات هستند که به سبب گناه یا همراهی با شیطان است. برخی از آنان به عنوان اولیای شیطان و حزب او در خدمت هستند.
به سخن دیگر، گاه انسان با یک «ماشاء الله» در هنگام دیدن چیزهای زیبا و مفید و شگفت انگیز می تواند، آن را از نابودی نجات دهد، یا کاری را با «ان شاء الله» پیش برد، اما به این دو کلمه توجهی نمی کند و این گونه است که گرفتار بلایا می شود و کارها چنان که محاسبه کرده پیش نمی رود. از جمله اموری که می بایست به آن توجه داشت، مساله استعاذه و پناهجویی به خدا در همه حال به ویژه هنگام مواجه با ابتلاء خویش یا حتی ابتلای دیگران است. از همین روست که در آیات قرآنی از مومنان خواسته شده تا از شر شیطان رجیم به خدا «استعاذه» بجویند(غافر، آیه 56؛ فصلت، آیه 36؛ اعراف، آیه 200) حتی اگر برای خواندن و قرائت قرآن باشد، هر چند که شیطان سلطانی نداشته باشد(نحل، آیات 98 و 99)؛ زیرا استعاذه و ذکر خاص الهی تاثیر مستقیم دارد.(اعراف، آیه 201)
درسنت و سیره امام باقر(ع) آمده است: اذا رای مبتلی اخفی الاستعاذه؛ چون فرد مبتلا و گرفتار را می دید، نهانی به خدا پناه می برد، و آهسته «اعوذ بالله» می گفت.(کشف الغمه، ج 2، ص 363)
پس ازنظر امام باقر(ع) دیدن آدم گرفتار می تواند بیانگر آن باشد که در این محیط و شرایط زیست او، اموری است که انسان می بایست از شرور آن به خداپناه جوید. ممکن است گفته شود که شر دیگری به خودش است نه به دیگری، اما این گونه نیست؛ زیرا امور در هستی چنان به هم وابسته است که اصولا می توان گفت که همه آنها در یک ساختار شبکه ای به هم متصل هستند و تاثیر پروانه ای که برخی بیان کرده اند، گوشه ای از این حقیقت است. پس اگر فرد گرفتاری را دیدیم، هشداری برای ما است و باید به خدا پناه جست و زیر لفظی استعاذه گفت و پناهجویی کرد تا از شرور آن در امان بمانیم. البته به گونه ای عمل کنیم که فرد مبتلا متوجه نشود تا ناراحت نگردد.
شرایط و آداب استجابت دعا
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برای استجابت دعا و نیایش از سوی خدا شرایط و آدابی است که از جمله آنها، استغفار، صدقه، توسل، اخلاص، توبه، اصلاح امر فاسد ومانند آنها است که در آیات بسیاری به آنها اشاره شده است.
هم چنین در آیات قرآنی بیان که دعا بهتر است که همراه با تضرع و انابه و گریه و زاری و مانند آنها باشد. گاه لازم است تا همراه با اقرار و اعتراف به گناه و عذرخواهی باشد و گاه لازم است تا نهان باشد و گاه دیگر آشکار. هم چنین بهتر است که گاه دیگران را وسیله قرارداد و آنان را به شفاعت خواست یا التماس دعا از دیگران داشت تا آنان برایش دعا کنند که دعای دیگران در حق دیگران مستجاب است.(انعام، آیه 63؛ اعراف، آیات 29 و 55 و 56 و 180 و 205؛ غافر، آیه 65؛ زمر، آیه 8؛ وآیات دیگر)
هم چنین از نظر قرآن، دعا در نماز بهتر است، چنان که دعا در سجده نیز خیلی بهتر است؛ زیرا نهایت خشوع و خضوع و اقرب و نزدیک ترین حالت انسان به خدا است.
درباره آداب و شرایط دعا بسیار گفته و نوشته شده و چون هدف این مقاله بیان آنها نیست، به همین کلی گویی در این جا بسنده می شود.
اجابت الهی در دعای دسته جمعی
در سنت و سیره امام باقر(ع) چنان که امام صادق(ع) نقل می کند، دعای دسته جمعی مطرح می شود؛ زیرا آن را عاملی برای اجابت دعا می داند. امام صادق(ع) می فرماید: کان ابی اذا حزنه امر جمع النساء و الصبیان ثم دعا و آمّنوا؛ هر گاه امری پدرم را محزون می ساخت، زنان و کودکان را جمع می کرد. سپس ایشان دعا می کرد و آنان آمین می گفتند.(کافی، ج 2، ص 487، روایت 3)
البته جمع کردن کودکان و زنان ویژگی خاصی دارد؛ زیرا کودکان عموما بی گناه هستند. هم چنین زنان به عنوان اهل خانه وقتی دعا می کنند، به نوعی دست از استکبار برداشته و توبه و استغفار می کنند و همین امر موجب می شود تا بلا از خانه دور شود و صاحبخانه نیز از بلا دور گردد. شکی نیست که «آمین» گویی دیگران نسبت به دعای شخص نوعی توسل جویی است؛ زیرا نوعی التماس دعای عملی است؛ زیرا دخالت دیگران موجب می شود تا خدا حرمت جمع را نگه دارد و به شخص عنایت ویژه کرده و او را ببخشد و حزن و اندوه و عامل آن را از میان بردارد.
امام صادق(ع) درباره نقش خانواده و جماعت برادران دینی و خونی می فرماید: رب اصلح لی ذریتی فانهم یدی و عضدی ؛ و رب اصلح لی اهل بیتی فانهم لحمی و دمی؛ و رب اصلح لی جماعه اخوتی و اخواتی و محبی فان صلاحهم صلاحی؛ خدایا فرزندانم را اصلاح فرما؛ زیرا آنان دست و بازوی من هستند؛ و پروردگار خانواده ام را اصلاح فرما؛ زیرا آنان گوشت و خون من هستند؛ و پروردگارا جمع برادران و خواهران و دوستانم را اصلاح فرما؛ زیرا صلاح ایشان صلاح من است.(قرب الاسناد، ص 8، روایت 26)
در سنت های قرآنی و شعائر الهی این است که نماز جماعت و حرکت های جمعی بسیار مهم و اساسی است.(بقره، آیه 238؛ سباء، آیه 46) از این روست که خدا فرمان می دهد تا برای حضور در صحرای عرفات و دعای جمعی در آن جا با هم حرکت کنید و شخص با توده مردم همراه و همگام باشد.(بقره، آیه 199)
خدا به حضرت مریم(س) فرمان می دهد تا شعائر را جمعی به جا آورد و با اهل نماز به رکوع برود: یا مریم اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین؛ ای مریم فروتنانه برای پروردگارت به طاعت برخیز و سجده به جای آور و با رکوع کنندگان رکوع کن!(مریم، آیه 43)
دعای دسته جمعی موجب می شود تا خدا به حکم «یدالله مع الجماعه؛ دست خدا با جماعت است»، عنایت خاصی به این جمع داشته باشد؛ زیرا تغییرات اساسی زمانی می تواند شکل گیرد که جماعت و جمیعت هماهنگ باشد؛ اگر مجموعه افراد سالم در یک جا جمع شوند و از خدا چیزی بخواهند خدا به آنان توجه ویژه ای خواهد کرد و نعمت های خویش را بر ایشان ارزانی می دارد(اعراف، آیه 96)؛ زیرا وقتی جمعی به اصلاح خویش بپردازد و با هم دعا و نیایش داشته باشد، خدا به آنان توجهی خاص خواهد کرد.(همان؛ انفال، آیه 53؛ نحل، آیه 112)
