گياهان بهجت آفرين و رنگارنگ

بررسي يكي از نشانه هاي توحيد
بخش زيادي از آيات قرآني، به معرفي آفريده ها اختصاص دارد. خداوند درباره فلسفه نزول اين آيات تاكيد مي كند كه هدف اين آيات آن است كه آدمي متذكر نعمت هاي الهي شده و با تدبر و تفكر در آيات خلقي، ضمن شناخت آفريدگاري و پروردگاري خداوند، در همه هستي، آثار ربوبيت الهي را ببيند و هدف از آفرينش خود و هستي را بشناسد و در آن مسير حركت كند.
نويسنده در اين مطلب به مراجعه به آيات قرآني به تبيين يكي از نشانه هاي توحيد پرداخته كه با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
لزوم تفكر در آيات خلقي
قرآن هر چند كتاب هدايت است، ولي اين گونه نيست كه تنها به هدايت از يك زاويه ديد بنگرد و خوانندگان خود را محدود نمايد، بلكه به گونه اي عمل كرده است تا انسان ها با توجه به تفاوت ظرفيت ها و درك بتوانند در مسير هدايتي قرار گيرند. از اين رو با تصريف آيات كتبي و خلقي خواسته است تا حقيقت واحدي را به همگان در هر شرايطي از فهم و درك بشناساند و بفهماند. تصريف آيات، به اين معناست كه حقيقت هستي امر واحد و يگانه اي همانند فعل است كه در صرف به اشكال گوناگون در مي آيد تا اهداف خاصي را برآورده سازد.

هر يك از آيات خلقي الهي همانند آيات كتبي الهي بيانگر جلوه و مظاهري از يك حقيقت هستند. خداوند در آيات 27 و 28 سوره فاطر به نمونه اي اشاره مي كند كه تفكر و تدبر در آن مي تواند در شناخت اين حقيقت و مطلب ياري رساند. در اين آيه آمده است: «آيا نديدي خداوند از آسمان آبي فرستاد كه از آن ميوه-هاي رنگارنگ برآورديم…؟! و از انسان و جنبندگان و چهار پايان انواعي با رنگ-هاي مختلف آفريديم.»
با آن كه آبي كه از آسمان نازل مي شود، حقيقت يگانه اي است، ولي از آن تنوع گياهي با رنگ هاي گوناگوني به وجود مي آيد. اين آيه كتبي تنها به يك نمونه اشاره مي كند تا انسان با تدبر در آن ها دريابد كه نمي بايست تكثرات در موجودات به تكثر در وجود بينجامد. به اين معنا كه حقيقت وجود يكي است و همه موجودات، مظاهري از يك حقيقت وجودي هستند.
انسان با تفكر و تدبر در آيات خلقي و عبور از مظاهر و ظواهر هر يك از آفريده ها به ملكوت آن ها، مي تواند حقيقت توحيد را در يابد. از اين رو در آياتي از جمله 10 و 11 سوره نحل و آيات 62 و 63 سوره حج، بر لزوم تفكر در چگونگي و نيز رويش گياهان توجه مي دهد و آن را زمينه ساز راه يابي انسان به توحيد بر مي شمارد. اين بدان معناست كه تفكر و تدبر در يك نمونه، از جمله رويش گياهان و تنوع در آن ها، آدمي را مي تواند به حقيقت يكتايي و يگانگي خداوند برساند؛ زيرا تفكر و تدبر در آن ها به طور طبيعي آدمي را به ملكوت و توحيد مي رساند و بينش و نگرش انسان را دگرگون مي سازد و ايمان واقعي را دل انسان مي نشاند.
تفكر و تدبر در آيات خلقي همچنين آثار و بركات ديگري به دنبال دارد كه از آن جمله مي توان به شناخت انسان نسبت به قدرت مطلق الهي اشاره كرد. خداوند در آيه 50 سوره روم تفكر درباره رويش گياهان را زمينه ساز آگاهي و شناخت انسان به قدرت مطلق خود معرفي مي كند و از انسان ها مي خواهد در اين گونه نشانه هاي توحيد تدبر و تفكر كنند و به سادگي از كنار آفريده هاي الهي و مظاهر توحيد نگذرند.
از همين آيه و آيات ديگر قرآن، اين نكته نيز به دست مي آيد كه تفكر و تدبر در آيات خلقي، تنها به حوزه شناخت و ايمان محدود نمي شود، بلكه آثار اين شناخت در رفتار آدمي نيز آشكار مي گردد. به عنوان نمونه تفكر و مطالعه در رويش گياهان پس از بارندگي در حالي كه پس از خشك شدن و محو و نيستي گياهان اثري از آن ها به ظاهر در زمين نيست، خود نشانه اي از رستاخيز و معاد است. انسان متفكر با نگاهي به اين فرآيند خشك شدن و نابودي ظاهري گياهان و رويش دوباره پس از نزول باران، از شك نسبت به قيامت و برانگيخته شدن مردگان بيرون مي آيد و نسبت به قيامت و رستاخيز، اعتقاد و باوري استوار مي يابد. نتيجه باور به قيامت، تغيير در رفتارهاست؛ زيرا تغيير در شناخت و بينش ها در نگرش ها و رفتارها نيز تغيير ايجاد مي كند و انساني كه معتقد به قيامت باشد، معتقد به هدف مندي آفرينش مي شود كه بازتاب آن آگاهي به حساب رسي و ترس از مردودي در دادگاه الهي است.
بنابراين، تفكر در رويش گياهان يا تنوع آنها و يا چگونگي و كيفيت ميوه دهي آن ها، نه تنها زمينه ساز اعتقاد به توحيد (بقره، آيه164؛ و رعد، آيات 3و 4؛ و روم، آيه24؛ و جاثيه، آيه5) مي شود بلكه به سبب شناخت نسبت به هدف مندي آفرينش و آگاهي به قيامت، تغييرات رفتاري را نيز سبب مي شود.
رويش گياهان گوناگون و تنوع آن بر زمين مرده، نه تنها بيانگر قدرت خداوند است، (حج، آيات5 و 6 و نيز فرقان، آيات 48و 49) بلكه به سادگي نشان مي دهد كه نبايد در دام تعدد مظاهر و تنوع آن افتاد، چرا كه همه آن ها از يك حقيقت حكايت مي كنند، چنان كه همه گياهان با تنوع خود از يك آب و خاك سود مي برند ولي اشكال و مظاهر گوناگوني مي يابند.
تنوع گياهي، تصريف آيات خلقي
يكي از ويژگي هاي گياهان، تنوع در رنگ، نوع، طعم، بو، مزه و مانند آن است. گياه در اصطلاح به رستني هاي كوچك چون علف و بوته در مقابل درخت گفته مي شود. (لغت نامه، دهخدا، ج12، ص1772) ولي واژه نبت يا نبات در عربي، به هر چيز نمو كننده اي گفته مي شود كه از زمين مي رويد؛ چه ساقه داشته باشد مانند درخت يا بدون ساقه چون تاك، علف باشد؛ ولي در عرف و محاورات عرفي، واژه نبات تنها به آنچه بدون ساقه باشد، به كار مي رود. (مفردات الفاظ قرآن كريم، ص787 و نيز نثر طوبي، ج2، ص436) بنابراين، اصل واژه نبات به هر رستني كوچك و بزرگ با ساق و بي ساق اطلاق مي شود هر چند كه در كاربردهاي عرفي تنها در بي ساق آن استعمال مي شود.
خداوند كه آفريننده گياهان (بقره، آيه61 و انعام، آيه99 و آيات بسيار ديگر) با ايجاد تنوع در گياهان زمينه بهره برداري متنوع از آن را براي انسان و ديگر موجودات فراهم كرده است. اين تنوع در گياهان بي ساق بيش تر از گياهان با ساق و درختان است.
در آيات قرآني از جمله آيات 99 سوره انعام و 24 سوره يونس، خداوند از انواع گوناگون گياهان سخن به ميان آورده است. در آيات 10 و 11 سوره نحل، تنوع گياهي را از آيات الهي و شايان تأمل و درس آموزي دانسته و در آيات17 و 25 و تا 32 سوره عبس، توجه يابي انسان به تنوع گياهي را از موجبات شناخت خداوند و توحيد و مانعي مهم در كفر آدمي برمي شمارد.
خداوند به نمونه هائي از گياهان بي ساق و بوته هاي رستني در آيات چندي اشاره كرده است. از جمله اين گياهان و بوته هايي كه در قرآن به آن اشاره شده، مي توان از پياز (بقره، آيه 61)، خردل (انبياء، آيه 47)، خيار (بقره، آيه 61)، ريحان (رحمن، آيات 12 و 13)، زنجبيل (انسان، آيه 17)، سير (بقره، آيه 61)، عدس (همان)، كدو (صافات، آيه 146)، گندم (بقره، آيه 61)، خربزه (صافات، آيه 146 و نثر طوبي، ج 2، ص 595 ذيل واژه يقطين) نام برد.
گياهان و بوته ها از انواع چندي چون خاردار و بي خار (غاشيه، آيه 6) تشكيل مي شوند. ضريع گياهي خاردار است كه در دوزخ مي رويد و بسيار تلخ و بدبو و فاقد انرژي غذايي است. (غاشيه، آيات 2 و 6 و 7) از پيامبر (ص) روايت شده كه ضريع چيزي است در آتش دوزخ همانند خار كه تلخ تر از گياه صبر و بدبوتر از مردار و سوزاننده تر از آتش است. (تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 565، حديث 14) اين گياه، گرسنگي را نمي گيرد و موجب چاقي نمي شود.
گياهان هم چنين مي توانند خوشبو يا بدبو باشند كه از گياهان خوشبو مي توان به ريحان اشاره كرد كه در آيات چندي از جمله 12 سوره رحمن و 89 سوره واقعه به عنوان گياه بهشتي از آن ياد شده است. (الميزان، ج 19، ص 98)
گياهان دانه دار با خوشه هاي متراكم و غيرمتراكم از ديگر تنوع گياهي است كه در آياتي از جمله 99 سوره انعام به آن اشاره شده است.
مهم ترين نكته اي كه خداوند در تنوع گياهان و ميوه ها و طعم و مزه آن ها مورد توجه خردمندان قرار مي دهد، همجواري زمين آنها و مشروب شدن از يك آب است. به اين معنا كه خاك و زمين و آب يكسان، موجب چنين تنوع گياهي شگفت انگيز در نوع گياه، ميوه و طعم و مانند آن مي شود. كسي كه در اين امور تدبر كند به سادگي مي تواند از مظاهر هستي بگذرد و در وراي هر چيزي يكتايي و يگانگي را مشاهده نمايد. گذر از مظاهر و رسيدن به وحدت يعني گذر از تكثرات موجودات و آگاهي به وحدت وجود كه همان خداست. (رعد، آيه 4)
از نظر خداوند، تنوع گياهان و تدبر در آن ها نه تنها شايسته بلكه بايسته است (نحل، آيات 10 و 11 و طه، آيات 53 و 54) چرا كه انسان با اين تفكر و تدبر مي تواند نه تنها جلوه هاي ربوبيت الهي را مشاهده كند (همان و شعرا، آيات 7 تا 9) بلكه مي تواند به اموري ديگر چون قدرت مطلق خداوند، معاد و رستاخيز، وحدت وجود و مانند آن برسد.
البته ظاهر اين تنوع آن است كه همه موجودات با توجه به نياز خود بتوانند از نعمت الهي بهره مند شوند. از اين رو در آيات 24 سوره يونس و 19 و 20 سوره حجر و آيات ديگر، تنوع گياهان را فراهم آورنده زمينه مناسب براي تغذيه انسان و انواع دام ها مي داند، ولي اين تنها يك وجه از وجوه اين آيات متنوع خلقي است.
از ديگر تنوعاتي كه در گياهان وجود دارد مي توان به تنوع در رنگ ها و گوناگوني آن اشاره كرد (زمر، آيه 21) اين تنوع رنگي براساس آيه 13 سوره نحل در راستاي منافع انسان هاست. از جمله كاركرد رنگ ها ايجاد آرامش و رهايي از بيماري هاي گوناگون چون افسردگي است.
رنگ ها چنان كه از آيات مختلف به دست مي آيد، آثار و تاثيرات شگرفي در روح و روان آدمي به جا مي گذارند. از جمله رنگ زرد روشن كه شادي آفرين است.
از اين رو خداوند در آيه 13 نحل درباره ارزش رنگ ها در زمين مي فرمايد: «و آنچه را كه خداوند براي شما در زمين به رنگ هاي مختلف آفريد در اين موضوع، نشانه روشني براي گروهي كه متذكر مي شوند، وجود دارد.»
در آيه 21 سوره زمر نيز درباره رنگ گياهان مي فرمايد: آيا نديدي خداوند از آسمان آبي فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه هايي وارد زمين نمود، سپس با آن زراعتي به عمل آورد كه رنگ هاي گوناگوني دارد؟!
خداوند نقش آفريني سبزي گياهان در سبزي زمين را جلوه اي از اسم لطف خود مي شمارد و مي فرمايد كه سبزي زمين به سبزي گياهان نشانه اي از لطافت و لطيف بودن خداوند است. كسي كه به اين لطافت سبزي و سبزه توجه مي يابد درك درستي از لطافت الهي و لطيف بودن او نيز به دست مي آورد. (حج، آيه 63)
خداوند در نقش گياهان به اين نكته توجه مي دهد كه گياهان به سبب زيبايي شگفت انگيز خود نه تنها زينت بخش زمين هستند (يونس، آيه 24) بلكه موجبات مسرت و شادي انسان را نيز فراهم مي آورند. اين تاثير شگرف و شگفت را مي توان بويژه پس از باران لطيف مشاهده كرد كه گياهان به سر زندگي و طراوت و شادابي خاص مي رسند و چشم و دل انسان را روشن و شاد مي گردانند.(حج، آيه 5) در حقيقت خداوند با رويش گياهان زيبا موجبات مسرت و شادي انسان را فراهم مي آورد تا در زميني بي روح قرار نگيرد و متاثر از محيط دچار بحران هاي روحي و رواني نگردد (همان و نيز ق، آيه 7)
به هر حال تنوع گياهي موجب مسرت و شادي و شادابي بشر و حركت متعالي به سوي متاله شدن اوست. از اين رو تفكر و تدبر در اين آيات بسيار مهم و با اهميت دانسته شده است.
تفكر در عوامل رويش
بر انسان است كه افزون بر تنوع گياهي به عوامل رويش گياهان نيز توجه پيدا كند؛ زيرا هر يك از عوامل دست اندركار در امر رويش مي تواند خود نشانه اي از نشانه هاي اقتدار و قدرت مطلق الهي و توحيد و ربوبيت خداوندي باشد.
خداوند به مهم ترين عامل در رويش گياهان يعني باران در آيات 52 و 53 سوره طه اشاره مي كند و آن را نشانه اي از ربوبيت و پروردگاري خود بر مي شمارد و در آيات 19 و 22 به نقش بادها در جابه جايي ابرهاي باران توجه مي دهد تا انسان بفهمد كه چگونه در يك فرآيند زيبا و استوار و طبيعي زمينه رويش گياهان در بيابان هاي خشك و برهوت را فراهم مي آورد و آب را از طريق ابرها و بادها جابه جا مي كند تا همه زمين ازگياهان و تنوع گياهي و جانوري بهره مند شود و زمين به عنوان گهواره انسان فرصت رشد و پرورش او را فراهم آورد.
افزون بر اين بايد به نقش خاك و زمين مناسب و پاكيزه اشاره كرد كه فراهم آورنده گياهان لطيف و زيباست و اگر خاك مناسب نبود گياهان به اين زيبايي و تنوع فراهم نمي آمدند. (اعراف، آيه 58)
تفكر در هر يك از اين عوامل خود به تنهايي مي تواند انسان را به توحيد و ربوبيت الهي رهنمون سازد. از اين رو از خردمندان مي خواهد در اين آيات تفكر كنند و زمينه را براي آباداني زمين و نيز حركت به سوي توحيد و متاله و خدايي گشتن در خود و جامعه فراهم آورند.
فوايد گياهان
با نگاهي گذرا به فوايد گياهان مي توان به حقايق ملكوتي اين مظاهر زيبا و سرورآفرين الهي نيز دست يافت. از اين رو بخشي از آيات به فوايد گياهان مي پردازد.
از جمله فوايدي كه براي گياهان بيان شده، تغذيه انسان و جانوران است. بي گمان مهم ترين منبع غذايي بشر و جانوران گياهان است. لذا خداوند در آياتي از جمله 24 سوره يونس و 10 و 11 سوره نحل آن را از آيات الهي دانسته كه مي بايست در آن تفكر و تعقل كرد. از آيه 53 و 54 سوره طه به دست مي آيد كه مسئله تغذيه انسان و جانوران به گياهان، صاحبان خرد ناب را به اموري مهم و حقايق بلند مي رساند، زيرا نهايت تفكر در اين امور عقل بازدارنده را فعال مي سازد و از شرك و مظاهر آن دور مي سازد و آدمي را در مسير درست قرار مي دهد.
گياهان همچنين زينت بخش زمين (يونس، آيه 24 و كهف، آيه 7)، سايباني براي استراحت (صافات، آيات 139 و 146)، موجبات سرسبزي زمين (حج، آيه 63) و سرور و شادماني آدميان (حج، آيه 5) هستند.
مخازن فراسوي ماده براي گياهان
هر آن چه در زمين و جهان ماده وجود دارد، در جهان فراسوي ماده و عالم ديگر مخزني دارد كه از آن جا به مقدار ظرفيت ماده نازل مي شود. اين بدان معناست كه صورتي در زير دارد هرچه در بالاستي. اين صورت زميني، نبايد انسان را فريب دهد و تعدد مظاهر موجب شود كه حقيقت واحد را متكثر بدانيم. و لذا خداوند باتوجه به ظرفيت و نيازهاي موجودات مادي، از خزائن خود فرو مي فرستد. (حجر، آيه 21 و الميزان، ج12، ص 140)
سخن در اين باره بسيار است كه به لحاظ رعايت اختصار به همين اندازه بسنده مي شود.