راهکار دفع بدی و زشتی با نیکی
بسم الله الرحمن الرحیم
زندگی دنیوی پر از بدی و زشتی است که انسان با آن مواجه می شود. گاه انسان دنبال راهکاری است که بتواند از ورود بدی و زشتی به ساحت زندگی خویش جلوگیری و پیشگیری کند و آن را دفع نماید؛ زیرا هماره پیشگیری بهتر از درمان است؛ زیرا وقتی بدی و زشتی وارد ساحت زندگی انسان می شود، ضربه و زیان خود را وارد کرده است. پس انسان می بایست راهکاری را انتخاب کند که اجازه ورود بدی و زشتی را به ساحت زندگی ندهد. بنابراین می بایست به جای رفع و رهایی از بدی و زشتی، دنبال راهکاری بود که به دفع آن بپردازد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، راهکار مهم و اساسی در دفع بدی و زشتی، بهره گیری از حسنات و نیکی ها است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن این راهکار قرآنی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اصالت احسان در زندگی مومنان
واژه حسن و مشتقات آن یکی از پرتکرارترین و پرکاربردترین واژگان قرآن است؛ زیرا حسنات و احسان در زندگی مومنان نقش اساسی و پر رنگی دارد تا جایی که خدا در بیان صفت مهم مومنان اهل بهشت می فرماید: بلی من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون؛ آری! هر کسی همه وجودش را برای خدا قرار دهد و در حالی که محسن باشد، پس برایش پاداشی نزد پروردگارش است و ترسی برایشان نیست و نه آنان اندوهگین می شوند.(بقره، آیه ۱۱۲)
پس از نظر قرآن، اسلام در برابر خدا و تسلیم محض او بودن به تنهایی کفایت نمی کند، بلکه صفت برجسته ای که مومنان و مسلمانان را نجات می بخشد و به بهشت سعادت می برد و در امنیت کامل و آسایش قرار می دهد، همان احسان است که به شکل ملکه و مقوم ذاتی شخص در آمده است به طوری که در همه احوال در مقام احسان قرار داشته و به عنوان محسن زندگی می کند.
اصولا از نظر قرآن، حقیقت دین داری در همین امر است و بهترین دین و آیین آن است که انسان همه حقیقت وجودی اش را تسلیم خدا کرده و در مقام محسن در آید؛ زیرا این گونه است که از ملت ابراهیم (ع) پیروی کرده که دین حنیف اسلام را آورده و به عنوان صراط مستقیم معرفی کرده است. چنین شخصی در قول و فعل با پیرو کسی است که خدا او را خلیل خویش قرار داده و در خلوت خود راه داده و دوست خالص بی خلل خویش دانسته است.(نساء، آیه ۱۳۵) چنین افرادی به همان عروه الوثقی و دستگیره محکم الهی چنگ انداخته و عاقبت خویش را تضمین کرده اند(لقمان، آیه ۲۲)
به سخن دیگر، مسلمان می بایست نه تنها حسن باشد، بلکه می بایست محسن باشد و این حسن و نیکی را به دیگران نشان دهد و دیگران را از آن بهره مند سازد. این بهره مند سازی دیگران از احسان در قالب انواع رفتارهای نیک و خوب در سطح ساحت ارتباط با خود، خدا و خلق به نمایش در می آید به طوری که زندگی اش سرشار از حسن و احسان است و هر کسی از این صفت او به گونه ای بهره مند می شود. پس عمل صالح اش در اوج زیباشناختی است و از هر گونه زشتی و بدی که از آن به سیئات و سیئه یاد می شود، در امان است؛ چرا که حسنات فراتر از عمل صالح قرار می گیرد و جنبه های زیبایی در آن موج می زند؛ زیرا تنها بر اساس مصالح و صلح عمل نمی کند که گاه به شکل مقابله به مثل و عدالت مثلی است، بلکه در مقام احسان عفوی از خطا و سیئات دیگران می گذرد(بقره، آیه ۲۳۷)، و بلکه در مقام احسان اکرامی، پیشگام در کار خیر، به ایثار می پردازد و از محبوبات مورد نیاز ضروری و بایسته خویش به دیگران حتی خطاکاران می بخشد و خود را از آن محبوب اختصاصی و ضروری محروم می کند تا دیگران از خیر و احسان او بهره مند شوند.(انسان، آیات ۸ و ۹؛ حشر، آیه ۹)
بنابراین، از نظر قرآن، زندگی اسلامی، سرشار از حسن و حسنات و احسان است به طوری که هیچ سیئه و بدی و زشتی در زندگی آنان راه نمی یابد؛ یعنی نه خود گرفتار بدی و زشتی هستند و نه اجازه می دهند تا بدی و زشتی به ساحت زندگی آنان وارد شود؛ زیرا آنان در تقسیم بندی مردم در حوزه درخواست ها از خدا جزو کسانی هستند که هماره در پیشگاه خدا عرضه می دارند: ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النار؛ پروردگار ما! در دنیا به ما حسنه و در آخرت حسنه بده! و ما را از عذاب آتش نگه دار!(بقره، آیه ۲۰۱)
پس از نظر قرآن، انسان در مقام پرسش و درخواست از خدا در هنگام نیایش و دعا بهتر است که از خدا بهره مندی از حسنات دنیوی و اخروی را به همراه رهایی از عذاب آتش دوزخ بخواهد؛ چرا که خدا این گونه برایشان نصیبی از نتایج اعمالشان را می دهد و در همین دنیا نیز از این درخواست و آثارش بهره مند می شوند؛ زیرا خدا سریع الحساب است.(بقره، آیات ۲۰۱ و ۲۰۲)
ویژگی ها و صفات محسنان از نظر قرآن
از نظر قرآن محسنان و نیکوکاران حقیقی کسانی هستند که دارای ویژگی ها و صفات الهی خاصی هستند که از جمله مهم ترین آنها می توان به مواردی چون: تمسک به عروه الوثقی دین اسلام و آموزه های آن با پیروی از پیامبران و اولیای معصوم(لقمان، آیه ۲۲؛ نساء، آیه ۱۳۵؛ بقره، آیه ۱۱۲) اقامه نماز، ایتاء زکات، یقین به آخرت، بهره مند از هدایت پروردگار، بهره مند از رستگاری (لقمان، آیات ۳ تا ۵)، اهل نیایش، اهل استقامت، اعتماد بر پروردگار، رهایی از خوف و حزن، اهل بهشت، اهل جاودانگی در بهشت، اهل عمل نیک ، احسان به والدین، اهل شکر، رها شده از سیئات ، مقبول درگاه الهی (احقاف، آیات ۱۲ تا ۱۶)، اهل تهجد شبانه و بندگی و کم خوابی در آن، استغفار در سحرگاهان، انفاق از اموال و پرداخت حقوق مالی به سائلان و محرومان و مانند آنها هستند.(ذاریات، آیات ۱۶ تا ۱۹)
اهل احسان در هر امری به ویژه در مسائل مالی اهل انفاق هستند؛ یعنی هر چه خدا از مال و غیر مال به ایشان داده باشد، بخشی را به دیگران می دهند و این گونه نشان می دهند که در هیچ شرایطی از حالات زندگی یعنی سختی و آسانی از احسان و انفاق کوتاه نمی آیند.(بقره، آیه ۲۳۶؛ آل عمران، آیه ۱۳۴)
عفو و بخشش از اموری که بدان نیاز ندارند و گذشت و عبور از خطاها و اشتباهات دیگران ، فروبری خشم در هنگام رفتار زشت و بد بدکاران و عفو از مردم عادی از دیگر صفات محسنان است.(آل عمران، آیه ۱۳۴)
محسنان چون خود را در محضر خدا می یابند و می دانند، دنبال بدی و زشتی نیستند، اما اگر فاحشه و ظلمی را مرتکب شدند فورا به یاد خدا افتاده و به استغفار از گناه و خطای خویش می پردازند و دوباره و چندباره و آگاهانه و دانسته به گناه باز نمی گردند و اصراری بر آن ندارند.(آل عمران، آیات ۱۳۴ و ۱۳۵) آنان از خدا می خواهند تا ذنوب و دنباله های اعمال ایشان را قطع کرده و از اسراف و زیاده روی های آنان در هر کاری در گذرد و در دین ثابت قدم نگه دارد و در جهاد با دشمن از نصرت الهی بهره مند سازد.(آل عمران، آیات ۱۴۷ و ۱۴۸)
پس همان طوری که از خدا عفو می خواهند خود نیز اهل عفو و گذشت هستند به طوری که گناه و خطای دیگران را ورق زده و صفحه ای سفید برای خطاکاران باز می کنند که گویی هیچ خطایی نکرده اند.(مائده، آیه ۱۳)
محسنان هر چه از حق می شناسند بدان ایمان دارند و طمع دارند تا به عنوان قوم صالح داخل بهشت شوند و از سعادت اخروی بهره مند شوند.(مائده، آیات ۸۴ و ۸۵) پس امید به خدا در ایشان زنده است و آثار آن این امید در رفتارشان خودنمایی می کند.
البته از نظر قرآن دست یابی به مقام احسان یکباره اتفاق نمی افتد ؛ زیرا این امور هم چون ایمان و تقوا دارای مراتب بسیاری است که گام به گام در یک فرآیند تحقق می یابد. از آن جایی که مرتبه احسان از مراتب بالا ایمان و تقوای الهی است که با اعمال صالح به دست می آید، باید توجه داشت که هر انسان مسلمانی تا رسیدن به مقام محسنان می بایست دست کم دو مرتبه اصلی تقوا و ایمان عام و خاص را بپیماید تا به مرتبه محسنان در آید؛ یعنی مسلمان گام به گام و مرحله به مرحله بر تقوا و ایمان خویش با اعمال صالح می افزاید. پس ایمان و تقوا و عمل صالح ایشان از نظر تقویت کمی و کیفی افزایش می یابد تا جایی که در مرتبه احسان می رسد.(مائده، آیه ۹۳) این مقام محسنان مقامی است که پیامبران به آن در آمده اند و در اوج آن قرار گرفته اند و ما می بایست به عنوان مسلمان و مومن از آنان پیروی کنیم تا به این درجه عالی احسان برسیم.(انعام، آیه ۸۴)
از نظر قرآن محسنان اهل خوف و رجا یا همان طمع به خدا هستند که استحقاق بهشت را به ایشان بدهد و از رحمت خاص الهی بهره مند شوند.(اعراف، آیه ۵۶)
آنان در همه میادین اجتماعی حضوری پر رنگ دارند و به جهاد در راه خدا در همه عرصه ها می روند و این گونه خدا برای هر گامی که بردارند، پاداشی قرار می دهد و به عنوان عمل صالح جداگانه ثبت و ضبط می کند و پاداش می دهد.(توبه، آیه ۱۲۰)
محسنان اهل تقوا و اهل صبر هستند و در برابر فشارها و بدی ها و سختی ها مقاومت دارند و هیچ مصیبت و معصیت و اطاعتی آنان را از انجام تکلیف الهی باز نمی دارد.(هود، آیات ۱۱۴ و ۱۱۵؛ یوسف، آیه ۹۰) ایشان هم چنین پای بند مناسک هستند که موجب تحقق تقوای قلوب می شود.(حج، آیه ۳۷)
معیت خدا با محسنان و دفاع از ایشان
شکی نیست که انسان در زندگی دنیوی خویش با انواع و اقسام مردمان مواجه می شود که هر یک شخصیتی خاص و رفتاری مختص به خویش دارد؛ زیرا هر کسی بر اساس شاکله شخصیتی خویش عمل می کند.(اسراء، آیه ۸۴) بنابراین، شخص گاه با سفیه و سبک مغزی مواجه می شود که از نظر ادراکی و گرایشی در سطح پایین قرار دارد و انسان نمی تواند با زبان خوش و خوب او را به حقیقت رهنمون کند. کسانی هستند که به سبب بی شعور، خود را عاقل می دانند و دیگران را سفیه و جاهل می شمارند. اینان با رفتارها و گفتارهای نادرست و باطل خویش تن و روان آدمی را می آزارند.(بقره، آیات ۷ تا ۱۵)
افراد جاهلی که حرف حساب حالیشان نمی شود و با ظلم و بدی و زشتی به جای عدل و خوبی و زیبایی خود و دیگران را آزرده خاطر ساخته و به اذیت و آزار دیگران می پردارند.
از آن جایی که نمی توان از اجتماع کنار گرفت، به ویژه آن که مسئولیت هر کسی در قبال جاهلان این است که آنان را به حق رهنمون سازند و در مقام تواصی بالحق و تواصی بالصبر خود را از خسران ابدی نجات دهند(عصر، آیات ۱ تا ۳) می بایست راهکاری را در پیش گرفت که ضمن انجام تکلیف الهی، خود را از شرور بدی ها و زشتی های آنان در امان نگه داشت.
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، توکل به خدا و قرار گرفتن در ساحت امن الهی با تفویض بهترین راهکاری است که انسان را در امنیت کامل قرار می دهد. برای به دست آوردن چنین شرایطی می بایست افزون بر معیت عمومی خدا برای همگان که معیت وجودی قیومی برای هر موجود و مخلوقی است، می بایست از معیت خاص و اختصاصی الهی بهره مند شد و فراتر از رحمت رحمانی از رحمت رحیمی خدا نیز سود برد.
از نظر قرآن، هر کسی تقوا داشته باشد و در مقام محسن، احسان را ملکه و مقوم خویش قرار داده باشد، خدا با او همراه می شود و در معیت قیومی خاص رحیمی او را همراهی می کند.(نحل، آیه ۱۲۸؛ عنکبوت، آیه ۶۹) اگر انسان به چنین معیت قیومی خاص و اختصاصی و رحمت رحیمی دست یابد، می تواند خود را در شرایط قرار دهد که خدا به دفاع از او برخاسته و پیش از آن که بدی به او برسد آن را دفع کند.(همان)
بنابراین، از نظر قرآن، شخص هماره می تواند با قرار گیری در ساختار معیت خاص رحیمی الهی از آثار این معیت از جمله دفع بدی ها و سیئات از ساحت وجودی و زندگی اش بهره گیرد و این گونه از آنها در امان بماند.
به نظر می رسد که کلیدی ترین عامل در این امر، همان احسان و تقوای الهی است. پس شرط قرار گیری در مقام محسنان می تواند بسیار کمک کند تا شرایط به شکل رقم بخورد که خدا به عنوان مدافع وارد میدان عمل شود و شخص را در دژ استوار خویش قرار دهد تا هیچ گونه صدمه و زیانی از بدی بدکاران و زشتی زشتکاران به او نرسد؛ چرا که خدا در قرآن به این نکته توجه می دهد که می توان بدی و زشتی را با نیکی از میان برد. به این معنا که اگر زشتی و بدی در خود یا جامعه وجود دارد می توان با بهره گیری از حسنات آن را از میان برد و حذف یا رفع کرد تا اثری از آن نماند.(هود، آیات ۱۱۴ و ۱۱۵)
بنابراین، یکی از راه های حذف بدی از ساحت زندگی آن است که انسان اهل احسان باشد.
از نظر قرآن اگر شخص در مقام احسان در آید و به عنوان محسنان شناخته می شود، خدا به ایشان کمک های خاص می کند و محسنان از امدادهای عینی وغیبی بهره مند می شوند. از همین روست که خدا پس از بیان تقوای اهل ایمان در انجام مناسک الهی به این نکته توجه می دهد که خدا به دفاع از ایشان می پردازد و می فرماید: ان الله یدافع عن الذین آمنوا.(حج، آیات ۳۷ و ۳۸)
باید توجه داشت کسی که خدا را با خود همراه دارد، همه کس و همه چیز را دارد و کمبودی ندارد تا بخواهد از جایی دیگر جبران کند؛ چرا که خدا برایش بس و کافی است. از نظر قرآن، محسنان از دسته کسانی هستند که خدا با ایشان است و از هر کسی و هر چیزی کفایت می کند.(زمر، آیات ۳۴ تا ۳۶)
سازه نیکی دژ استوار در برابر بدی و زشتی
از نظر قرآن، انسان هر چند می تواند در مقام مقابله به مثل، بدی را با بدی یا نیکی را با نیکی پاسخ دهد، ولی در مقام احسان عفوی، بهتر است که بدی را با نیکی و در مقام احسان اکرامی فراتر از آن با ایثار دفع بدی و زشتی کند.
به سخن دیگر، پاسخ بدی با بدی و ظلم در برابر ظلم ، امری فطری است که فطرت انسان آن را می فهمد و بدان گرایش دارد، همان طوری که بر اساس همین اصل مقابله به مثل فطری، احسان با احسان پاسخ و پاداش داده می شود؛ اما انسان مسلمان و مومن می بایست در ساحت زندگی اجتماعی و در میان امت و معاشرت های اجتماعی، به جای بدی، نیکی کند. این نیکی می تواند هم انسان را به کمال برساند و هم شرایطی را فراهم می آورد تا بدی را از ساحت زندگی او دفع کند.
اصولا حتی اگر انسان اهل ایمان نباشد، می تواند با بهره گیری از راهکار احسان در برابر بدی و زشتی خود را از در دژ استواری قرار دهد که بدی و زشتی از ساحت زندگی او دور باشد؛ زیرا ذات نیکی و احسان مقتضی این است که زشتی را از میان می برد و از میدان به در برده و از ساحت زندگی حذف می کند. پس انسان می تواند به جای رفع بدی و زشتی به دفع آن بپردازد و به جای درمان به پیشگیری اقدام کند؛ چرا که اقتضای ذاتی احسان این است که بدی و زشتی و سیئات از ساحت زندگی او دفع و حذف شود.(مومنون، آیه ۹۶؛ هود، آیات ۱۱۴ و ۱۱۵)
بر همین اساس خدا در قرآن به مومنان می فرماید که در برابر رفتار جاهلانه دیگران، رفتاری بر اساس اصل احسان داشته و دشنام و زشتی دیگران را با سلام دفع کنید. این گونه است که با رفتاری کریمانه می توان ساحت زندگی خود را از زشتی و بدی دور نگه داشت و حتی دشمن را به دوست تبدیل کرد.(فرقان، آیات ۶۵ و ۷۲)
